Postacie biblijne w literaturze, sztuce, filmie i malarstwie

Biblia to bez wątpienia jedna z najważniejszych ksiąg w dziejach ludzkości, która miała ogromny wpływ na historię nie tylko Europy, ale i całego świata. Uniwersalizm podejmowanych przez nią tematów i prezentowanych w niej postaci sprawia, że stała się niezwykle bogatym źródłem motywów, symboli i charakterów, do których często odnosili się artyści późniejszych epok. W jaki sposób wobec tego ukazywani są bohaterowie biblijni? Jakie pełnią role w poszczególnych dziełach? Czy ich wizerunki są wierne przekazom biblijnym, czy może od nich odbiegają?

Dziady cz. III – pani Rollinson

Jedną z bohaterek trzeciej części „Dziadów” jest pani Rollinson – matka młodego patrioty skazanego przez carskich oprawców. W jej sylwetce można odnaleźć czytelne nawiązania do postaci Maryi opłakującej cierpienie swojego Syna – Jezusa. Zarówno Chrystus, jak i młody Rollinson zostają bowiem schwytani przez władzę – odpowiednio przez wysłanników Poncjusza Piłata oraz rosyjskiego cara. Na wieść o tym Maryja i matka Polaka pogrążają się w wielkim smutku, jednak nie są w stanie przeciwdziałać gehennie ukochanych synów. Mianowicie Maryja musi pogodzić się z boskim zadaniem zbawienia ludzkości, jakie ma do wykonania Jezus, podobnie jak pani Rollinson, która mimo błagalnych próśb zostaje odtrącona przez senatora i przysłuchuje się mękom syna.

Choć obie matki nie się w stanie pogodzić z losem ukochanych mężczyzn, to nie mogą w żaden sposób zmienić stanu rzeczy i z wielkim bólem serca towarzyszą synom w ich ostatniej drodze. Ich cierpienie jest niezawinione, a miłość ogromna. W błagającej o litość dla syna pani Rollinson da się odczytać nawiązanie do lamentującej pod krzyżem Matki Boskiej, która tak samo intensywnie przeżywa to, co spotkało Jezusa. Widać tu obecność wywodzącego się z Biblii motywu Stabat Mater Dolorosa odnoszącego się do lamentującej pod krzyżem Maryi. Podsumowując, nieprzejednana miłość, wytrwałość, cierpienie i bycie przy synu do ostatniej chwili jego życia sprawia, iż można uznać, że pani kreacja pani Rollinson bazuje na biblijnym wzorcu Maryi.

Krzyżacy

Jeden z głównych bohaterów „Krzyżaków” to Jurand ze Spychowa, w którego kreacji można odnaleźć wzorzec osobowy reprezentowany przez biblijnego Samsona. Samson to człowiek obdarzony nadludzką siłą, wzbudzający wielki strach wśród zwalczanych wrogów – Filistynów. Jednocześnie biblijny bohater cechuje się mściwością i okrucieństwem w stosunku do przeciwników, tak samo jak Jurand ze Spychowa, który jest nadzwyczaj sprawnym i biegłym w walce rycerzem. Ich nienawiść wynika z faktu, że ich żony zostały zabite odpowiednio przez Krzyżaków i Filistynów, w związku z czym obaj powzięli zemstę i z nieugiętą determinacją zabijali wrogów.

Jurand nie znał litości dla Krzyżaków, których najpierw brał do niewoli, a następnie torturował, a Samson dzięki swojej niezwykłej mocy bezlitośnie pozbawił życia tysiące Filistynów. Obaj wyróżniali się brutalnością i zawzięciem, jednak mieli czuły punkt – kobiety. Mianowicie Jurand łagodniał przy córce, przy której stawał się troskliwym i opiekuńczym ojcem, a Samson stracił zmysły dla Dalili. Z miłości do kobiet bohater „Krzyżaków” oraz biblijny siłacz wpadli w zasadzki zorganizowane przez przeciwników – Jurand udał się do Szczytna, gdzie Krzyżacy uwięzili i zabili Danusię, a następnie schwytali i okaleczyli jego samego, wyłupując mu oczy, a Samson wyjawił ukochanej tajemnicę swojej siły, a ta przekazała ją Filistynom, którzy obcięli mu włosy i wzięli do niewoli.

Podobieństwo obu bohaterów rzuca się w oczy i wskazuje, że przy kreowaniu sylwetki Juranda Henryk Sienkiewicz wykorzystał postać Samsona. Ich kreacje są bardzo zbliżone – mają identyczne cechy charakteru – mściwość, niezłomność, zawziętość i determinację w dążeniu do celu, podobne cechy fizyczne – ogromną siłę, sprawność i umiejętność walki – a ich losy są niemal bliźniacze – najpierw giną ich żony, co doprowadza do krwawej zemsty na przeciwnikach, a następnie pod wpływem miłości do kobiet – córki w przypadku Juranda i ukochanej w przypadku Samsona – dają się złapać, upodlić i okaleczyć wrogom.

Salome (Karel Kryl)

Wiersz czeskiego artysty Karela Kryla zatytułowany „Salome” w bezpośredni sposób nawiązujący do biblijnej postaci, jaką była wnuczka Heroda Wielkiego. Odegrała ona bardzo istotną rolę przy śmierci Jana Chrzciciela, ponieważ z rozkazu matki za sprawą swojego tańca doprowadziła do wydania go na śmierć. Karel Kryl przedstawia ją jako kobietę pełną przeciwieństw, będącą jednocześnie ogniem i wodą, jagnięciem i wilkiem, słodyczą i okrucieństwem oraz drapieżnością i smutkiem. Salome zachwyca wyglądem i kusi tańcem, aby nakłonić władcę do wypełnienia jej okrutnych żądań związanych z wydaniem Jana Chrzciciela.

Pełna namiętności, swoim tańcem wzbudza w mężczyznach pożądanie, któremu nie potrafią się oprzeć. Jej szyderczy uśmiech po ścięciu głowy świętego daje do zrozumienia, że jest osobą przebiegłą, podstępną i pozbawioną sumienia. Porównując usta Salome do krwawiącej rany, podmiot liryczny traktuje ją jak symbol niszczycielskiego piękna, jednak w drugiej części utworu, kiedy jej postać zostaje ukazana w wieku starczym, sytuacja ulega całkowitej zmianie.

Okazuje się bowiem, że Salome, pozbawiona swojego największego atutu, czyli seksapilu, zostaje odtrącona, samotna i nikt nie zwraca na nią uwagi. Swoim zachowaniem wzbudza wyłącznie politowanie, bo choć dalej tańczy, to nie robi na nikim wrażenia, bo jej urok przeminął. Wydaje się wobec tego, że w tym przypadku Karel Kryl posługuje się postacią biblijną po to, aby dać czytelnikom do zrozumienia, że piękność i walory fizyczne nie powinny być jedyną pozytywną stroną człowieka, ponieważ kiedy pod wpływem upływającego czasu odejdą w zapomnienie, zostanie się bez niczego.

Pocałunek Judasza (Giotto de Bondone)

Fresk Giotto de Bondone zatytułowany „Pocałunek Judasza” został namalowany na początku XIV wieku i do dnia dzisiejszego znajduje się w Kaplicy Scrovegnich we włoskiej Padwie. Obrazuje on jedną z biblijnych scen Nowego Testamentu, w trakcie której dochodzi do zdrady Jezusa przez Judasza. W przekazach biblijnych wygląda ona w ten sposób, że Judasz mówi swoim kompanom, iż ten, którego za chwilę pocałuje, jest Jezusem i powinien zostać schwytany. Autor fresku wiernie oddaje moment owego pocałunku. Dzieło przedstawia tłum ludzi, a wśród nich apostołowie, najemnicy, kapłani oraz Chrystus. Na pierwszym planie, w samym centrum kompozycji widać Judasza odzianego w złotą szatę, który podstępnie obejmuje Jezusa i ściska go. Obaj patrzą sobie prosto w oczy, a wyraz twarzy Judasza wskazuje na jego niecne zamiary.

Na jej podstawie da się wywnioskować, że jego zdrada jest świadoma, pyszna i pełna cynizmu. Obcesowe spojrzenie pełne buty, wyższości i arogancji w stosunku do Jezusa świadczy o podłości Judaszowej zdrady. Symbolizuje ona dwulicowość, chciwość i cynizm zdrajcy, który dla osobistych korzyści gotów jest wydać swojego mistrza na śmierć. Od Chrystusa bije natomiast opanowanie, spokój i pokora.

Pasja (Mel Gibson)

Tytuł filmu Mela Gibsona wyraźnie wskazuje, że autor posługuje się historią męki Jezusa w sposób bezpośredni i dosłowny, aby zgodnie z jego założeniem zobrazować ostatnie 12 godzin Jego życia, począwszy od pojmania w Ogrójcu, poprzez biczowanie i drogę krzyżową, skończywszy na ukrzyżowaniu na wzgórzu Golgota. Scenariusz filmu bazuje na Biblii i pod żadnym względem od niej nie odbiega, w efekcie czego „Pasja” jest przepełniona realizmem, często przyjmując brutalną i pełną przemocy formę.

Mel Gibson nie przeinacza bowiem postaci biblijnych i ukazuje je zgodnie z prawdą historyczną zaprezentowaną w Biblii. W celu zwiększenia realizmu bohaterowie posługują się nawet językami łacińskim i aramejskim, zaś sceny przemocy są zilustrowane bez cenzury i z dużą ilością krwi. Oprócz Jezusa w produkcji Mela Gibsona występują takie postaci jak apostołowie, Poncjusz Piłat, Maryja czy Barabasz. „Pasja” obrazuje sylwetki biblijnych bohaterów, aby pokazać, jak trudną i pełną męki oraz bólu drogę musiał przejść Jezus w celu zbawienia ludzkości. Reżyser uświadamia odbiorcy, jak ogromnym poświęceniem wykazał się Chrystus, który w celu odkupienia naszych grzechów boleśnie zginął na krzyżu, aby następnie zmartwychwstać i tym samym zwyciężyć nad śmiercią.

Wierne zobrazowanie postaci biblijnych pozwala Gibsonowi na jak najbliższe biblijnym przekazom zilustrowanie trudnej drogi Jezusa ku zbawieniu. Jedną z ważniejszych osób pojawiających się w filmie jest z całą pewnością Maryja, którą reżyser ukazuje jako cierpiącą i znajdującą się w tragicznej sytuacji kobietę. Z jednej strony ma ona bowiem świadomość misji swojego syna i dobrze wie, że musi on zginąć, aby zbawić ludzkość, a z drugiej jako matka nie jest w stanie się z tym pogodzić i ogromne przeżywa gehennę Jezusa. Widać w niej ogromne rozdarcie wewnętrzne oraz wielką miłość do Chrystusa, która nie pozwala jej być obojętną w obliczu jego męki. Maryja w „Pasji” to kobieta pełna emocji i zarazem bezsilności, rozpaczająca nad losem syna, ale nie mogąca go w żaden sposób zmienić.

Podsumowanie

Biblia jest bogatym zbiorem nad wyraz różnorodnych postaci, z których inspirację czerpią twórcy późniejszych epok. Artyści przedstawiają biblijnych bohaterów zarówno w sposób dosłowny, czyli opisując ich we własnych osobach, tak jak to było w „Salome”, „Pasji” oraz „Pocałunku Judasza”, jak i w sposób pośredni, jako wzorce osobowe służące do wykreowania odrębnych postaci, czego dowodzą przykłady trzeciej części „Dziadów” oraz „Krzyżaków”. Należy zauważyć, że biblijni bohaterowie z reguły symbolizują określone postawy i wartości, a jedynie w „Pasji” ich ujęcie jest dosłowne i pozbawione głębszej alegoryczności.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Bondone de G., Pocałunek Judasza, Padwa, Kaplica Scrovegnich, 1303-1305, fresk, 185 x 200 cm,
2. Gibson M., Pasja, USA, Icon Productions, 2004,
3. Kryl Karel, Salome, dostęp online: http://poema.pl/publikacja/22410-salome, 20.02.2015,
4. Mickiewicz A., Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955,
5. Sienkiewicz H., Krzyżacy, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373271821.

II Literatura przedmiotu:
1. Biblia w literaturze, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku. pod red. Bachórz J., Kowalczykowa A, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 81-92,
2. Bukowski K., Biblia a literatura polska, Warszawa, WSiP, 1984, ISBN 8302021156, s. 336,
3. Polańczyk D., III cześć Dziadów Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 978836581757, s. 27-32.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Biblia to księga charakteryzująca się uniwersalnością i bogactwem postaci, które są wykorzystywane w utworach literackich i dziełach sztuki kolejnych epok.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Dziady cz. III”: kreacja pani Rollinson wzorowana na Matce Boskiej; cierpienie spowodowane losem syna i poświęcenie dla niego.
b) „Krzyżacy”: postać Juranda bazująca na biblijnym Samsonie; łudząco podobne kreacje i losy obu bohaterów, którzy są mściwymi wojownikami wpadającymi w zasadzkę przez miłość do kobiety.
c) „Salome”: Salome jako złowroga postać symbolizująca niebezpieczne piękno, które z czasem przemija, w efekcie czego wszyscy się od niej odsuwają i zostaje sama.
d) „Pocałunek Judasza”: zdrada Judasza, który całuje Jezusa, aby wskazać go swoim kompanom; Judasz jako symbol zdrady.
e) „Pasja”: dosłowne i wierne biblijnym przekazom zaprezentowanie postaci biblijnych oraz ostatnich godzin życia Jezusa.

3. Wnioski:
a) Artyści przedstawiają biblijnych bohaterów zarówno w sposób dosłowny, czyli opisując ich we własnych osobach, jak i pośrednio, jako wzorce osobowe służące do wykreowania odrębnych postaci.
b) Biblijni bohaterowie z reguły symbolizują określone postawy i wartości.
c) Biblia jest bogatym zbiorem nad wyraz różnorodnych postaci, z których inspirację czerpią twórcy późniejszych epok.