Biografia pisarza (Stefana Żeromskiego) jako klucz do odczytania dzieła literackiego

Na twórczość wielu pisarzy wpływ miały ich odczucia, przeżycia, wydarzenia, z ich życia. Nie bez powodu biografie pisarzy znajdują się w każdym podręczniku do nauki języka polskiego. Sądzę, że w znaczącym stopniu pomagają w omawianiu danego dzieła czy utworu i są bardzo przydatne przy odczytywaniu twórczości jego autora. Przed rozpoczęciem analizy książek czy wierszy warto najpierw zagłębić się w biografię twórcy, co bez wątpienia ułatwia lepsze zrozumienie myśli, jaką chciał przekazać czytelnikom.

Dzięki temu zostajemy w pewien sposób nakierowani na drogę interpretacji danego utworu. Należy również zaznaczyć, że w literaturze znajduje się wiele przykładów dzieł, których prawidłowe zrozumienie możliwe jest dopiero po zapoznaniu się z informacjami o życiu artysty. Tę tezę chciałbym udowodnić w trakcie dzisiejszego wystąpienia, posługując się przykładem Stefana Żeromskiego. Przeanalizuję jego twórczość w odniesieniu do jego życiorysu i postaram się odnaleźć oraz omówić wzajemne zależności.

Siłaczka

Stefan Żeromski urodził się 14 października 1864 roku w Strawczynie – niewielkiej wsi na Kielecczyźnie, ale wiek młodzieńczy spędził w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej o tradycjach patriotycznych – dziadek brał udział w powstaniu styczniowym, a ojciec wychowywał syna zgodnie z duchem polskości. Młody Stefan dorastał w biedzie, w efekcie której zachorował na gruźlicę, co odbiło się na jego całym późniejszym życiu. Ojca stracił w wieku piętnastu, a matkę w wieku dziewiętnastu lat. W tym czasie uczęszczał do gimnazjum w Kielcach i utrzymywał się z udzielania korepetycji.

Nie mógł jednak zdobyć matury, ponieważ zabrakło mu środków finansowych na dokończenie szkoły. Doświadczenia edukacyjne, życie w ubóstwie i możliwość osobistej obserwacji skrajnie trudnej egzystencji ludzi ze wsi stały się dla Żeromskiego źródłem inspiracji podczas tworzenia „Siłaczki” – jednego z pierwszych oficjalnych dzieł autora, wydanego w 1895 roku. Jak sam później przyznał, pisał „Siłaczkę” w „bólu, trwodze i ucisku”, z którymi stykał się prawie codziennie. Główna bohaterka – Stanisława Bozowska – była bardzo bliska poglądom i postawie życiowej Żeromskiego, a jej pierwowzór to Faustyna Mokrzycka, którą znał osobiście i z którą wspólnie działał w grupie socjalistycznych działaczy oświatowych.

Autor z pewnością identyfikował się z jej osobą. Wynika to z faktu, że zarówno Stefan, jak i Stanisława to osoby biedne i ledwo wiążące koniec z końcem, ale gotowe do działania i poświęcenia na rzecz społeczności. Oboje zauważają problemy dotykające polskie społeczeństwo pod koniec XIX wieku i próbują je naprawić. Żeromski robi to poprzez stworzenie „Siłaczki”, a ona poprzez bezinteresowną pomoc najuboższym, w szczególności dzieciom.

W pozytywistycznej formie autor przybliża czytelnikowi to, w jaki sposób można działać na korzyść innych ludzi, którzy potrzebują wsparcia. Zauważa nierówności społeczne, otaczające go ubóstwo, katastrofalny stan oświaty, zacofanie cywilizacyjne na wsi i skrajną biedę dotykającą mieszkańców najmniejszych miejscowości. Wszystkie te widoki Żeromski wyniósł z własnego życia i doświadczył podczas pracy edukacyjnej, a następnie przeniósł do „Siłaczki”.

Rozdziobią nas kruki, wrony…

Żeromski był społecznikiem i aktywistą socjalistycznym, który przenosił na papier najbardziej drażliwe problemy ówczesnej mu Polski. Widać to nie tylko w „Siłaczce”, ale również w pozostałych dziełach składających się na cykl Opowiadań. Ogromne znaczenie miała dla niego historia Polski, patriotyzm i działanie na rzecz ojczyzny, czemu dał wyraz w wydaną w 1895 roku nowelą „Rozdziobią nas kruki, wrony…”, wchodzącą w skład zbioru o tym samym tytule. Choć widać w niej wyraźne zaangażowanie autora w sprawy Polski, to wymowa utworu jest wielce pesymistyczna.

Żeromski wskazuje bowiem zarówno na bohaterskość i poświęcenie powstańców, jak i na ogromne podziały w społeczeństwie oraz biedę i zacofanie chłopów, którzy z powodu trudnego losu nie troszczą się o Polskę i nie mają świadomości walki narodowowyzwoleńczej. Pełna naturalistycznych opisów nowela wynika z osobistych poglądów Żeromskiego, który bynajmniej nie negował idei militarnego starania się o niepodległość, lecz widział przyczyny upadku powstania styczniowego i krytykował ich sprawców.

„Rozdziobią nas kruki, wrony…” prezentują pesymistyczną opinię, jakoby zwycięstwo nie było możliwe z powodu zbyt małego zaangażowania chłopów oraz faktu ich wyzyskiwania przez szlachtę. Pojawia się tu więc po raz kolejny kwestia niesprawiedliwości społecznej, która – jak widać – miała dla Żeromskiego równie duże znaczenie jak walka o wolność.

Syzyfowe prace

Jednym z jego najsłynniejszych utworów z całą pewnością są „Syzyfowe prace”. Powieść ilustruje losy uczniów gimnazjum w Klerykowie, gdzie na dużą skalę odbywa się ich rusyfikacja. Żeromski osobiście uczęszczał do rusyfikowanej szkoły na terenie Kielecczyzny, co zapewne odbiło się na kształcie „Syzyfowych prac”. Za sprawą własnych przeżyć autor dobrze znał realia życia w zaborze rosyjskim, dzięki czemu mógł je w obiektywny sposób przelać na papier.

Własne życie Żeromskiego stało się bazą dla fabuły „Syzyfowych prac”, czego dowodem są liczne podobieństwa pomiędzy miejsca akcji a miejscami, w których przez jakiś czas przebywał pisarz. Mianowicie powieściowe Gawronki wydają się nieco zmodyfikowanym odwzorowaniem Ciekot, gdzie Żeromski spędził dzieciństwo, a Klerykowo ma wiele wspólnego z Kielcami, gdzie pobierał naukę. Z kolei postać Marcina Borowicza wydaje się alter ego samego autora z młodości. Oboje byli bowiem poddawani rusyfikacji, urodzili się w tym samym roku oraz mieli trudności z językiem rosyjskim i matematyką.

Ponadto przezwisko „Kawka”, które w „Syzyfowych pracach” jest użyte w odniesieniu do Paluszkiewicza, w rzeczywistości należało do Żeromskiego. Również sylwetka kolegi Marcina Borowicza – Andrzeja Radka – odwołuje się do biografii autora i jest odpowiednikiem jego osobistego przyjaciela – Jana Wacława Machajskiego. Mimo że „Syzyfowe prace” nie są utworem autobiograficznym, to osobiste przeżycia, poglądy i wspomnienia stanowią fundament dla jego konstrukcji.

Ludzie bezdomni

Po „Syzyfowych pracach” przyszedł czas na „Ludzi bezdomnych” – powieść, która z miejsca stała się obiektem pożądania czytelników i przyniosła autorowi sławę oraz pieniądze. Również w tym przypadku Żeromski posiłkował się osobistymi doświadczeniami, co widać chociażby na podstawie Cisów, których odpowiednikiem jest Nałęczów. Właśnie w tym uzdrowisku Żeromski spędził 2 lata, obserwując nierówności społeczne, sposób traktowania najniższych warstw społecznych przez elity oraz brak odpowiedzialności i solidarności społecznej owych elit.

Swoje spostrzeżenia umieścił w treści „Ludzi bezdomnych”, ukazując w krytycznym świetle zarządców uzdrowiskowego majątku oraz samych kuracjuszy. Również inne postaci zapoznane przez Żeromskiego podczas pobytu w Nałęczowie znalazły swoich odpowiedników w fabule powieści. Mianowicie główny bohater – Tomasz Judym – wzorowany jest na postaci Kazimierza Sacewicza – młodym lekarzu i idealiście dążącym do polepszania warunków higienicznych w Nałęczowie, zaś Joanna Podborska to Oktawia Rodkiewiczowa – przyszła żona Żeromskiego poznana w uzdrowisku.

Autor „Ludzi bezdomnych” przeniósł do utworu również własne spostrzeżenia związane z nieludzką pracą robotników w Zagłębiu, którą obserwuje Judym i którą poznał również Żeromski podczas wizyty u siostry ciotecznej w Dąbrowie Górniczej, gdzie dane było zwiedzić mu kopalnie i fabryki tamtejszej Huty Bankowej. Obrazy krzywdy i niesprawiedliwości społecznej, biedy, ubóstwa i kontrastów społecznych wywodzą się wprost z osobistych obserwacji autora, co wskazuje na jego wrażliwość i empatię.

Przedwiośnie

Żeromski od zawsze angażował się sprawy społeczno-polityczne, dlatego ogromne znaczenie odgrywała dla niego kwestia niepodległości Polski. Kiedy w 1918 roku została ona osiągnięta, liczył na to, że już niedługo ojczyzna będzie nowoczesna, sprawiedliwa i mądrze rządzona. Swoje nadzieje, obawy i pragnienia wyraził z całą mocą w „Przedwiośniu”, które jest obrazem jego światopoglądu w odniesieniu do budowy nowego państwa polskiego. Widzimy więc ostrzeżenie przed skutkami rewolucji bolszewickiej zaprezentowanej na przykładzie chaosu i okrucieństwa, jakie dzieją się w Baku po jej wybuchu.

Również osobiście Żeromski krytykował przemoc i brutalność bolszewików. Widząc trudności polityczne w związku z kształtowaniem się nowego państwa, przedstawił swoją wizję na naprawienie sytuacji i swoisty sąd nad międzywojenną Polską. W „Przedwiośniu” mamy zatem do czynienia z krytyką skrajnych nierówności społecznych pomiędzy szlachtą a chłopami oraz wyzyskiem najniższych warstw społecznych przez klasę posiadaczy, co ilustruje pobyt Cezarego Baryki w Nawłoci i Chłodku. W ten sposób Żeromski zwraca uwagę na konieczność przeprowadzenia odważnych reform na wsi i potrzebę likwidacji nędzy wśród chłopów.

Autor zauważał też niepokojące nastroje rewolucyjne wśród młodzieży i ich pęd ku komunizmowi, czego wyrazem jest angaż Cezarego w działania bolszewików oraz jego spotkania z warszawskimi komunistami. „Przedwiośnie” ma być dosadną krytyką sowieckiego systemu totalitarnego i swego rodzaju ostrzeżeniem przed jego okrutnymi konsekwencjami, których Żeromski miał świadomość. Z kolei ilustracją zawiedzionych nadziei i utraconych szans na zbudowanie silnego oraz sprawiedliwego państwa jest wizja szklanych domów roztaczana przez Seweryna Barykę przed Cezarym, która po przyjeździe bohatera do Polski okazuje się nierealistyczną mrzonką niemającą związku z rzeczywistością.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie przeprowadzonej dziś przeze mnie analizy, biografia pisarza ma bardzo silny wpływ na jego twórczość literacką i stanowi klucz do odczytania jego dzieł. Za sprawą wydarzeń z życia Żeromskiego oraz na bazie jego osobistego światopoglądu poznajemy wymowę ideową jego dzieł. Połączenie ich treści z informacji z biografii autora wskazuje na jego empatię i wrażliwość społeczną, zaangażowanie w losy ojczyzny oraz socjalistyczne poglądy polityczne. Żeromski w swoich dziełach bazuje na osobistych doświadczeniach, jednak przenosi je do treści w sposób niebezpośredni, zmieniając nazwy miejscowości, imiona postaci oraz przebieg poszczególnych zdarzeń. Życie Żeromskiego jest fundamentem dla jego dzieł, które następnie są wzbogacane przez fikcję literacką.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Żeromski Stefan, Rozdziobią nas kruki, wrony…, W: Opowiadania, Warszawa, Czytelnik, 1973, ISBN 8351002271,
2. Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Warszawa, Książka i Wiedza, 1994, ISBN 8305127044,
3. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472,
4. Żeromski Stefan, Siłaczka, Kraków, Greg, 2007, ISBN 8373271726,
5. Żeromski Stefan, Syzyfowe prace, Kraków, Greg, 2007, ISBN 8373271880.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Opowiadania Stanisława Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2008, ISBN 8386581778, s. 5-7, 9-12, 32-38,
2. Osmoła Józef, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581160,
3. Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917,
4. Wilczycka Danuta, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581139.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Biografia pisarza ma wpływ na jego twórczości i stanowi jeden z kluczy do odczytania jego dzieł.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Siłaczka”: dzieje z młodości, kiedy autor udzielał korepetycji, miał kontakt z nędzą i wykluczeniem na wsi oraz poznał Faustynę Mokrzycką – pierwowzór Stanisławy Bozowskiej.
b) „Rozdziobią nas kruki, wrony…”: utwór jako wyraz zaangażowania pisarza w kwestie narodowościowe i patriotyczne, którego wymowa jest pesymistyczna i wskazuje na podziały w społeczeństwie polskim.
c) „Syzyfowe prace”: miejsca akcji oraz bohaterowie, którzy zostali zbudowani na bazie osobistych przeżyć i znajomości Żeromskiego.
d) „Ludzie bezdomni”: miejsca i bohaterowie zaczerpnięci z osobistych znajomości i przeżyć autora.
e) „Przedwiośnie”: powieść jako wyraz przekonań społeczno-politycznych Żeromskiego oraz jego nadziei, rozczarowań i przemyśleń związanych z kształtowaniem się wolnej Polski.

3. Wnioski:
a) Za sprawą biografii Żeromskiego oraz na bazie jego osobistego światopoglądu poznajemy wymowę ideową jego dzieł.
b) Biografia oraz twórczość Żeromskiego uzupełniają się, wskazując na jego empatię i wrażliwość społeczną, zaangażowanie w losy ojczyzny oraz socjalistyczne poglądy polityczne.
c) Żeromski w swoich dziełach bazuje na osobistych doświadczeniach, jednak przenosi je do treści w sposób niebezpośredni, zmieniając nazwy miejscowości, imiona postaci oraz przebieg poszczególnych zdarzeń.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *