Irena Kwiatkowska – twórczość i sylwetka artystki

Irena Kwiatkowska to jedna z najbardziej zasłużonych polskich aktorek filmowych, telewizyjnych i estradowych. Urodziła się 17 września 1912 roku w Warszawie, a zmarła 99 lat później, czyli 3 marca 2011 roku. W 1935 roku ukończyła studia aktorskie, które pozwoliły jej na pierwsze występy w teatrze. W trakcie II wojny światowej aktywnie działała na rzecz ojczyzny, angażując się do Armii Krajowej i biorąc udział w powstaniu warszawskim. Jej życie od zawsze było związane z występowaniem na estradzie lub filmowym planie, za co publiczność ją pokochała i pamięta jej kreacje do dzisiaj. Irena Kwiatkowska była bez wątpienia bardzo nietuzinkową postacią polskiej sceny rozrywkowej, na której kształt miała niebagatelny wpływ, będąc wzorcem i inspiracją dla wielu innych artystów.

Od samej młodości Irena Kwiatkowska chciała zostać gwiazdą estrady i mimo dużych trudności dążyła do tego z całych sił. Jej energia życiowa, tak charakterystyczna i inspirująca nawet w wieku ponad 90 lat, sprawiła, że gotowa była chwytać się każdego zajęcia, aby tylko zdobyć fundusze na edukację artystyczną. Od zawsze wykazywała się niezwykłą pracowitością i determinacją w dążeniu do celu, co, jak sama mówiła, zawdzięcza Aleksandrowi Zelwerowiczowi, który na pytanie, jakie trzeba spełnić warunki, aby zostać gwiazdą estrady, odpowiedział, że nie ma ona warunków, dlatego musi ciężko pracować. Irena Kwiatkowska wzięła to sobie do serca, w późniejszym czasie często nazywając siebie kobietą pracującą.

Jej pierwsze kreacje zostały stworzone przez artystów, którzy dziś są uważani za wielkich i legendarnych, takich jak Konstanty Ildefons Gałczyński, Jeremi Przybora czy Julian Tuwim. Jako że byli to głównie komediowi artyści, zajmujący się przede wszystkim tworzeniem dzieł satyrycznych, odbiło to się na kreacjach Ireny Kwiatkowskiej. Jej pierwsza rola to niezapomniana Hermenegilda Kociubińska z krakowskiego kabaretu Siedem Kotów, stworzona przez Gałczyńskiego w ramach popularnego i cenionego „Teatrzyku Zielona Gęś”. Była ona tak charakterystyczna i dobrze odegrana, że określiła jako komediowe całe późniejsze życie sceniczne Ireny Kwiatkowskiej.

Początkowe role aktorki były naznaczone absurdem, groteską i karykaturą, w czym oczywiście duża zasługa wspomnianych artystów w postaci Gałczyńskiego, Przybory i Tuwima. Oprócz Hermenegildy Kociubińskiej jej najbardziej znane z wczesnego okresu kariery role to „Sierotka, maskotka, idiotka”, w którą – podobnie jak w Hermenegildę Kociubińską – wcielała się aż do zakończenia kariery aktorskiej, czyli de facto do śmierci, jak również postać Hrabiny z Kabaretu Wasowskiego i Przybory. Dzięki nim zyskała status gwiazdy polskiej sceny. Ironiczne żarty i umiejętność posługiwania się groteską i czarnym humorem oraz karykaturą najlepiej charakteryzują nie tylko jej początkową, ale także całą twórczość.

Koniec lat 50. i początek 60. to dla Ireny Kwiatkowskiej okres występowania w Kabarecie Starszych Panów, gdzie kreacje tworzył dla niej Jeremi Przybora. Jak wspomina, Irena Kwiatkowska była bardzo wymagająca, dlatego do pisania jej tekstów przykładał się szczególnie mocno. O profesjonalizmie, pracowitości i profesjonalnym podejściu do zawodu mówił również Gałczyński, przypominając, jak Kwiatkowska poprawiała jego teksty. W Kabarecie Starszych Panów popisywała się krótkimi rolami wokalno-aktorskimi, które utwierdziły jej status na polskiej scenie teatralno-kabaretowej. Ówczesne role filmowe okazywały się jednak niezbyt udane, bo tytuły takie jak „Żołnierz królowej Madagaskaru”, „Sprawa do załatwienia” czy „Klub kawalerów” niewiele mówią dzisiejszemu widzowi, aczkolwiek były to role typowo komediowe.

Przełomem stał się serial telewizyjny z połowy lat 60. zatytułowany „Wojna domowa”, w którym Irena Kwiatkowska wcieliła w przenikliwą, ale zabawną Zofię, matkę głównego bohatera – Rafała. Przenikliwa, zabawna, ironiczna i zdystansowana była zresztą duża część postaci, odgrywanych przez nią, o czym świadczy chociażby zrealizowany w ramach spektaklu telewizji „Alicja prowadzi śledztwo”, choć Irena Kwiatkowska wcielała się także w mniej inteligentne i bardziej uległe kobiety, jak w np. w piosence „Tango Kat”. Połowa lat 60. i początek 70. był dla niej okresem, kiedy już jako gwiazda estrady pojawiała się w kabarecie Dudek.

Jej kreacje kabaretowe były dopełniane rolami komediami w filmach, jak np. Sanitariuszka z „Dzięcioła” Jerzego Gruzy czy Firlejowa z „Zacnych grzechów” Mieczysława Waśkowskiego. Nie można zapominać oczywiście o karierze teatralnej, która towarzyszyła jej od początku drogi scenicznej, gdyż od 1948 do 1949 roku występowała w Teatrze Klasycznym, w latach 1949-1951 we Współczesnym, od 1958 przez 2 lata w Teatrze Komedia, od 1960 do 1972 w Teatrze Syrena, później w Ludowym, aby od połowy lat 70. do połowy 90. pracować na deskach Teatru Nowego.

Największą popularność Irenie Kwiatkowskiej wraz z „Wojną domową” przyniósł serial „Czterdziestolatek”, gdzie z charakterystyczną dla siebie ironią, groteską i dystansem wcieliła się w rolę Kobiety Pracującej. Jako socjalistyczna emancypantka potrafiła ze smakiem i wyczuciem zobrazować absurdy rzeczywistości PRL-u, a powiedzenie „…bo ja jestem kobieta pracująca” na stałe weszło do polskiej kultury. Kobieta Pracująca z serialu „Czterdziestolatek” w wykonaniu Ireny Kwiatkowskiej stała się wręcz symbolem emancypacji w dobie komunizmu, detronizując popularną kobietę na traktorze oraz Lodzię milicjantkę.

Niewiele osób pamięta jednak, że w istocie pierwowzorem Kobiety Pracującej była Sanitariuszka z „Dzięcioła” Jerzego Gruzy. Ważną kreacją filmową i telewizyjną Ireny Kwiatkowskiej jest również Maria Piórecka z serialu komediowego „Zmiennicy” – troskliwa matka Kasi lubiąca stać w kolejkach i krytykująca nawyk żucia gumy. Dozę humoru dołożyła również do kreacji Anieli Dulskiej ze spektaklu „Jeszcze Dulska” Aleksandra Bardiniego z 1972 roku czy ekscentrycznej i walczącej o swoją dzielnicę Aurelii z „Wariatki z Chailllot” z 1974 roku.

Widać więc, że sylwetka artystyczna Ireny Kwiatkowskiej jako aktorki filmowej, telewizyjnej, kabaretowej i teatralnej jawi się jako osoba wcielająca się w role kobiet zaradnych, gotowych do działania i walki o swoje prawa, a jednocześnie bardzo oryginalnych, ironicznych, zdystansowanych i często groteskowych. W ten sposób ukazywała własną energiczność i radość, jaką bez wątpienia czerpała z występowania na scenie. Jako artystka była nad wyraz wszechstronna, gdyż potrafiła łączyć ze sobą rolę wymagające tańczenia, śpiewania i dobrego warsztatu aktorskiego, choć oczywiście jej domeną była twórczość komediowa.

Jako aktorka tego gatunku potrafiła wykazywać niezwykłym talent, umiejętnie korzystając z groteski, czarnego humoru, karykatury, satyry, dowcipów, klisz i stereotypów społecznych oraz absurdów rzeczywistości PRL-u. Irena Kwiatkowska łącznie stworzyła ponad 100 ról teatralnych, kilkadziesiąt filmowych i tyle samo kabaretowych, aktywnie działając na scenie do ostatnich dni życia. Nie można jednak zapominać o jej ponad sześćdziesięcioletniej współpracy z Polskim Radiem, gdzie pełniła funkcję spikerki, brała udział w wielu audycjach, przede wszystkich skierowanych do najmłodszej publiczności i czytała wiersze.

Mimo że Irena Kwiatkowska nigdy nie wyrażała poparcia dla systemu komunistycznego i partii rządzącej w PRL, a okres, kiedy służyła w AK i brała udział w powstaniu warszawskim może wskazywać, że była wobec niego krytyczna, to już w czasach głębokiego komunizmu zaczęła otrzymywać liczne wyróżnienia i odznaczenia. Najważniejsze z nich to Złoty i Diamentowy Mikrofon za kreacje radiowe, Prometeusz za wybitne osiągnięcia estradowe i przede wszystkim drugie najważniejsze odznaczenie państwowe – Krzyż Komandorski Odrodzenia Polski. Z kolei w ankiecie „Polityki” na najważniejszego aktora polskiego XX wieku zajęła piąte miejsce, zaś w plebiscycie Złotych Kaczek jej udziałem stało się pierwsze miejsce w kategorii „Aktorka komediowa stulecia”.

Bez wątpienia ta ostatnia nagroda nie została przyznana Irenie Kwiatkowskiej na wyrost. Jej wkład w polską komedię jest niezaprzeczalny, a kreacje, w jakie się wcieliła, są niezapomniane i będą trwały zapewne przez kolejne 100 albo i 200 lat, czyli prawie tyle, ile żyła ta wybitna aktorka, która do ostatniego dnia życia kipiała energią. Prywatnie Irena Kwiatkowska nie dała się bliżej poznać, ponieważ zawsze mocno chroniła dostępu do najbliższych i rodziny. Wiadomo jednak, że nie miała dzieci, a z mężem – spikerem Polskiego Radia – żyła nieprzerwanie przez ponad 50 lat, aż do jego śmierci na początku lat 90. Jak sama mówiła, decyzję o nieposiadaniu potomstwa podjęła świadomie, ponieważ nie chciała, aby w jej życiu było coś ważniejszego od kariery artystycznej. Z perspektywy polskiej sztuki jej wybór w istocie wydaje się słuszny, ponieważ Irena Kwiatkowska to symbol rodzimego aktorska komediowego, kabaretowego i teatralnego.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Alicja prowadzi śledztwo [spektakl]. Reż. Edward Dziewoński. Teatr Telewizji Kobra. 1970.
2. Czterdziestolatek [film]. Reż. Jerzy Gruza [płyta DVD]. Warszawa: Zespół Filmowy X, 1975.
3. Tango Kat [film]. Kabaret Starszych Panów. 1962.
4. Wojna domowa [film]. Reż. Jerzy Gruza, [płyta DVD]. Warszawa: Zespół Filmowy X, 1966.

II Literatura przedmiotu:
1. Dziewoński, Roman. Irena Kwiatkowska i znani sprawcy, Warszawa, Wydawnictwo MUZA S.A., 2004. ISBN68764722.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Irena Kwiatkowska to jedna z najbardziej zasłużonych polskich aktorek filmowych, telewizyjnych i estradowych.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Lata ‘50: role kabaretowe w „Teatrzyku Zielona Gęś”, kreacje Hermenegildy Kociubińskiej, „sierotki, maskotki, idiotki”, Hrabiny z Kabaretu Wasowskiego.
b) Lata ’60: Kabaret Starszych Panów, pierwsze role filmowe, w tym kreacja matki Rafała w „Wojnie domowej”, spektakle w teatrze telewizji, jak np. „Alicja prowadzi śledztwo”, występy w Kabarecie Dudek.
c) Lata ‘70: rola Kobiety Pracującej w „Czterdziestolatku”, Marta Piórecka ze „Zmienników”, kreacje w spektaklach Teatru Telewizji.

3. Wnioski:
a) Irena Kwiatkowska wcielała się w role kobiet zaradnych, gotowych do działania i walki o swoje prawa, a jednocześnie bardzo oryginalnych, ironicznych, zdystansowanych i często groteskowych.
b) Irena Kwiatkowska jako aktorka komediowa umiejętnie korzystała z groteski, karykatury, satyry, czarnego humoru, dowcipów, klisz i stereotypów społecznych oraz absurdów rzeczywistości PRL-u
c) Dorobek artystyczny Ireny Kwiatkowskiej jest niezwykle bogaty i pokazuje jej aktorską oraz sceniczną uniwersalność, kunsztowność i wszechstronność.