Motyw syna marnotrawnego w literaturze różnych epok

Syn marnotrawny to postać wywodząca się z Biblii, która po wielu perypetiach zdecydowała się na powrót do domu, aby móc ponownie prowadzić normalne, dostanie życie zamiast egzystować w biedzie. Topos syna marnotrawnego i jego powrotu jest na tyle uniwersalny, że stał się inspiracją dla wielu późniejszych pisarzy, którzy go wykorzystują w swoich dziełach.

Nie oznacza to bynajmniej, że sięgają bezpośrednio po jego postać, gdyż najważniejszy jest dla nich sam motyw powrotu i ekspiacji wyrażony w biblijnej przypowieści. Literacki motyw syna marnotrawnego obrazuje zatem bohaterów, którzy po trudnych przejściach życiowych próbują wrócić do miejsc, ludzi lub ideałów, które wcześniej opuścili.

Przypowieść o synu marnotrawnym

Analizę należy rozpocząć od omówienia tekstu podstawowego, czyli biblijnej przypowieści o synu marnotrawnym zapisanej w Ewangelii według Świętego Łukasza. Osobą, która opowiedziała ją swoim uczniom, był sam Jezus Chrystus. Ta biblijna historia jest głęboko zakorzeniona w kulturze, a określenie „syn marnotrawny” na stałe weszło do codziennej mowy Polaków. Bogaty ojciec miał dwóch synów; młodszy zapewne niecierpliwił się i pragnął poznać smak innego życia, lecz w zasadzie nie wiadomo, co go skłoniło, aby wziąć przedwcześnie przypadającą mu część majątku i przenieść się w inne strony. Tam porwało go życie, którego wkrótce nie umiał kontrolować.

Z młodego bogacza stał się zagubionym żebrakiem, zmuszonym do pracy przy świniach, którym z głodu podbierał jedzenie. Po pewnym czasie odważył się wrócić do domu, gdzie serdecznie przyjął go ojciec i jak gdyby zapominając o wyrzutach, przyodział syna i wyprawił mu przyjęcie. Fakt ten wprawił w złość starszego syna, przez cały czas lojalnego wobec ojca. Na szczęście zostało mu wytłumaczone, że powinien cieszyć się z powrotu brata, bo ten zaginął, a potem się odnalazł.

Na tym teoretycznie moglibyśmy skończyć, ponieważ został przedstawiony obraz szczęśliwego powrotu syna marnotrawnego do domu. Pokazana została również pewna postawa. Mianowicie dla młodszego z synów dom nie stanowił szczególnej wartości; gdy tylko mógł, młodzieniec odszedł, bezmyślnie marnotrawiąc połowę rodzinnego majątku. Jednak urwanie wątku w tym momencie byłoby zasadniczym błędem. Wszak Jezus Chrystus nie opowiadałby uczniom historii, która nie wnosiłaby pewnej analogii do życia duchowego człowieka.

Ojca z przypowieści możemy bowiem utożsamić z samym Bogiem, który daje człowiekowi życie, wolną wolę i czas na samorealizację. Gdy jednak człowiek, jego syn, błądzi, popełnia grzechy i upada na samo dno – Bóg ojciec wyciąga do niego rękę i nic go bardziej nie cieszy niż powrót do grzesznika królestwa bożego, które jest domem dla ludzi prawych i wierzących. To jedna z wielu przypowieści, która miała służyć przedstawieniu Boga miłosiernego. Możemy ją jednak odnieść do dzisiejszej rzeczywistości.

Czy nie brakuje dookoła bogatych rodzin, z których najmłodsze pokolenie wybiera drogę buntu, marnotrawienia? A jednak są rodzice, którzy bez wahania przyjmą swoje dzieci z powrotem, nie czyniąc wyrzutów, ciesząc się z dobrej drogi, na którą wrócili. Podobnie sytuacja wygląda w tej przypowieści, gdzie dom można określić jako synonim bezinteresownej i bezwzględnej miłości, łaski, wyrozumiałości, bezwarunkowego wsparcia i przebaczenia.

Przypowieść o synu marnotrawnym ukazuje dom, który jest zawsze otwarty i gotowy na przyjęcie swoich dzieci, nawet jeśli zbłądziły. Istnieje tylko jeden konieczny warunek, aby móc powrócić do tego szczęśliwego i bogatego domu rządzonego przez mądrego, sprawiedliwego i łaskawego ojca: należy przyjąć pokorną postawę i żałować popełnionych grzechów. W ten sposób syn marnotrawny powraca na drogę dobra i przechodzi nawrócenie.

Przedwiośnie

Motyw syna marnotrawnego można odnaleźć w „Przedwiośniu”. Pojawia się on na przykładzie głównego bohatera – Cezarego Baryki – i jego stosunków do rodziców, przede wszystkim do matki. Do czasu wyjazdu ojca na front Cezary jest podporządkowany rodzicom i wykonuje ich polecenia, jednak kiedy Seweryn udaje się na wojnę i młodzieniec pozostaje pod opieką matki, zaczyna przypominać syna marnotrawnego. Zarówno postać z biblijnej przypowieści, jak i główny bohater „Przedwiośnia” wykazują się bowiem niewdzięcznością i nieposłuszeństwem w stosunku do rodziców, mimo że są otaczani przez nich opieką i miłością.

Jadwiga, matka Cezarego, bardzo mocno troszczy się o syna i robi, co może, aby miał dobre życie. Podobnie biblijny ojciec cechuje się empatią i wyrozumiałością, a zatem buntownicze zachowanie Cezarego i syna marnotrawnego jest egoistyczne. Obaj odchodzą od rodziny i pogrążają się w grzechu – młody Baryka rezygnuje z nauki oraz angażuje się w krwawą i brutalną rewolucję, a syn marnotrawny odbiera przynależny mu majątek i zaczyna prowadzić hulaszcze życie.

W związku ze swoim nierozsądnym i nieodpowiedzialnym zachowaniem oraz pogardą dla kochających ich rodziców obaj bohaterowie sprowadzają na siebie osobiste problemy – syn marnotrawny roztrwania pieniądze i nie ma za co żyć, a Baryka i jego matka stają się ofiarami rewolucji bolszewickiej, jeszcze do niedawna tak gorliwie popieranej przez Cezarego. Zarówno on, jak i syn marnotrawny przechodzą również ekspiację i żałują swoich błędów; syn marnotrawny pokornie wraca do ojca i prosi go o pomoc, a Cezary w wymownej scenie nad grobem przeprasza matkę i usprawiedliwia swoje bezmyślne poparcie dla rewolucji.

Podobieństwo losów obu bohaterów jest uderzające i pokazuje, że motyw powrotu syna marnotrawnego znajduje swoje odzwierciedlenie w kreacji Cezarego Baryki oraz w wątku rodzinnym „Przedwiośnia”. Należy jednak zauważyć, że syn marnotrawny powraca do ojca w sensie fizycznym i uzyskuje od niego przebaczenie, co nie jest możliwe w przypadku Cezarego, ponieważ jego matka umiera.

Inny świat

W powieści Gustawa Herlinga Grudzińskiego zatytułowanej „Inny świat” mamy do czynienia z realizacją powrotu syna marnotrawnego na przykładzie historii Saszy Pamfilowa i jego ojca – Kozaka. W trakcie II wojny światowej majątek ojca został mu odebrany z powodu kolektywizacji, jego samego wysłano do obozu pracy, a syna wcielono do Armii Czerwonej, dzięki czemu mógł prowadzić wygodne życie. Syn często pisał listy do siedzącego w łagrze ojca, który mocno się nimi ekscytował i bardzo tęsknił za Saszą.

Kiedy listy przestały przychodzić i po kilkunastomiesięcznej przerwie ojciec otrzymał od syna wiadomość, że jego aresztowanie, z którym nie mógł się pogodzić, było dziejową koniecznością, uznał, że stracił potomka. Kozak otwarcie wyrażał bowiem sprzeciw wobec ideologii komunizmu, na rzecz której działał jego syn. Kiedy jednak część żołnierzy Armii Krajowej, a wśród nich Sasza, została skazana z powodu poddania się Finom, przewieziony do obozu pracy syn odnalazł ojca, a ten mu przebaczył i przyjął go do swojej celi, pomimo że wcześniej aktywnie służył komunistom.

Podobnie postąpił ojciec syna marnotrawnego, który przyjął go do swojego domu, choć ten wcześniej go opuścił, wierząc, że zdoła samodzielnie się utrzymać. Obie historie są niemal identyczne i poprzez powrót syna obrazują wielką miłość oraz wyrozumiałość ojcowską, a także nieodpowiedzialność, niewdzięczność i lekkomyślność dzieci.

Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)

Wiersza Tadeusza Różewicza „Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)” nawiązuje do słynnego obraz Hieronima Boscha zatytułowanego „Wędrowiec”, ukazującego doświadczonego życiowo, starszego mężczyznę, który odchodzi od karczmy z szyldem łabędzia. Podmiot liryczny wiersza, czyli Syn Marnotrawny wypowiada się w pierwszej osobie i mówi o swoich emocjach oraz przeżyciach. Czas dzieli się tu na chwilę od wyjścia z karczmy „Pod Białym Łabędziem” do ponownego wejścia do niej, czyli od odejścia do powrotu.

W tym okresie bohater zdążył dokładnie poznać okrutny świat otaczający karczmę, co widać na podstawie przerażających obrazów świńskich ryjów, wojny, zgniłego jabłka, ukrzyżowanych ludzi i trupiej ziemi, czyli wszystkiego, co symbolizuje zło i upadek moralny. Po powrocie nic już nie jest takie samo, ponieważ ludzie zgromadzeni w karczmie odtrącają go i zachowują się tak, jakby go nie znali. W czasie, gdy wyszedł z karczmy, wszystko się zmieniło – świat uległ zmianie i stał się pełen podejrzliwości i wrogości. Powrót podmiotu lirycznego jest zatem pesymistyczny i pełen gorzkich uczuć, co odróżnia jego obraz od biblijnej przypowieści.

W wierszu Różewicza nikt bowiem nie raduje się z powrotu Syna Marnotrawnego, a wręcz przeciwnie – wszyscy są dla niego niemili i odpychający, ponieważ po tym, co się stało i co widział, nie jest już mile widziany. Tym samym powrót uświadamia mu, że to, co kiedyś uważał za istotne, czyli karczmę i przesiadujących w niej ludzi, w istocie było wyłącznie fałszywą idealizacją i ułudą. Literackiego obrazu powrotu Syna Marnotrawnego nie należy jednak rozpatrywać w sensie dosłownym, lecz jako metaforę przeżyć wojennych.

Poprzez powrót podmiotu lirycznego Różewicz przekonuje, że wojna, którą symbolizują obrazy zła i śmierci poznane w trakcie nieobecności w karczmie, zmienia całe życie człowieka i sprawia, że nic już nie jest takie samo. Wbrew nadziejom nie ma zatem powrotu do poprzedniego świata, bo wojna zniszczyła go bezpowrotnie. Syna Marnotrawnego można zatem identyfikować z człowiekiem lub żołnierzem powracającym z wojny, który mimo że oczekiwał ciepłego przyjęcia i radował się, że znów będzie mógł być z najbliższymi, zostaje przez nich odtrącony, ponieważ zakłóca ich porządek świata. Nikt się bowiem nie spodziewał, że uda mu się powrócić z frontu, a jego bliscy ułożyli sobie życie od nowa bez niego, w związku z czym jego powrót okazuje się problemem.

Podsumowanie

Literacki motyw syna marnotrawnego może być ukazywany zarówno w sposób dosłowny, jako fizyczny powrót do miejsca rozumianego jako dom, jak i metaforyczny, czyli w kontekście ideałów, wiary czy powrotu z wojny do domu. W każdym razie powrót syna marnotrawnego jest wyrazem pokory, gotowości do przyznania się do błędów i chęci ich naprawy. Dzięki niemu bohaterowie dojrzewają, lepiej rozumieją otaczającą ich rzeczywistość i zdobywają doświadczenie życiowe. Powrót syna marnotrawnego często jest dla niego swego rodzaju katharsis oraz pozytywnym wydarzeniem symbolizującym szczęście oraz nawrócenie. Wyłamuje się z tego jedynie wspomniany przed chwilą wiersz Różewicza, w którym powrót był gorzkim i pesymistycznym przeżyciem.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Grudziński-Herling G., Inny świat, Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2009, ISBN 9788308040249,
2. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań, Pallotinum, 1989, Stary Testament, Łk. 15, 11-32, ISBN 8322803893,
3. Różewicz T., Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha), W: Poezje, Warszawa, Czytelnik, 1980, ISBN 8354110896, s. 15-16,
4. Żeromski S., Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472.

II Literatura przedmiotu:
1. Biblia w literaturze, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku. pod red. Bachórz J., Kowalczykowa A, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 81-92,
2. Bukowski K., Biblia a literatura polska, Warszawa, WSiP, 1984, ISBN 8302021156, s. 336,
3. Browning W.R.F, Syn marnotrawny, W: Słownik Biblii, Warszawa, Świat Książki, 2005, ISBN 837391319X, s. 24,
4. Osmoła J., Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581160, s. 23-30.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Literacki motyw syna marnotrawnego obrazuje postaci, które po trudnych przejściach życiowych próbują wrócić do miejsc, ludzi lub ideałów, które wcześniej opuścili.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Przypowieść o Synu Marnotrawnym”: dosłowne ujęcie szczęśliwego powrotu syna do domu ojca jako wyraz pokory i zrozumienia swoich błędów, które można traktować również w sposób metaforyczny, jako powrót grzesznika do Boga.
b) „Przedwiośnie”: wzorzec osobowy syna marnotrawnego zaprezentowany na przykładzie Cezarego Baryki, który najpierw odchodzi od matki i popełnia życiowe błędy, a następnie przyjmuje pokorną postawę i pragnie zyskać przebaczenie.
c) „Inny świat”: historia Saszy i Kozaka Pamfilowów jako nawiązanie do przypowieści o synu marnotrawnym; wzorzec osobowy wyrozumiałego i kochającego ojca z przypowieści o synu marnotrawnym zaprezentowany na przykładzie Kozaka.
d) „Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)”: metaforyczne ujęcie powrotu syna marnotrawnego jako gorzki i pełen rozczarowania powrót żołnierza lub zwykłego człowieka z wojny do domu.

3. Wnioski:
a) Literackie obrazy powrotu syna marnotrawnego mogą być ukazywane zarówno w sposób dosłowny, jak i metaforyczny.
b) Powrót syna marnotrawnego to wyraz pokory, przyznania się do błędów i chęci ich naprawy.
c) Po powrocie bohaterowie dojrzewają, lepiej rozumieją otaczającą ich rzeczywistość i zdobywają doświadczenie życiowe.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *