Czarodzieje i czarnoksiężnicy w literaturze

Czarodzieje i czarodziejki to postaci o ludzkiej posturze, które mają magiczną moc i posługują się nią dla dobrych celów lub ewentualnie obojętnych pod względem moralnym. Tego typu istoty stały się nieodłącznym elementem literatury, w szczególności tej z gatunku fantasy. Czarodzieje i czarodziejki często pojawiają się również w różnego rodzaju baśniach, legendach i bajkach.

Mimo że charakteryzuje je ludzka powierzchowność, to są elementami fantastycznego świata, gdyż posiadają ponadnaturalne umiejętności magiczne. Podczas dzisiejszego wystąpienia zamierzam bliżej przyjrzeć się temu tematowi. Mianowicie postaram się przeanalizować różne ujęcia motywu czarodzieja w literaturze, charakteryzując te postaci i dokładnie przyglądając się ich kreacjom.

Mistrz i Małgorzata

Swoje rozważania chciałbym rozpocząć od omówienia jednego z bohaterów powieści „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa. Korowiow – bo o nim mowa – to jeden z członków świty Wolanda, która przybywa do Moskwy, aby urządzić wielki bal. Fagot, bo również w ten sposób się na niego mówi, to dość komiczny czarodziej wzbudzający uśmiech za sprawą swojego wyglądu. Wąsy, nieobecne oczy, pęknięte okulary, spodnie w kratkę podciągnięte tak wysoko, że widać brudne skarpety i szpakowata, chuda sylwetka o wzroście 2 metrów sprawiają, że Korowiow staje się najbardziej wesołym, najdziwniejszym, najsympatyczniejszym i najzabawniejszym członkiem drużyny Wolanda.

Korowiow został czarodziejem dość przypadkowo, kiedy w czasach średniowiecza jako poważny rycerz naraził się siłom nieczystym. Wówczas za karę zesłano na niego wieczne potępienie, w związku z czym znalazł się w grupie Wolanda. Fagot niekiedy sam siebie nazywa regentem chóru cerkiewnego, co z kolei wskazuje na fakt, że niegdyś był człowiekiem wiary i gorliwym chrześcijaninem, jednak nie wiadomo, z jakiego powodu przestał nim być. Innym razem określa się jako tłumacz. Jego przeszłość jest więc typowo ludzka, ale dość tajemnicza i nie odpowiada figlarnemu wizerunkowi. Mimo że Korowiow to przedziwny i wzbudzający sympatię bohater, to jego pojawienie się zawsze wywołuje problemy dla mieszkańców Moskwy i kończy się źle dla tego, z kim ma kontakt.

Za jego sprawą personel teatralny nie może przestać śpiewać, przez co wielu jego pracowników ląduje w zakładzie psychiatrycznym. Korowiow to skory do żartów figlarz bawiący się ludźmi, którzy zasłużyli na karę, czego dowodem jest fakt, że zgłasza łapówkarza Nikanora Iwanowicza jako nielegalnego handlarza walutą i doprowadza do spalenia restauracji Gribojedow. Dla dobrych ludzi Korowiow jest natomiast szlachetny i pomocny, dlatego prowadzi Małgorzatę na rozmowę z Wolandem, wykazując się ogładą, towarzyskością i dowcipnością. Jego zadanie to ukaranie zła, jakie dzieje się w totalitarnej Moskwie, co zresztą ma w założenie cała grupa Wolanda. Czarów używa przeciwko złu panującemu w stolicy Rosji, a jego wizerunek jest pozytywny i pełen humoru.

Czarnoksiężnik z krainy Oz

Czarodziej pojawia się w utworze „Czarnoksiężnik z krainy Oz”. Fabuła rozpoczyna się od wędrówki, którą w jego stronę wiedzie mała Dorota wraz z napotykanymi kompanami – Strachem na Wróble, Blaszanym Drwalem i tchórzliwym lwem. Każdy z nich pragnie prosić Oza o przysługę mającą ułatwić im życie; Dorota życzy sobie powrotu do domu w Kansas, Strach na Wróble chciałby otrzymać rozum, Blaszany Drwal marzy o ludzkim sercu, a lew o odwadze. Początkowo tytułowy bohater jawi się więc jako potężna i wszechmogąca istota ciesząca się wielkim szacunkiem w baśniowej krainie. Wszyscy mają wobec niego respekt i traktują jak wszechwładnego króla o potężnych możliwościach.

Kiedy bohaterowie wreszcie docierają do celu, czarodziej przyjmuje każdego z nich z osobna. Co ciekawe, zawsze ujawnia się pod inną postacią, co może wskazywać na jego magiczne moce. Podczas audiencji obiecuje, że zapewni swoją pomóc bohaterom, ale dopiero wówczas, gdy pokonają Złą Czarownicę. Gdy ostatecznie zabijają oni przeciwniczkę i ponownie stają przed obliczem Oza, okazuje się, że w istocie jest on leciwym, łysym staruszkiem, który doskonale opanował sztuczki cyrkowe i kuglarskie, ale nie posiada żadnych nadzwyczajnych mocy. Czarnoksięstwo służy mu wyłącznie jako przykrywka pozwalająca na sprawowanie władzy i wygodne życie w baśniowym królestwie.

Choć Oz to świadomy oszust, jego osoba i postawa nie wzbudzają negatywnych odczuć. Skrucha, jaką wyraża wobec bohaterów i chęć udzielenia im pomocy pokazują, że jest to człowiek szukający akceptacji, który dobrze czuje się w swojej krainie i nie chcąc zawieść poddanych, odgrywa narzuconą przez nich rolę. Dla ludu jest dobry i dąży do jego rozwoju, a przybywającym bohaterom szczerze pragnie pomóc, lecz udaje mu się to bynajmniej nie za sprawą czarów.

Mianowicie rola tytułowego bohatera w utworze „Czarnoksiężnik z Oz” polega na tym, aby uświadomić Dorocie, Strachowi na Wróble, Blaszanemu Drwalowi i tchórzliwemu lwu, że tylko wiara w siebie, determinacja i zaangażowanie w dążeniu do celu, a nie czary i magia są sposobem na osiągnięcie założonych zamierzeń i aspiracji. W istocie bowiem nie czarnoksiężnik, ale sami bohaterowie za sprawą swoich czynów osiągają marzenia i zdobywają to, czego pragnęli.

Harry Potter i Czara Ognia

Motyw czarodzieja pojawia się również w powieści „Harry Potter i Czara Ognia”, będącej czwartą częścią całego zbioru napisanego przez Joanne Rowling. Tytułowy bohater to nastolatek o całkowicie normalnym wyglądzie, który nie odróżnia się od zwykłych ludzi. W rzeczywistości posiada jednak niezwykłe moce, a swoje magiczne umiejętności pogłębia poprzez naukę w szkole dla czarodziejów – Hogwarcie. Jak przystało na czarodzieja, ma własną różdżkę i włada najróżniejszymi zaklęciami, a jego cechą charakterystyczną jest blizna na czole w kształcie pioruna. Jest ona efektem zaklęcia rzuconego na niego przez Lorda Voldemorta w wieku dziecięcym, kiedy Harry miał zaledwie 15 miesięcy.

Główny bohater to czarodziej niezwykle odważny, gotowy do największych poświęceń w imię realizacji swoich misji i wyróżniający się męstwem. Żadne zadanie nie jest mu straszne, co udowadnia, gdy pokonuje smoka, wydostaje się z labiryntu wypełnionego pułapkami, ratuje Rona i młodszą siostrę Flur spod wody. Harry’ego charakteryzuje przenikliwość umysłu i inteligencja, co w połączeniu z jego pozostałymi cechami sprawia, że z powodzeniem odnajduje się w każdej, nawet najbardziej ekstremalnej sytuacji.

Wobec nauczycieli jest pokorny, a dla przyjaciół lojalny i pomocny. Jako czarodziej uczący się fachu cały czas zbiera doświadczenie i próbuje poszerzyć swoje umiejętności. W gruncie rzeczy Harry Potter to bardzo ludzki czarodziej, który poza magią cechuje się wszystkimi atrybutami zwykłego człowieka, zarówno jeśli chodzi o wygląd, jak i zachowanie oraz usposobienie. Jego funkcją jest walka ze złem symbolizowanym przez postać Lorda Voldemorta i jego popleczników.

Czarnoksiężnik z Archipelagu

Kolejnym omówionym dziś przeze mnie utworem będzie powieść zatytułowana „Czarnoksiężnik z Archipelagu”. Główny bohater to utalentowany magicznie chłopiec o imieniu Ged, którym postanawia zaopiekować się potężny czarodziej Ogion. Ogion cieszy się nieposzlakowaną opinią, a jego moce są powszechnie szanowane. Poznajemy je w trakcie nauki, kiedy ukazuje również swoją postawę moralną. W stosunku do ucznia jest bardzo wymagający, ale cierpliwy i gotowy do przekazywania swojej ogromnej wiedzy.

Bezinteresownie dzieli się umiejętnościami i doświadczeniem, co świadczy o jego opiekuńczości i odpowiedzialności. Uczy go nie tylko magii, ale również moralności, zaangażowania i rozsądku, bez których czarodziejskie moce mogą zostać wykorzystane w sposób niewłaściwy. Ogion to czarodziej o przenikliwym umyśle, który służy dobru i wychowuje Geda na potężnego, ale pokornego, cierpliwego i odpowiedzialnego ucznia. Chce dla niego jak najlepiej i staje się niemal rodzicem kształtującym jego światopogląd, filozofię życiową, a nawet całe późniejsze życie.

Gdyby nie Ogion, Ged nie miałby bowiem świadomości, że za pomocą magii można choćby nieświadomie działać zarówno na korzyść dobra, jak i zła. Rola Ogiona polega na byciu dobrym nauczycielem i trzeba przyznać, że wywiązuje się z niej znakomicie. Jest postacią łączącą w sobie potężne magiczne moce ze szlachetną i prawą postawą moralną, którą z powodzeniem przekazuje Gedowi.

Wiedźmin

Swoje wystąpienie chciałbym zakończyć na omówieniu występującej w cyklu „Wiedźmin” postaci Yennefer z Vengerbergu. W tym przypadku po raz pierwszy pojawia się więc czarodziejka o płci żeńskiej, niespotykana w poprzednich dziełach. Co ciekawe, Yennefer jest atrakcyjna fizycznie, pomimo że jej wiek wynosi aż 94 lata. Urodę i energię życiową udaje się jej zachować za sprawą magicznych sztuczek. Nic zatem dziwnego, że jest partnerką tytułowego bohatera, któremu bynajmniej nie ustępuje temperamentem. Jako czarodziejka, posiada duże moce pozwalające nie tylko na odmładzanie siebie, ale również lewitowanie.

Ponadto obdarza należące do niej przedmioty energią, uodparniając się na psychowizje. Niestety pomimo wielu prób Yennefer nie potrafi uleczyć się z bezpłodności, na którą cierpią wszystkie czarodziejki, nad czym mocno ubolewa. Aby zaspokoić matczyne uczucia, staje się przybraną matką Ciri. Jej emocjonalność, empatię i czułość widać w roli matki, ale też kiedy zostaje porzucona przez Geralta. Z drugiej strony podczas wielu walk wykazuje się odwagą i wytrwałością, nie załamując się nawet wówczas, gdy traci wzrok. O jej mądrości świadczy natomiast fakt doradzania królowi Demawmdowi.

W czarodziejskim fachu Yennefer jest bardzo utalentowana, dzięki czemu zostaje przyjęta do Kapituły i Najwyższej Rady Czarodziejów oraz Loży Czarodziejek. Wszystko to świadczy, że jej postać to w gruncie rzeczy czarodziejskie uosobienie kobiety o skomplikowanym i niezwykle bogatym wnętrzu, interesującej osobowości oraz pięknym wyglądzie.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, motyw czarodzieja w literaturze ukazywany jest na różne sposoby. W „Harrym Potterze i Czarze Ognia” oraz „Czarnoksiężniku z krainy Oz” mamy do czynienia z bardzo ludzkimi postaciami, które za wyjątkiem umiejętności Harry’ego praktycznie nie odróżniają się od zwykłego człowieka; Oz właściwie nim jest i nawet nie potrafi czarować, a Harry, gdyby nie różdżka i zdolność posługiwania się nią, byłby przeciętnym nastolatkiem niewybijającym się z tłumu. Z kolei Korowiow i Ogion to istoty fantastyczne, wykraczające swoim zachowaniem i pochodzeniem poza to, co typowo ludzkie.

Najpotężniejszym czarodziejem spośród wszystkich scharakteryzowanych dzisiaj jest właśnie Ogion, za nim plasują się Harry Potter i Korowiow, a na końcu stawki znajduje się pozbawiony zdolności magicznych Oz. Funkcją czarodzieja w literaturze może być walka ze złem, co udowadniają postaci Harry’ego Pottera oraz Korowiowa, lub przekazywanie wiedzy, wartości i kształtowanie postaw moralnych, czego dowodem są utwory „Czarnoksiężnik z krainy Oz” oraz „Czarnoksiężnik z Archipelagu”. W kontekście wniosków warto zauważyć, że wszyscy czarodzieje posiadają jedną wspólną cechę: są pozytywnymi bohaterami, którzy wzbudzają w czytelniku sympatię i szacunek.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Baum Frank Lyman, Czarnoksiężnik z krainy OZ, Ożarów Mazowiecki, Arti, 2013, ISBN 9788377401576,
2) Bułhakow Michaił, Mistrz i Małgorzata, Warszawa, Czytelnik, 1997, ISBN 8307025443,
3) Kroeber Le Guin Ursula, Czarnoksiężnik z Archipelagu, Warszawa, Prószyński i S-ka, 2005, ISBN 8374692278,
4) Rowling Joanne Murray, Harry Potter i Czara Ognia, Warszawa, Media Rodzina, 2011, ISBN 9788372785022,
5) Sapkowski Andrzej, Ostatnie życzenie, Warszawa, superNOVA, 1998, ISBN 8370540619.

II Literatura przedmiotu:
1) Czarownica, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 65-67,
2) Polańczyk Danuta, Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581023, s. 24-25,
3) Rogozińska-Wickers Anna, Czarodziej Harry Potter, Polityka, 1999, nr 51, s. 56-57,
4) Sieradzki Jacek, Wiedźmin, potwory i ludzie (Magiczny świat Andrzeja Sapkowskiego przypomina prawdziwy), Polityka, 1998, nr 3, s. 44-45.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Czarodzieje w literaturze to postaci o ludzkiej posturze i zachowaniu, które posiadają ponadnaturalne moce.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mistrz i Małgorzata: Korowiow jako zabawny i dowcipny czarodziej, który za pomocą magii karze osoby złe.
b) Czarnoksiężnik z krainy Oz: Oz jako czarodziej, który w istocie nie posiada żadnych mocy i jest zwykłym człowiek, jako element morału i przesłania utworu.
c) Harry Potter i Czara Ognia: główny bohater czarodziejem pod postacią nastolatka, który uczy się magii i walczy ze złem.
d) Czarnoksiężnik z Archipelagu: czarodziej Ogion jako mądry, odpowiedzialny i dobry nauczyciel, który przekazuje podopiecznemu nie tylko zdolności magiczne, ale też uczy go moralności.
e) Wiedźmin: Yennefer jako czarodziejka o bogatym i bardzo kobiecym wnętrzu, której osobowość i zachowanie są pełne kontrastów.

3. Wnioski:
a) Jedni czarodzieje to postaci ludzkie (Oz) lub prawie ludzkie (Harry Potter), a inni typowo fantastyczne (Ogion, Yennefer).
b) Rolą czarodzieja może być walka ze złem (Harry Potter, Korowiow) lub przekazywanie wiedzy, wartości i kształtowanie postaw moralnych (Ogion, Oz).
c) Czarodzieje są pozytywnymi bohaterami, którzy wzbudzają w czytelniku sympatię i szacunek.