Motyw snu, wizji i proroctwa w literaturze i filmie

Sny, wizje i proroctwa to element niematerialnej rzeczywistości, w obrębie której człowiek funkcjonuje bez świadomości. Szczególnie wyraźnie widać to podczas snu, kiedy przydarzają się nam marzenia senne i mimowolnie się im poddajemy. Również wizje z reguły odbywają się poza świadomością człowieka, a dzięki nim pojawia się szansa, aby ujrzeć to, co nastąpi za jakiś czas.

Podobnie sytuacja wygląda z proroctwami, czyli przepowiedniami mówiącymi o przyszłych wydarzeniach. Z kolei w literaturze i filmie sen, wizja i proroctwo to odbicie nadziei, problemów, trosk, pragnień, potrzeb i cech charakteru bohaterów literackich. Poniższa praca ma na celu dokonanie dokładnej analizy tych motywów oraz ich funkcji w literaturze i filmie.

Tren XIX – Sen

Tren XIX Jana Kochanowskiego, często nazywany również „Snem”, zamyka cały cykl Trenów, powstałych po przedwczesnej śmierci poety i będących wyrazem jego cierpienia. Sytuacja liryczna opisuje ojca Urszulki, który znużony ciągłym jej rozpamiętywaniem, bezwiednie zapada w sen. Wówczas jego oczom ukazuje się matka trzymająca Urszulkę na rękach. Jako że z uwagi na swój wiek dziecko nie może przemówić, matka przejmuje jej rolę. Kobieta daje Kochanowskiemu do zrozumienia, że w niebie Urszulka czuje się lepiej niż na ziemi, dlatego nie ma potrzeby, aby przeżywać wewnętrzne katusze po jej śmierci.

Matka przybyła bowiem do syna, aby ukoić jego ból i pokazać mu, że jest on niepotrzebny. Jednocześnie kobieta subtelnie gani poetę za zwątpienie w Boga i w podstawowe prawidła filozoficzne, które po śmierci Urszulki przestały mieć dla ojca znaczenie. Matka strofuje Kochanowskiego oraz przekonuje go, aby nie porzucał swojego światopoglądu i nawet w tak trudnej sytuacji zachował zdrowe podejście. Sen poety staje się więc jego ukojeniem, pozwala mu pozbierać się po wielkim dramacie i zaakceptować to, co się stało.

Wizja senna pokazuje, że Kochanowski nie chce już dalej męczyć się śmiercią córki i potrzebuje odetchnąć z ulgą. Podświadomie szuka spokoju, pogodzenia z Bogiem i równowagi psychicznej, a także pragnie powrócić do porzuconego przez siebie światopoglądu. Motyw snu w Trenie XIX obrazuje potrzeby emocjonalne ojca, który stracił dziecko i z tego powodu załamał się jego świat.

Makbet

Motyw wizji i proroctwa odnajdujemy również w „Makbecie” Szekspira. Tematem utworu jest żądza władzy i kara za popełnione czyny. Makbet i Lady Makbet, popełniwszy przeraźliwe zbrodnie na osobach sobie bliskich, stopniowo popadają w psychozę. Podczas przyjęcia wydanego na cześć szkockich panów Makbet widzi ducha zamordowanego Banka. Również dręczona poczuciem rozpaczy Lady Makbet widzi przed oczyma zjawy osób, które pozbawiła życia.

Sny i przywidzenia są zatem odbiciem sumienia bohaterów. Nie dają im spokoju i stanowią projekcję ich stanu psychicznego. Tytułowy bohatera i jego wybranka popełnili okrutne zbrodnie, więc muszą za nie zapłacić. Zaprezentowane w powieści halucynacje równoważą występki morderców z karą, jaką powinni za nie ponieść, a także są odzwierciedleniem moralności prezentowanej przez głównych bohaterowie. Nawet tak cyniczna i pozbawiona zasad osoba jak Lady Makbet zostaje osaczona przez złowrogie sny i przywidzenia, które budzą w niej poczucie bezsilności i bezsensu.

Gdyby nie one, sumienie okrutnej kobiety i jej męża byłoby spokojne, a czytelnik miałby dziwne odczucie, że zabójstwo człowieka – ba, nawet sporej liczby osób – pozostaje bez żadnych konsekwencji. Proroctwo w „Makbecie” pojawia się z kolei w momencie, gdy wiedźmy roztaczają przed nim wizję panowania na tronie. Zjawy przepowiadają Makbetowi, że zostanie królem, rozbudzając tym samym jego ambicje, podstępnie go kusząc i wabiąc do złych uczynków. Przepowiednia staje się zwiastunem przyszłych, tragicznych wydarzeń i podżega tytułowego bohatera do popełnienia straszliwych zbrodni.

Wizje wzbudzają w nim zło i okazują się swego rodzaju usprawiedliwieniem mającym wytłumaczyć jego zbrodnicze postępowanie, czego dowodem są przepowiednie w jaskini, które upewniają zbrodniarza o słuszności jego postępowania. Przyjmując je za prawdę, Makbet tłumaczy sobie, że musiał zabić i zdobyć koronę, gdyż tak chciał los, a jak wiadomo, losu nie da się zmienić. W rzeczywistości jednak gdyby bohater poskromił swoje ambicje, nie uległ przepowiedni wiedźm i był asertywny wobec żony, nie zostałby okrutnym mordercą. Za sprawą zjaw Makbet przekonuje sam siebie, że może zasiąść na tronie i bez konsekwencji wyeliminować przeciwników. Wizje z wrzosowiska i z jaskini budują zatem napięcie w dramacie Szekspira, wprowadzają nastrój grozy i są zapowiedzią przyszłych, tragicznych wydarzeń.

Dziady cz. III

Spektakularna forma proroctwa znajduje się w trzeciej części „Dziadów”. Doskonale pamiętamy, jak to Konrad w kluczowym momencie dramatu kieruje swoją improwizację do Boga – absolut jednak nie odpowiada na te prowokacyjne i wyniosłe wystąpienie. Widzenie – a więc możliwość kontaktu z Bogiem – przeżywa natomiast inny bohater – ksiądz Piotr. Proroctwo ma wymiar religijno-narodowy, bowiem polski naród, pozostający pod jarzmem trzech zaborców, przyrównany jest do postaci dźwigającego krzyż Chrystusa.

To tu pojawia się określenie mesjasz narodów, które jest naczelnym hasłem mesjanistycznego poglądu na geopolityczną rolę Polski w historii. W tym fragmencie pojawia się również słynne a imię jego czterdzieści i cztery. Ten zabieg stylistyczny nadaje wypowiedzi dozy tajemniczości i czytając te słowa, mamy prawo wątpić, gdzie kończy się fantazja literata, a zaczyna prawdziwe proroctwo. Co ciekawe, symbolika liczb 44 nadal wzbudza emocje – czemu nie należy się dziwić, skoro kilkadziesiąt lat po premierze „Dziadów” miała miejsce na przykład ofiara roku 1944 – Powstanie Warszawskie.

Mickiewicz wznosi się na wyżyny kunsztu, a jego przepowiednia jest o tyle wiarygodna, że zbudowana wokół rozlicznej symboliki i aluzji. Nie działa to na zasadzie, że Bóg powiedział tak, więc proroctwo jest takie. Jeżeli dodamy do niebanalnej formy niezwykłe losy narodu polskiego, szczególnie w XIX i XX wieku, otrzymujemy literacką przepowiednię, która ma wyjątkowo dużo wspólnego z rzeczywistością, ukazując los Polski jako pełen cierpienia, aby w końcu mogła się ona odrodzić.

Lalka

Jeden z głównych wątków powieści Bolesława Prusa dotyczy relacji pomiędzy piękną arystokratką Izabelą Łęcką a bogatym kupcem Stanisławem Wokulskim. Mężczyzna od pierwszego wejrzenia zakochuje się w swoim obiekcie uczuć, który od tego momentu stanowi dla niego najważniejszy cel w życiu. Początkowo Izabela traktuje swojego adoratora w sposób obojętny, lecz ta sytuacja diametralnie się zmienia pod wpływem jej snu. Widzi w nim Stanisława jako odrażającego i szkaradnego potwora o czerwonych rękach.

Senny koszmar jest tak przerażający, że ma wpływ na późniejsze relacje z Łęckiej z Wokulskim. Uprzedzona arystokratka, podświadomie kojarząc mężczyznę z wyśnionym monstrum, traktuje go w sposób cyniczny i za nic ma jego uczucia. Stanisław zaczyna ją odrzucać, na co niebagatelny wpływ miał przerażający sen z nim w roli głównej. Oczywiście nie jest to jedyny czynnik, który sprawia, że Izabela odrzuca miłość Wokulskiego, jednak nie można o nim zapominać. W „Lalce” mamy zatem do czynienia z nawiązaniem do psychoanalizy. Podobnie jak Freud, tak i Prus traktują sen jako odzwierciedlenie leków i obaw bohaterów. W tym przypadku sen jest swego rodzaju proroctwem, które wyznacza dalszy stosunek Łęckiej do swojego adoratora.

Mistrz i Małgorzata

Motyw snu występuje również w utworze „Mistrz i Małgorzata”. Powieść Michaiła Bułhakowa przedstawia m.in. postać Nikanora Iwanowicza Bosego – bohatera epizodycznego będącego prezesem komitetu blokowego przy ulicy Sadowej. Kiedy oskarżono go o wzięcie łapówki, jego psychika zwariowała, dlatego umieszczono go w szpitalu dla obłąkanych, gdzie zasypia po zażyciu środków nasennych. W trakcie snu ma wizję ukazującą teatr, w którym wszyscy widzowie zostali posądzeni o bezprawne handlowanie obcą walutą. Podczas spektaklu są przesłuchiwani, lecz początkowo nikt nie zamierza się przyznać do winy. Milicjant pełniący funkcję przesłuchującego mocno naciska na widzów, aby przyznali się do winy, a tego, kto to zrobił, chwali.

Ostatecznie widzowie dochodzą do wniosku, że jednak najlepszym wyjściem z sytuacji będzie zdanie waluty i wzięcie odpowiedzialności na siebie. W tym przypadku sen okazuje się więc odbiciem totalitarnej rzeczywistości rosyjskiej, gdzie władza może szkaluje obywateli, bezpodstawnie oskarża ich o niepopełnione czyny i wymusza na nich przyznanie się do wyimaginowanej winy. Na bazie snu Bosego widać, że w ówczesnej Bułhakowowi Rosji decydenci mieli niemal niczym nieograniczoną władzę i wobec szarego obywatela mogli postępować wręcz dowolnie. Motyw snu w „Mistrzu i Małgorzacie” jest również wyrazem wewnętrznych obaw i lęków bohatera.

Alicja w krainie czarów

Rewelacyjną magią snu posłużył się Lewis Carroll, pisząc „Alicję w krainie czarów”. Główna bohaterka Alicja jest siedmioletnią dziewczynką. To, co najbardziej ją cechuje, to ponadprzeciętna wyobraźnia, odwaga połączona z fantazją, ciekawość wszystkich zakątków i tajników świata oraz wrażliwość na poezję i w ogóle literaturę. Motyw snu w powieści ma kluczowe znaczenie, gdyż dzięki niemu Alicja przenosi się do bajkowych, fantastycznych krain. We śnie zdarzają się jej niesamowite, czasem graniczące z absurdalnością przygody.

Pierwsza ma miejsce w czasie bardzo gorącego dnia, gdy bohaterkę pochłonęła lektura i zabawa z siostrą. Alicja zobaczyła Białego Królika z zegarkiem. Wpadła do króliczej nory, gdy zerwała się za zwierzęciem i przeszła liczne metamorfozy, do tego poznaje dziwaczne, nonsensowne postaci, jak np. rozśmianego Kota z Cheshire czy Gąsienicę, która pali fajkę, a także bierze udział w absurdalnych przygodach i spotkaniach np. w „obłąkanej herbatce” z Kapelusznikiem i Marcowym Zającem czy rozgrywce w krykieta kulami z żywych jeży i młotkami z żywych flamingów. Podczas tych fantastycznych przygód bohaterowie wymieniają się trafnymi spostrzeżeniami, nawiązującymi do samej istoty snu i wyobraźni ludzkiej.

Po tych wesołych i rodem z baśni ekscesach, w drugiej części przydarza się jej wejść do lustra. Po drugiej stronie po raz kolejny napotyka na różnego rodzaju dziwne sytuacje i istoty, jak ożywione figury szachowe, ogród z żywymi kwiatami oraz postaci takie jak Tweedledum i Tweedledee czy Humpty Dumpty. Na wzór szachów Alicja przechodzi swoją wędrówkę przez sześć strumyków do Ósmego Kwadratu, gdzie otrzymuje złotą koronę. Historię Alicji można interpretować jako dziecięcą imaginację, która nie ma granic, jako wyzwolenie z ludzkich barier i ograniczeń fizycznych właśnie poprzez sen. Sen pozwala tu na oderwanie się od realnego świata, jest sposobem na stworzenie irracjonalnej oraz absurdalnej rzeczywistości i odpłynięcie w transcendentny i baśniowy świat.

Koszmar z ulicy wiązów

Skończywszy omawianie utworów literackich, chciałbym przejść do pozycji filmowych. „Koszmar z ulicy Wiązów” to dziś już wręcz kultowy horror – szczególnie jego pierwsza część, którą omówię. Film opowiada historię nastolatków dręczonych nocnymi koszmarami. Głównym bohaterem ich snów jest okrutny Freddy – odrażająca postać z popaloną twarzą i nożami zamiast dłoni. Kiedy okazuje się, że jeden z nastolatków umiera we śnie, pozostali mają świadomość, że to sprawka nawiedzającego ich co noc Freddy’iego. Od tej chwili nie wiedzą, czy kłaść się spać, czy może czuwać nad sobą, tak aby widzieć, co się dzieje z innymi podczas snu.

W „Koszmarze z ulicy Wiązów” sen jest zatem ogromnym ryzykiem i wywołuje strach w bohaterach. Zaśnięcie oznacza bowiem strach, a w ostatecznym przypadku – śmierć. Sen ma zasadnicze znaczenie w filmie i to właśnie w jego trakcie mają miejsce najważniejsze sceny. Staje się on miejscem fabuły, gdzie rozgrywają się kluczowe dialogi i najbardziej istotne momenty. Jednocześnie pełni funkcję demaskatorską, gdyż właśnie podczas snu bohaterowie dowiadują się o sobie wielu istotnych rzeczy.

W jego trakcie Freddy dokonuje swoich makabrycznych morderstw, wzbudzając tym samym strach wśród bohaterów filmu. Oni zaś chcą się ochronić przed złoczyńcą. W tym celu pilnują siebie nawzajem podczas snu, tak aby w każdym momencie mieć się na oku i pod kontrolą. Niestety nie zawsze przynosi to skutek, ponieważ Freddy jest bardzo sprytny. Podsumowując, motyw snu w „Koszmarze z ulicy Wiązów” ma zasadnicze znaczenie dla fabuły i pełni funkcję demaskatorską. Sen wzbudza również ogromny strach w bohaterach i staje się dla nich przekleństwem, od którego w żaden sposób nie mogą się uwolnić.

Porozmawiaj z nią

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, jest film „Porozmawiaj z nią”. Produkcja Pedro Almodovara opowiada historię dwóch mężczyzn zakochanych w kobietach w śpiączce. Benigno – pielęgniarz – opiekuje się byłą baletnicą Alicją, a dziennikarz Marco zranioną przez byka torreadorką Lydią. Dla Benigno, który wcześniej praktycznie nie znał ukochanej, jej trwały sen staje się sposobem na poznanie jej osoby i spędzanie z nią czasu.

Mimo że kobieta nie reaguje na bodźce zewnętrzne, zachwycony jej urokiem pielęgniarz dba o nią jak nikt inny; nie tylko wykonuje swoje zawodowe obowiązki, ale również rozmawia z Alicją, puszcza jej muzykę, przytula i otacza nadzwyczajną czułością. Dzięki śpiączce Benigno realizuje swoje platoniczne uczucie i idealizuje ukochaną. Z kolei dla Marco sen okazuje się barierą nie do przejścia, gdyż nie potrafi ofiarować się Lydii w takim stopniu jak Benigno. Mimo początkowych trudności z czasem uczy się od jednak pielęgniarza, jak powinien traktować kobietę w śpiączce i przełamuje opory związane z opieką nad osobą, która nie wykazuje żadnych znaków życia.

W „Porozmawiaj z nią” sen pod postacią śpiączki zostaje wykorzystany po to, aby pokazać siłę miłości. To właśnie sen pozwala Benigno uzewnętrznić swoje uczucia i pokazać, jak bardzo kocha ukochaną osobę i jak wiele może dla niej poświęcić. Dla Marco staje się on zaś sposobem na pokonanie własnych granic emocjonalnych i bezinteresowne poświęcenie się dla drugiej, ukochanej osoby. Dla Marco sen stanowi wyzwanie będące sprawdzianem jego miłości, a dla Benigno szansą na jej wyrażenie.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie dzieł, motyw snu, wizji i przepowiedni w literaturze i filmie ukazywany jest na różne sposoby. W Trenie XIX pozwala na kontakt ze zmarłymi, daje ulgę w cierpieniu i szanse na przywrócenie wartości w dawne ideały; w „Dziadach” stanowi odbicie geopolitycznej sytuacji Polski; w „Mistrzu i Małgorzacie” jest symbolem praw rządzących rosyjską rzeczywistością; w „Koszmarze z ulicy Wiązów” wielkim utrapieniem i niebezpieczeństwem, a w „Porozmawiaj z nią” uosobieniem miłości przekraczającej granice.

Można zatem stwierdzić, że raz sen jest szansą i nadzieją dla bohaterów, tak jak w „Porozmawiaj z nią” i w Trenie XIX, a innym razem odzwierciedleniem niepokojów i obaw, tak jak w „Koszmarze z ulicy wiązów” i „Mistrzu i Małgorzacie”. Wszystko to pozwala stwierdzić, że za pomocą motyw snu, wizji i proroctwa w metaforyczny sposób pisarze i reżyserzy przekazują sytuacje, wartości, ideały oraz wydarzenia, które są trudne do zobrazowania za pomocą tradycyjnych metod. Sny i wizje są bowiem alternatywną rzeczywistością, gdzie często ukazywane są podświadomość, skrywane problemy i nadzieje bohaterów.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Almodovar P., Porozmawiaj z nią, Hiszpania, El Deseo, 2002.
2. Bułhakow M., Mistrz i Małgorzata, Warszawa, Czytelnik, 1997, ISBN 8307025443,
3. Craven W., Koszmar z ulicy wiązów, USA, New Line Cinema, 1984,
4. Kochanowski J., Tren XIX – Sen, [w:] Treny, Wrocław, Ossolineum, 2008, ISBN 8366570031.
5. Lewis C., Alicja w krainie czarów, Warszawa, Buchmann, 1984, ISBN 9788376700908,
6. Mickiewicz A., Dziady cz. III, [w:] Dziady cz. II, IV i I, Warszawa 1977,
7. Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 83871139890,
8. Szekspir William, Makbet, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373272514.

II Literatura przedmiotu:
1. Bachórz J., Kowalczykowa A., Sen. (Marzenie senne), [w:] Bachórz J., Kowalczykowa A., Słownik literatury polskiej XIX wieku, Wrocław 1991, s. 869-876.
2. Baranowska M ., Sen, [w:] M . Baranowska, Surrealna wyobraźnia i poezja, Warszawa 1984, s. 157-171.
3. Brodzka A., Oniryzm. Sen (marzenia senne), [w:] A. Brodzka, Słownik literatury polskiej XX wieku, Wrocław 1992, s. 760-762.
4. Pietrkiewicz J., Średniowieczna formuła snu w „Trenach” Kochanowskiego, [w:] Pietrkiewicz J., Literatura polska w perspektywie europejskiej, Warszawa, 1986, ISBN ISBN 8306014111, s. 59-80.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Sen, wizja i proroctwo to odbicie nadziei, problemów, trosk, pragnień, potrzeb i cech charakteru bohaterów literackich.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Tren XIX”: sen ukazujący potrzeby emocjonalne zmęczonego ojca, który podświadomie pragnie pogodzić się ze stratą córki i zaakceptować to, co się stało.
b) „Makbet”: sen jako odbicie nieczystego sumienia bohaterów, który nie daje im spokoju i męczy ich psychikę.
c) „Dziady”: proroctwo ks. Piotra jako wyraz mesjanistycznej koncepcji, która pokazuje heroiczną i zbawienną rolę narodu polskiego.
d) „Mistrz i Małgorzata”: sen jako odbicie lęków bohatera związanych z życiem w totalitarnej Rosji, gdzie władza ma nieograniczoną władzę i może z obywatelami zrobić, co tylko zechce.
e) „Lalka”: koszmarny sen jako odbicie wyobrażenia Łęckiej na temat Stanisława Wokulskiego.
f) „Alicja w krainie czarów”: sen jako sposób na przeniesienie się do fantastycznego świata i wymiar, w którym nie obowiązują żadne zasady znane z normalnego świata.
g) „Koszmar z ulicy Wiązów”: sen jako motyw napędzający fabułę filmu i śmiertelne zagrożenie, podczas którego bohaterowie umierają.
h) „Porozmawiaj z nią”: sen jako symbol wielkiej miłości, która przekracza granice fizyczności.

3. Wnioski:
a) Sny, wizje i proroctwa jako odbicia wnętrza człowieka ilustrują nieczyste sumienie bohaterów, ich nadzieje, potrzeby, pragnienia, osobowość i charakter, a także obawy, lęki, troski, rozterki wewnętrzne oraz problemy.
b) Sny, wizje i proroctwa są alternatywną rzeczywistością, w obrębie której pisarze ujawniają podświadomość bohaterów.
c) Motyw snu pojawia się w literaturze i filmie w różnych kontekstach: jako męka (Koszmar z ulicy wiązów), ulga (Tren XIX) i symbol (Mistrz i Małgorzata, Porozmawiaj z nią, Dziady).
d) Sen i wizje pełni funkcję alternatywnego świata, w ramach którego istnieje transcendentny świat podświadomości.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *