Szaleńcy jako bohaterowie. Omów ich portrety i wizerunki w literaturze

Szaleństwem określa się postawy, które w dużym stopniu odbiegają od ogólnie przyjętych w danym społeczeństwie norm i wiążą się niebezpiecznymi konsekwencjami. Szaleńcem nazwiemy więc osobę chorą psychicznie i niepotrafiącą zapanować nad swoim zachowaniem lub nieokiełznanego mordercę zabijającego bez wyraźnego motywu, jak również zapalonego skoczka na bungee czy kierowcę, który notorycznie przekracza prędkość, narażając innych uczestników ruchu na wypadek.

Również osoby mające problemy psychiczne i trudności z odpowiednią percepcją rzeczywistości można określić szaleńcami. Obłęd jest obecny jednak nie tylko realnym świecie, ale również w literaturze, gdzie pojawia się nader często. Występuje on w różnych epokach i w ogromnym stopniu określa zachowania i postawy bohaterów. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić to zagadnienie, przedstawiając na wybranych przykład portrety szaleńców w literaturze.

Romantyczność

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest „Romantyczność”. Ballada Adama Mickiewicza przedstawia postać znajdującej się na rynku niewielkiego miasteczka młodej dziewczyny Karusi, widzącej zjawę ukochanego zmarłego Jaśka. Karusia wydaje się szalona, nie ma kontaktu z rzeczywistością i rozmawia ze zjawą, której nikt inny nie widzi. Jak mówi podmiot liryczny:

To jak martwa opoka
Nie zwróci w stronę oka,
To strzela wkoło oczyma,
To się łzami zaleje;
Coś niby chwyta, coś niby trzyma;
Rozpłacze się i zaśmieje.

Wokół dziewczyny zgromadził się tłum gapiów, lecz mimo iż nie jest mu dane ujrzeć zjawy Jaśka, to mieszkańcy miasteczka wierzą, że naprawdę ona istnieje. Nie poddają więc w wątpliwość wizji Karusi, chociaż nie mają żadnych dowodów na jej prawdziwość. Spośród osób obserwujących zdarzenie jedynie stary mędrzec podważa istnienie transcendentnego świata, podkreślając, iż należy wierzyć w przysłowiowe szkiełko i oko, a nie w zjawy i duchy.

W „Romantyczności” postawa starca stanowi aluzję do klasycystycznych poglądów, ślepo wierzących w racje rozumu i nauki, które nie uwzględniają uczuć ani emocji, a tłum obserwujący wydarzenia symbolizuje ideały romantyczne, postulujące, aby na rzeczywistość patrzeć nie tylko rozumem, ale również sercem i poprzez emocje. W kontekście tematu najważniejsze jest jednak szaleństwo Karusi, które stanowi symbol wyższości uczuć i emocji nad logicznym rozumowaniem. Z Karusią solidaryzuje się bowiem zarówno tłum wierzący w jej wizję, jak i podmiot liryczny, podkreślając, że też wierzy dziewczynie.

W tym przypadku obłęd okazje się więc uosobieniem emocjonalności i traktowany jest co najmniej na równi z normalnością oraz racjonalnym myśleniem. Szaleństwo Karusi jest postrzegane jako coś nadzwyczajnego; coś, co umożliwia kontakt z rzeczywistością niematerialną, do której nie mają dostępu zwykli ludzie. W „Romantyczności” obłęd został więc pozbawiony swoich typowych cech związanych z paranoją i fiksacją psychiczną i jest ukazany jako swego rodzaju wyższy stan duchowy, pozwalający przeniknąć do transcendentnego świata, do którego dostęp mają wyłącznie wybrańcy.

Kordian

Kolejnym dziełem omówionym dziś przeze mnie dziełem będzie „Kordian”. Dramat Juliusza Słowackiego przedstawia losy tytułowego bohatera – młodzieńca poszukującego w życiu wzniosłych wartości, którym mógłby się poświęcić. Początkowo jest nim miłość, jednak po odbyciu podróży po Europie i przejściu wewnętrznej metamorfozy staje się nim ojczyzna. Za objaw obłędu związanego z chęcią wyzwolenia Polski spod rosyjskiego jarzma można uznać decyzję o samotnym przeprowadzeniu zamachu na cara. Pragnąc za wszelką ceną osiągnąć swój cel i wykazując się wielką ambicją, Kordian podejmuje szaleńczy krok, bo takim właśnie jest plan zabicia cara w pojedynkę.

Główny bohater nie postępuje racjonalnie, nie rozważa skutków swojego zachowania i na ślepo dąży do realizacji planu. Jego postawę z całą pewnością można więc uznać za szaloną, a wynika ona z idealizmu, ogromnej miłości Kordiana do ojczyzny i gotowości do całkowitego poświęcenia w jej imieniu. Obłęd z tym związany jest wyraźnie widoczny w momencie, gdy bohater udaje się do komnaty cara i ma ostatecznie dokonać morderstwa. Wówczas w jego umyśle mieszają się dziwne obrazy i słyszy odgłosy, a ostatecznie mdleje, w efekcie czego zostaje złapany i umieszczony w szpitalu dla obłąkanych. Tam jego szaleństwo ma swoją kontynuację w postaci rozmowy z Szatanem, który uświadamia mu, że decyzja zabicia cara to czysty obłęd niemający najmniejszych szans na powodzenie.

Diabeł pod postacią doktora przekonuje Kordiana, że jego ofiara jest szalona i nie może przynieść niczego dobrego. Porównuje ją z dwoma ogarniętymi obłędem pacjentami szpitala psychiatrycznego, co stanowi nawiązanie do mickiewiczowskiej koncepcji mesjanizmu, którą tym samym Słowacki krytykuje. Podsumowując, w „Kordianie” mamy do czynienia z postacią szaleńca-idealisty postępującego w sposób nierozsądny, zaślepiony i nierozważany. Jego obłęd polega na dążeniu do celu za wszelką cenę, bez zwracania uwagi na skutki, jakie mogą się wiązać z daną postawą, a przyczyną szaleństwa Kordiana jest patriotyzm połączony z niemal fanatycznym idealizmem.

Mistrz i Małgorzata

Dziełem godnym omówienia jest „Mistrz i Małgorzata”. Powieść Bułhakowa przedstawia postaci szaleńców na przykładzie osób umieszczonych w zakładzie psychiatrycznych. W istocie w dużej mierze nie są to jednak ludzie opętani i znajdują się wśród nich osoby całkowicie zdrowe. Jednym z pacjentów jest tytułowy Mistrz, który trafił tu ze względu na napisanie książki o Jezusie. Na jego przykładzie można stwierdzić, że oskarżenie o szaleństwo w międzywojennej Rosji to sposób na walkę z ludźmi niewygodnymi dla systemu, bo takim jest niepokorny Mistrz.

Oskarżenie o szaleństwo to oręż w rękach władzy, która wykorzystuje je w sposób dowolny. Nie można jednak zapominać, że w zakładzie umieszczono ludzi mających problemy z psychiką i zachowujących się nienormalnie, lecz bynajmniej nie można ich określić szaleńcami. Iwan Bezdomny w istocie spotkał się bowiem z diabłem, Bosemu w rzeczywistości podłożono dolary, a konferansjerowi naprawdę urwało głowę w trakcie występu. Sam Iwan Bezdomny mówi zresztą tak:

– A z jakiego powodu chce pan składać zażalenie?
– A z takiego, że mnie, zdrowego i normalnego człowieka, związano i przemocą
przywieziono do domu wariatów! – gniewnie odpowiedział Iwan.
W tym momencie Riuchin spojrzał na Iwana i zmartwiał – w oczach poety nie było ani cienia
obłędu. Nie były już zamącone, jak w Gribojedowie, ale znowu normalne, jasne i czyste.

Jednocześnie powinno się zwrócić uwagę, że stan szaleństwa i fakt przebywania w zakładzie psychiatrycznym pozwala cieszyć się wolnością wypowiedzi. Wszak sam Mistrz nie narzeka na sposób traktowania i nawet dobrze czuje się w izolacji, pozbawiony kontaktu z upadłym, moskiewskim światem. Zakład psychiatryczny metaforycznie ukazuje więc przewrotność radzieckiego systemu, gdyż jest on ostoją wolności, czystości i swobody, podczas gdy miasto opanowane zostało zdegenerowane pod względnym moralnym, brudne i całkowicie skrępowane przez totalitarną władzę.

Pachnidło

W kontekście tematu warto również omówić utwór „Pachnidło” napisany przez Patricka Suskinda. Opowiada on historię życia pewnego człowieka – Jana Baptysty Grenouille’a – posiadającego niezwykły talent w postaci doskonale rozwiniętego zmysłu powonienia. Zapachy są jego obsesją, od której w żaden sposób nie może się uwolnić. Kiedy czuje piękną woń dziewicy, chce ją zatrzymać przy sobie jak najdłużej, aby móc się nią cieszyć ze wszystkich sił. Gdy któregoś dnia pewna piękna kobieta przechodzi obok niego i czuje jej niepowtarzalny zapach, chce się nim upoić, dlatego w przypływie podniecenia i pożądania zabija ją.

W podobny sposób postępuje z dwunastoma innymi kobietami posiadającymi niecodzienną woń. Z ich ciał ostatecznie udaje się Janowi Baptyście stworzyć cudowną miksturę wywołującą w ludziach nieokiełznane pożądanie i uczucie miłości, co jednak nie zmienia faktu, że spotyka go kara za wszystkie zbrodnie, jakie popełnił. Początkowo konsekwencją przewinień ma być egzekucja poprzez powieszenie, lecz ze względu na fakt, że główny bohater w momencie egzekucji polewa się pachnidłem, wszyscy ludzie zgromadzeni wokół zaczynają czuć pożądanie, w efekcie czego bohatera nie spotyka ostateczna kara.

Paradoksalnie skazuje się on na nią sam, wracając do miejsca, w którym się urodził i ponownie polewając się pachnidłem. Wówczas pod wpływem nieokiełznanego pożądania zgromadzeni wokół ludzie dosłownie zjadają go. Szaleniec z „Pachnidła” jest osobą wyjątkową – niepowtarzalnym geniuszem, który dokonuje morderstw pod wpływem zmysłu powonienia, co wiąże się z jego wrodzonymi zaburzeniami psychicznymi. Jego świat jawi się jako zupełnie odmienny od tego normalnego, znanego każdemu człowieka. Odbiera on bowiem rzeczywistość nie poprzez umysł czy emocje, lecz poprzez zmysł powonienia.

Z kolei zabójstwa zaspokajają jego żądze i zatrzymują tak uwielbiane przez niego zapachy. Jest to postać równie okrutna i obłąkana, co fascynująca i charyzmatyczna. Jana Baptysty nie da się ocenić w jednoznaczny sposób, gdyż z jednej strony zachwyca, a z drugiej przeraża, lecz z całą pewnością można określić go jako szaleńca. Wynika to z faktu, iż nie umie opanować swoich żądz i popełnia okrutne zbrodnie, aby je zaspokoić. Nie potrafi ujarzmić własnych pragnień, które całkowicie nim owładnęły i sprawiły, że stał się nieczułym i zimnym mordercą.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, szaleństwo dotyka bohaterów bez względu na wiek, płeć, pozycję społeczną czy status majątkowy. Wszyscy szaleńcy zachowują się w sposób odbiegający od normy, co czyni ich ludźmi oryginalnymi. Szaleństwo jest pojęciem względnym, zależnym od światopoglądu epoki, a każda z przytoczonych postaci reprezentuje swój własny światopogląd, wyznaje indywidualną hierarchę wartości, jest stanowcza względem swojego pomysłu na życie. Bohater określany mianem szaleńca ma wielowymiarową osobowość, która nie poddaje się ustalonym kanonom interpretacji, ale z pewnością fascynuje.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Bułhakow M., Mistrz i Małgorzata, Czytelnik, Warszawa 1997,
2. Mickiewicz A., Romantyczność, [w:] tegoż, Ballady i romanse, Wydawnictwo Kama, Warszawa 2000, s. 33-35,
3. Słowacki J., Kordian, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373277412,
4. Suskind P., Pachnidło – historia pewnego mordercy, Świat Książki, Warszawa 2005, ISBN 8373919023.

II Literatura przedmiotu:
1. Inglot M., Kordian: drogi i bezdroża w konstrukcji losu tytułowego bohatera, W: Język Polski w Szkole Średniej, 1999/2000, nr 2, s. 62-70,
2. Szaleństwo, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot A., Greg, Kraków 2004, s. 348-352,
3. Zgorzelski Cz., O sztuce poetyckiej Mickiewicza: próby zbliżeń i uogólnień, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976, s. 148-151.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Szaleństwo definiuje zachowania niebezpieczne i niezgodne z przyjętymi w społeczeństwie normami oraz postawy bohaterów mających problemy z własną psychiką i postrzeganiem rzeczywistości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Romantyczność”: Karusia jako opętana dziewczyną, z którą identyfikują się wieśniacy; szaleniec jako jednostka mogąca nawiązywać kontakt ze światem zewnętrznym.
b) „Kordian”: tytułowy bohater jako szaleniec ogarnięty obłędem zabicia cara i uwolnienia ojczyzny spod jarzma rosyjskiej okupacji.
c) „Mistrz i Małgorzata”: motyw szaleństwa służący jako środek do ukazania w formie groteskowej rzeczywistości w Moskwie lat ’30 XX wieku, w której istnieje przymus uznawania nienormalności za normalność i pozoru za prawdę.
d) „Pachnidło”: Jan Baptysta Grenouille jako genialny szaleniec; obłęd na punkcie zapachów, które prowadzą bohatera do popełnienia licznych zbrodni.

3. Wnioski:
a) Bohaterowie dotknięci szaleństwem tracą kontakt z rzeczywistością, mają wyrzuty sumienia, nie potrafią się odnaleźć w świecie, a ich psychika znajduje się w ciężkim stanie.
b) Konsekwencje szaleństwa są tragiczne i mogą prowadzić nawet do śmierci.
c) Szaleństwo wynika z obsesji i namiętności, którym ulegają bohaterowie.