Fiodor Dostojewski i jego twórczość – analiza i charakterystyka

Do najbardziej znanych pisarzy rosyjskich zalicza się tak wielkie postaci jak Symeon Połocki, Antioch Kantemir, Nikołaj Karamazin, Gawriił Dzierżawin, Aleksandr Gribojedow, Aleksander Puszkin, Nikołaj Gogol, Lew Tołstoj, Anton Czechow, Władimir Majakowski, Władimir Nabokow, Michaił Bułhakow, Aleksander Sołżenicyn czy Fiodor Dostojewski. Tak wielu klasyków, którzy na stale zapisali się w historii piśmiennictwa, nie zrodził bodaj żaden inny kraj. Rosyjska literatura miała bardzo duże znaczenie dla całej literatury, filozofii i kultury europejskiej, o czym traktuje niniejsze opracowanie, posługując się przykładem Fiodora Dostojewskiego.

Dostojewski urodził się 11 listopada 1821 w Moskwie jako jeden z siedmiorga dzieci Michała i Marii. Gdy miał 16 lat, zmarła jego matka, a 2 lata później – ojciec. W roku 1838 młody Fiodor rozpoczął naukę w Wojskowej Szkole Inżynieryjnej, jednak przedmioty ścisłe, militaria i wojskowość nie były jego pasją. Od początku Dostojewski wykazał bowiem zamiłowaniem do literatury i spędzał wiele czasu nad dziełami Szekspira, Pascala czy Victora Hugo, a na życie zarabiał przekładaniem na język rosyjski utworów Honoriusza Balzaca.

W połowie XIX wieku Dostojewski zaangażował się w intelektualną działalność Koła Pietraszewskiego, którego reprezentanci wyrazili krytyczne opinie na temat ówczesnej polityki cara, w związku z czym zostali pojmani przez jego wysłanników i skazani na karę śmierci. W ostatniej chwili, na kilka minut przed rozstrzelaniem, Dostojewskiemu i jego kompanom z Koła Pietraszewskiego zamieniono wyrok śmierci na zesłanie na Syberię, gdzie spędził 4 lata. Na podstawie przeżyć i własnych obserwacji z tego okresu powstało ważne dzieło pisarza, zatytułowane „Wspomnienia z domu umarłych”.

Znaczenie tej powieści, często określanej jako reportażowa, jest bardzo istotne, ponieważ uznaje się ją za pierwszy utwór zaliczany do tzw. literatury łagrowej lub obozowej. Nigdy wcześniej nie powstał utwór o podobnej tematyce i poruszający takie problemy jak „Wspomnienia z domu umarłych”, a jej wpływ na późniejszą literaturę najwyraźniej widać na przykładzie „Innego świata”. We wspomnieniach Herlinga Grudzińskiego z pobytu w sowieckim łagrze powieść Dostojewskiego odgrywa ważną rolę fabularną, stając się dla bohaterów silną inspiracją, co najlepiej widać na przykładzie Natalii Lwowny. Również motto i konstrukcja „Innego świata” bezpośrednio nawiązują do „Wspomnień z domu umarłych”, zaś jeden z rozdziałów wprost jest nazwany tytułem powieści Dostojewskiego.

We „Wspomnieniach z domu umarłych” daje się zauważyć charakterystyczny dla twórczości pisarza motyw wewnętrznej walki dobra ze złem, który będzie pojawiał się we wszystkich późniejszych dziełach, stanowiąc ich najważniejszy element i znak rozpoznawczy Dostojewskiego. Z jednej strony „Wspomnienia z domu umarłych” zwracają uwagę na okrucieństwo i nieludzkie traktowanie w łagrze, a z drugiej narrator rozczula się nad mordercami i zbrodniarzami, współczuje im i próbuje ich zrozumieć, wnikając w ich umysł, psychikę i emocje, co jest charakterystyczne dla całej twórczości Dostojewskiego. Opisuje zachowania ludzkie, zwyczaje panujące w twierdzy, relacje między współwięźniami, ich historie, postawy i charaktery, przedstawiając różne fragmenty katorżniczego życia. Po lekturze „Wspomnień z domu umarłych” rosyjski klasyk Iwan Turgieniew nazwał Dostojewskiego narodowym Markizem de Sade.

Po „Wspomnieniach z domu umarłych” przyszła pora na „Notatki z podziemia”, utwór niezwykły z uwagi na fakt, że jego wymowa została zmieniona przez cenzurę, która wycięła fragmenty mówiące o nawróceniu głównego bohatera – człowieka pozbawionego moralności i jakichkolwiek ideałów. Bezimienna postać wykłada w „Notatkach z podziemia” swoją nihilistyczną filozofię życiową, która nakazuje rezygnację ze wszystkich wartości i ludzkich dążeń, skupiając się wyłącznie na własnym „ja”. Bohater kieruje się wolną wolą i pragnie, aby nic go nie ograniczało, dlatego zwalnia się z pracy, zrywa kontakt z innymi ludźmi i zamyka się w sobie.

Neguje tradycyjny porządek moralny i przestaje przestrzegać zasad społecznych rządzących światem, gdyż w jego mniemaniu stanowią one ograniczenie dla ludzkiej wolności. Tego typu nihilistyczną filozofię można odnaleźć u Nietzschego; zresztą sam Nietzsche mówił o „Notatkach z podziemia” jako o dziele, w którym „prawda krzyczy”. Powieść Dostojewskiego to z jednej strony rozrachunek z socjalistycznym epizodem z jego młodości, a z drugiej sformułowanie koncepcji, które będą jego znakiem rozpoznawalnym i najważniejszą częścią jego spuścizny.

Utwór skupia się bowiem na psychice, uczuciach i emocjach człowieka będących właściwie głównym i jedynym tematem podejmowanym przez autora. W „:Notatkach z podziemia” Dostojewski krytykuje postęp cywilizacyjny i drwi z rozwoju w stylu zachodniej Europy, a jednocześnie neguje indywidualizm, egoizm, utylitaryzm, racjonalizm i utopijne myślenie. Wielu egzystencjalistów, w szczególności Jean-Paul Sartre, uważali tę powieść za wstęp do swojej filozofii. Stała się ona również inspiracją dla Paula Schradera podczas pisania scenariusza do filmu „Taksówkarz” nakręconego w 1976 roku przez Martina Scorsese.

Największym arcydziełem Dostojewskiego jest jednak bez cienia wątpliwości „Zbrodnia i kara” – powieść psychologiczna z wątkami kryminalnymi, uznawana przez wielu krytyków i czytelników za jedną z najważniejszych w dziejach światowej literatury. Przedstawia ona historię biednego i inteligentnego studenta żyjącego w Petersburgu, który postanawia zabić starą lichwiarkę, aby następnie ukraść jej pieniądze i przeznaczyć na pomoc potrzebującym.

W „Zbrodni i karze” Dostojewski tworzy prekursorską koncepcję „nadczłowieka” – jednostki uważającej się za lepszą od innych i przekonanej, że jej wyjątkowość pozwala odrzucać zasady moralne, aby działać na rzecz całego społeczeństwa. Taką postawę przyjmuje główny bohater, a stała się ona inspiracją dla wielu wielkich filozofów z Fryderykiem Nietzsche na czele, który wykorzystał filozofię „nadczłowieka” w swoim najsłynniejszym dziele – „Tako rzecze Zaratrusta”. Nietzsche postrzegał „Zbrodnię i karę” jako apologię indywidualizmu, choć taki pogląd wydaje się nieuprawniony ze względu na fakt, że powieść ta jest w istocie negacją utylitaryzmu, relatywizmu moralnego i życiowej „logiki” przy jednoczesnym uwypukleniu potrzeby przestrzegania moralności i wiary.

Elementem, który sprawia, że „Zbrodnia i kara” to powieść ponadczasowa i nieodłącznie należąca do kanonu literatury światowej, jest jej uniwersalne przesłanie będące w istocie przekonaniem o zwycięstwie humanizmu, wiary i religii nad utylitaryzmem oraz indywidualizmem. Ta antynihillistyczna i antyateistyczna powieść w bardzo interesujący sposób podejmuje tematykę zmartwychwstania duszy człowieka, odkupienia win i wewnętrznej walki dobra ze złem. Główną jej tematyką są psychika, emocje i uczucia ludzkie, znajdujące się w centrum zainteresowania praktycznie we wszystkich dziełach Dostojewskiego.

Ogromne wrażenie na światowej krytyce i publiczności zrobił również niepowtarzalny obraz Petersburga, zilustrowany w „Zbrodni i karze” z niezwykłą dokładnością i ogromnym realizmem. Stał się on tak inspirujący, że do dnia dzisiejszego dużą popularnością cieszą się organizowane w Petersburgu wycieczki śladem Raskolnikowa, podczas których odwiedza się miejsca zaprezentowane przez Dostojewskiego w jego najsłynniejszym utworze.

Fiodor Dostojewski to wielki pisarz o przełomowym znaczeniu nie tylko dla literatury, ale i dla filozofii. Dzieła tego wielkiego rosyjskiego artysty i myśliciela stały się inspiracją zarówno dla nihilistów, jak i egzystencjalistów. Właściwie to uznaje się go za prekursora egzystencjalizmu na świecie i jednego z twórców tej koncepcji. Do jego twórczości sięgali tak różni i jednocześnie wielcy filozofowie jak immoralista Fyderyk Nietzsche, psychoanalityk Zygmunt Freud, psycholog i socjolog Erich Fromm, ateistyczny egzystencjalista Jean-Paul Sartre czy katolicki personalista Henri de Lubac.

Znaczenie dla literatury i filozofii, aktualność i uniwersalność dzieł Dostojewskiego wynikają z tego, że główny ich temat jest ponadczasowy, ponieważ dotyczy psychiki, emocji i uczuć człowieka jako centralnego punktu zainteresowań pisarza. Jego dzieła się nie starzeją również dlatego, że poruszają problem ciągłej walki dobra ze złem oraz kwestii wolności ludzkiej w świecie. Głęboki psychologizm i umiejętność dotarcia do najgłębszych zakamarków duszy człowieka czyni z lektury utworów Dostojewskiego niepowtarzalne przeżycie duchowe i intelektualne, które nieprzerwanie inspiruje kolejne pokolenia pisarzy, filozofów, artystów i myślicieli. Cechy charakterystyczne powieści Rosjanina, które czynią je niepowtarzalnymi, to także to zderzenie sprzecznych racji ideowych, krytyka rozumowego i logicznego kształtu świata oraz przekonanie, że nie wszystko da się pojąć za pomocą rozumu, a psychika ludzka nie podlega zasadom racjonalizmu.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Dostojewski Fiodor, Notatki z podziemia, Londyn, Puls, 1992, ISBN 0907587682,
2) Dostojewski Fiodor, Wspomnienia z domu umarłych, Kraków, Zielona Sowa, 2009, ISBN 9788376231419,
3) Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2008, ISBN 8373273542.

II Literatura przedmiotu:
1) Bursow Borys, Osobowość Dostojewskiego, Warszawa, PWN, 1983, ISBN 8306006690,
2) Brzoza Halina, Dostojewski jako twórca i interpretator, Studia Rossica, 1994, t. 2, s. 23-27,
3) Mackiewicz Stanisław, Dostojewski, Warszawa, Puls, 1998, ISBN 1859170137,
4) Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581177,
5) Smaga Józef, Fiodor Dostojewski, Warszawa, PWN, 1974.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Literatura rosyjska ma ogromne znaczenie dla europejskiej kultury, czego dowodem jest twórczość Fiodora Dostojewskiego.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wspomnienia z domu umarłych: dzieło uznawane za pierwsze w kategorii literatury łagrowej/obozowej; utwór, który odcisnął ogromne piętno na „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
b) Notatki z podziemia: pozornie nihilistyczny utwór, który stał się inspiracją dla wielu późniejszych filozofów; krytyka indywidualizmu, socjalizmu, egoizmu, postępu i skrajnego racjonalizmu.
c) Zbrodnia i kara: koncepcja „nadczłowieka” powszechnie wykorzystywana przez późniejszych filozofów; uniwersalna wymowa i ponadczasowy przekaz powieści, które czynią z niej klasykę literatury.

3. Wnioski:
a) Fiodor Dostojewski to wielki pisarz o przełomowym znaczeniu nie tylko dla literatury, ale również dla filozofii.
b) Twórczość Fiodora Dostojewskiego jest uniwersalna i ponadczasowa, ponieważ w niezwykle interesujący sposób obrazuje psychikę, emocje i uczucia człowieka.
c) Głęboki psychologizm i umiejętność dotarcia do najgłębszych zakamarków duszy człowieka czyni z lektury utworów Dostojewskiego niepowtarzalne przeżycie duchowe i intelektualne, które nieprzerwanie inspiruje kolejne pokolenia pisarzy, filozofów, artystów i myślicieli.