Wampiry w literaturze, filmie, malarstwie i sztuce

Wampir to istota ponadnaturalna, obdarzona ludzką powierzchownością, która posiada pewne specyficzne cechy odróżniające ją od normalnych ludzi, takie jak zaostrzone kły, konieczność spożywania krwi człowieka czy różnego rodzaju nadludzkie umiejętności. Choć wampiry nie istnieją w rzeczywistości, to stały się nieodłączną cześć naszej kultury, która stanowi silną inspirację dla wszelkiej maści artystów.

Wampiry szczególnie często pojawiają się w dziełach literackich i filmowych, a ich wizerunki są bardzo różne. Za pomocą motywu wampira pisarze i reżyserzy obrazują ich wielorakie portrety, charakterystyczne zachowania i specyficzne cechy.

Drakula

Motyw wampira obecny jest w literaturze od setek lat. Za jedno z najpopularniejszych dzieł ukazujących ten topos z pewnością można uznać powieść „Drakula” skomponowaną przez Brama Stokera. Tytułowy bohater należy do grona najbardziej rozpoznawalnych wampirów w historii i stał się inspiracją dla wielu późniejszych artystów, którzy sięgali po jego postać. Drakula to hrabia osiadły w pałacu znajdującym się w rumuńskich górach Transylwanii. Początkowo robi wrażenie dostojnego arystokraty o królewskim obyciu i szarmanckim usposobieniu, lecz jego wygląd jest dość nietypowy.

Jego charakterystycznym elementem jest długi płaszcz ze stójką, szpiczaste uszy, blada skóra, ostre zęby i białe wąsy. Wieku Drakuli nie da się określić, gdyż jako wampir jest nieśmiertelny i żyje nieprzerwanie od wieków. Bohater mieszka w ciemnym i dość przerażającym pałacu, co komponuje się z jego wyglądem zewnętrznym. Do jego posiadłości przybywa adwokat Jonathan Harker i wówczas czytelnik bliżej poznaje wampira. Na podstawie jego zachowania można wywnioskować, że Drakula szybko się denerwuje i łatwo wpada w szał, tak jak wówczas, kiedy mieszkające w jego pałacu młode kobiety próbują uwieść nowoprzybyłego gościa.

Niesamowite są umiejętności fizyczne księcia, ponieważ posiada on nadludzką siłę, potrafi lewitować i chodzić po pionowych powierzchniach, czyta w myślach innych ludzi, umie kierować zachowaniem zwierząt i kontrolować pogodę, zmieniać się w nietoperza lub wilka oraz przenikać przez ściany. Co jednak istotne, ponadnaturalne zdolności Drakuli uaktywniają się w porze nocnej, od zmierzchu do świtu, ponieważ jako wampir musi unikać światła słonecznego, które niszczy jego ciało. Destrukcyjny wpływ na Drakulę mają również katolicki krzyż, czosnek oraz chleb sakramentalny. Jedyną możliwością jego uśmiercenia jest natomiast pokropienie wodą święconą lub przebicie serca osinowym kołkiem.

Jak przystało na wampira, Drakula spożywa ludzką krew, która pozwala mu na przeżycie setek lat, jednak od czasu do czasu musi się pożywić i wówczas giną ludzie. Jego ugryzienie jest bowiem śmiertelne i prowadzi do metamorfozy ofiary w wampira, co widać na przykładzie Lucy i Miny. Kiedy Drakula chce odpocząć, co zdarza się bardzo rzadko, kładzie się do trumny wypełnionej krwią, gdzie może zaznać spokoju i zregenerować siły. Powieść Brama Stokera obrazuje motyw wampira w sposób nad wyraz sugestywny i kompleksowy, na przykładzie ekscentrycznego i świetnie zarysowanego tytułowego bohatera, który stał się pierwowzorem setek późniejszych wampirów. Ujęcie tematu jest poważne i przerażające, a zarazem nad wyraz sugestywne.

Wiedźmin: Chrzest ognia

Motyw wampira pojawia się w „Chrzcie ognia” Andrzeja Sapkowskiego, jednym z tomów opowiadań wchodzących w skład sagi o Wiedźminie. Autor w swojej najsłynniejszej powieści przedstawia postać Regisa – wampira wyższego rzędu mającego ponad 500 lat. Z wyglądu bardzo mocno przypomina człowieka, a dokładnie odzianego w długi, stary płaszcz mężczyznę w średnim wieku o długich włosach, z dużym nosem, szpiczastymi zębami, bladą twarzą i czarno kruczymi oczami. Regisa charakteryzuje specyficzny, ziołowy zapach będący efektem noszonych przez niego roślin, których woń ma za zadanie zmylić zwierzęta zdolne do rozpoznania w nim wampira.

Podobnie jak inni przedstawiciele swojej rasy, spożywa krew, w efekcie czego w dalekiej przeszłości, kiedy chcąc ją zdobyć, zaatakował pewną wioskę, został złapany i poćwiartowany przez chłopów. Co jednak ciekawe, Regis mówi, że krew nie jest ani jemu, ani innym wampirom wcale potrzebna do życia, gdyż stanowi ona trunek takiego samego typu jak alkohol w przypadku ludzi. Krew daje zatem charyzmę, odwagę, przyjemność i siłę, ale nie jest niezbędna. Należy również podkreślić, że mimo poćwiartowania, oblania wodą święconą i odcięcia głowy Regis nie umarł, lecz musiał się regenerować przez 50 lat. Wspomina również swoją młodość, kiedy to, jak sam mówi, był nierozważny i latał po spożyciu krwi, czego nie akceptowały inne wampiry.

Jako dorosła istota charakteryzuje się o wiele dojrzalszym zachowaniem, co widać chociażby na podstawie lojalności, jaką okazuje wobec drużyny Geralta. Regis jest bardo inteligentny, wykazuje się godną podziwu erudycją i doświadczeniem życiowym, o czym świadczy bardzo dobra znajomość medycyny potwierdzona poprzez leczenie Jaskra, prawa, co pokazuje obrona kompanów przed kapłanem, a także psychologii. Jeśli chodzi o nadprzyrodzone moce, to oprócz wspomnianej nieśmiertelności, latania i możliwości regeneracji potrafi on również manipulować ludźmi, panować nad zwierzętami, nie rzuca cienia ani nie odbija się w lustrze.

Wampir u Sapkowskiego jawi się jako postać budząca serdeczność i zaufanie ze względu na swoje przyjazne i nieco humorystycznym usposobienie, czego dowodem są chociażby dialogi z Jaskrem. Nie sposób nie obdarzać go sympatią, gdyż jest to postać niezwykle inteligentna, rozważna, doświadczona życiowo i ujmująca swoją serdecznością, która w dużym stopniu przypomina ludzi. To, co odróżnia go od człowieka, to przede wszystkim nadprzyrodzone moce oraz nieśmiertelność.

Pamiętniki wampirów

Dziełem ukazującym wampiry w zupełnie odmienny, bo młodzieżowy sposób jest pierwsza część „Pamiętników wampirów” zatytułowana „Przebudzenie”. Przedstawia ona historię uczennicy liceum – Eleny – która poznaje i zdobywa serce przystojnego Stefano. Szybko okazuje się, że jej ukochany jest wampirem żyjącym nieprzerwanie od XV wieku, co wskazuje, że jest nieumarły. Jako wampir okazuje się nadzwyczaj dobrą istotą, ponieważ nie pije ludzkiej krwi, jest zdolny do uczuć, szarmancki, uprzejmy i za wszelką cenę chce chronić swoją ukochaną.

W gruncie rzeczy Stefano wydaje się bardziej człowiekiem niż wampirem i bez wątpienia można go uznać za pozytywnego bohatera. Potrafi opanować swoje wampirze żądze i nie wyjawiać ich, a ponadto zawsze postępuje tak, aby nie zrobić krzywdy drugiemu człowiekowi. Należy jednak zaznaczyć, że jego ugryzienie skutkuje przemienieniem się w wampira osoby ugryzionej. Całkowicie inaczej został wykreowany jego brat Damon, który również jest wampirem. Jedyne, co go upodabnia do Stefano, to pociągający i zwyczajnie ludzki wygląd zewnętrzny.

W przeciwieństwie do niego Damon spożywa jednak ludzką krew i jest w stu procentach negatywną postacią wywołującą nieprzychylne uczucia. Mianowicie w geście zemsty chce odebrać bratu Elenę i pod jego wpływem zaczynają się dziać w miasteczku dziwne rzeczy. W „Pamiętniku wampirów” wampir jest postacią ludzką o powierzchowności i zachowaniu nastolatka, który nawiązuje romans ze zwyczajną dziewczyną. Jego wizerunek nie ma niemal żadnego związku ze starodawnym Drakulą czy Nosferatu i bazuje przede wszystkim na emocjonalności oraz uczuciowości. Motyw wampira w „Pamiętniku wampirów” ukazany jest więc w sposób ludzki, młodzieżowy i wygładzony, co odróżnia go od wcześniej omówionych dzieł.

Nosferatu. Symfonia grozy

Na podstawie powieści Brama Stokera „Drakula” w 1922 roku został nakręcony niemy film fabularny zatytułowany „Nosferatu. Symfonia grozy”, który przedstawia historię Thomasa Huttera – mężczyzny udającego się do Transylwanii, gdzie ma podpisać umowę z tajemniczym hrabią Orlockiem. Jego zamek znajduje się na odludziu, wysoko w górach, a tamtejsi mieszkańcy boją się do niego zbliżać. Początkowo arystokrata wydaje się przyjaznym, choć tajemniczym człowiekiem o dziwnym wyglądzie.

Nosferatu jest bowiem istotą o nad wyraz długich palcach dłoni, podłużnej i łysej głowie, odstających uszach, szpiczastych zębach, wielkich oczach i krzaczastych brwiach. O tym, że jest wampirem, widz dowiaduje się w momencie, gdy z pożądaniem patrzy na skaleczoną rękę Huttera. Kiedy bohater po nocy budzi się z ranami na szyi i zapoznaje się z książką „Księga wampirów”, uświadamia sobie, że w istocie ma do czynienia z prawdziwym krwiopijcą. Na podstawie filmu dowiadujemy się, że Nosferatu śpi w trumnach, boi się widoku krzyża, pije ludzką krew i odpoczywa w dzień, ponieważ nie może egzystować przy świetle słonecznym.

Ponadto posiada nadludzkie moce, pozwalające mu na bezszelestne i szybsze niż zwykły człowiek przemieszczanie się czy wstawanie z trumny pionowo. Należy również zwrócić uwagę na fakt, iż jest on ucieleśnieniem zła, zdolnym do zabijania wielu ludzi, co udowadnia podczas podróży statkiem, kiedy wymordowuje całą załogę. Wampir w „Nosferatu. Symfonia grozy” stanowi niszczącą siłę, która sieje śmierć i wprowadza cierpienie do rodzinnego miasteczka Huttera, dokąd przybywa, aby zdobyć żonę bohatera. Wszystko to składa się na niezwykle przerażający i jednocześnie nadzwyczaj inspirujący obraz motywu wampira odpowiadającego stereotypowym wyobrażeniom na jego temat.

Nieustraszeni pogromcy wampirów

Jednym z filmów o wampirach jest produkcja Romana Polańskiego zatytułowana „Nieustraszeni pogromcy wampirów”. Fabuła opowiada historię dwojga tytułowych pogromców wampirów – doktora Abronsiusa i jego asystenta – Alfreda – którzy wyjeżdżają do Transylwanii w poszukiwaniu umarłych istot żywiących się krwią. Kiedy ukochana Alfreda o imieniu Sara zostaje porwana przez najwyższego wampira – hrabiego von Krolocka – tytułowi śmiałkowie są jeszcze bardziej zdeterminowani, aby udać się do jego zamku, gdzie dane jest nam ujrzeć jego postać.

Podobnie jak inni bohaterowie, tak i wampiry w produkcji Polańskiego są bohaterami o przerysowanych cechach, którzy wzbudzają raczej śmiech, a nie przerażenie. Pastiszowa konwekcja filmu sprawiła bowiem, że wampiry jawią się jako istoty lubujące się w zabawie i przesadnie dbające przede wszystkim o to, aby zdobyć kolejną ofiarę. Ujęto je w sposób bardzo stereotypowy, osiedlając je w cmentarnym, ciemnym i pełnym pułapek zamczysku, które buduje atmosferę grozy i napięcia.

W „Nieustraszonych pogromcach wampirów” wampiry są postaciami przerysowanymi i stanowią parodię samych siebie, co widać chociażby po chęci zorganizowania balu z uprowadzoną Sarą w roli głównej czy po komicznym chodzeniu po suficie w ich wykonaniu. Takie cechy i przedmioty jak drewniane kołki, wszechobecne krucyfiksy, trumny, brak odbicia w lustrze, ostre zęby i picie krwi zamiast wzbudzać strach bardziej rozśmieszają widza, dlatego można pokusić się o stwierdzenie, że motyw wampira w filmie Polańskiego został ujęty w kontekście parodii i pastiszu na inne produkcje tego typu.

Kołysanka

Polski film zatytułowany „Kołysanka” przedstawia pewną polską rodzinę składającą się z wampirów i żyjącą na Mazurach. Wizerunek bohaterów jak na wampirów jest dość nietypowy, ponieważ nie boją się światła, a zamiast w szyję wolą wgryzać się w nogi, choć co prawda tradycyjnie żywią się ludzką krwią. Ponadto typowe cechy wampirze, jakie można u nich zauważyć, to możliwość stawania się niewidzialnym i teleportowania się z miejsca na miejsce. W gruncie rzeczy jest to jednak zwykła rodzina, gnębiona takimi samymi problemami jak inne, czyli kryzysem finansowym, wielodzietnością i koniecznością zdobycia pieniędzy oraz jedzenia do życia.

Obraz wampira jako bohatera filmowego stanowi więc w „Kołysance” połączenie typowych cech dla tej rasy, co odnosi się do tajemniczego i groźnego wyglądu oraz faktu konieczności spożywania ludzkiej krwi, z zachowaniem charakterystycznym dla zwyczajnego człowieka żyjącego w zachodnim społeczeństwie. Odmienność wampirzej rodziny wrzuconej w sytuację społeczno-ekonomiczną dzisiejszej Polski daje komiczny efekt, dlatego postać wampira w „Kołysance” jest ukazana z przymrużeniem oka, choć nie można jej odmówić nieco grozy. W gruncie rzeczy są to jednak bohaterowie śmieszni i raczej karykaturalni niż wzbudzający strach, co wynika z gatunku filmu, który w założeniu ma być komedią. Rodzinę wykreowaną przez Juliusza Machulskiego bodaj najlepiej oddaje porównanie do kultowej rodziny Adamsów.

Wywiad z wampirem

Główny bohater „Wywiadu z wampirem” to dręczony problemami egzystencjalnymi wampir, który kiedyś był człowiekiem. Na podstawie przeprowadzonego z nim wywiadu widz ma szansę dokładnie poznać jego długie życie i skomplikowaną osobowość. O ile bowiem Drakula był postacią jednoznacznie złą i odrażającą, o tyle Louis de Pointe du Lac – bo tak się nazywa główna postać „Wywiadu z wampirem” – okazuje się o wiele bardziej złożonym i trudnym do kategorycznej oceny moralnej bohaterem. Wydaje się nawet, że bliżej mu do człowieka aniżeli do wampira.

Wampirza część osobowości Louisa odraża go i sprawia, że zaczyna nienawidzić siebie oraz swojego stwórcę – Lestata – czemu daje wyraz podczas kłótni z nim. Główny bohater nie potrafi pogodzić się z koniecznością zabijania, dlatego początkowo stara się odżywiać zwierzętami, co pokazuje, że jest zdolny do moralności i współczucia, co odróżnia go od cynicznego i w istocie okrutnego Lestata. Mimo to Louis nie umie zapanować nad swoim instynktem i wiedziony niepowtarzalnym dla wampira zapachem krwi, posuwa się do zabójstwa człowieka.

Natura wampira bierze w nim górę i sprawia, że już nigdy nie będzie miał szans na stanie się człowiekiem. Powoduje to u Louisa głębokie rozterki i dylematy wewnętrzne, ponieważ z jednej strony jest świadomy zła, jakie wyrządza, zabijając niewinnych ludzi i mocno tego żałuje, a z drugiej nie jest w stanie tego opanować i nawet gdyby nie chciał, to i tak musi zabijać, ponieważ taka jest jego natura i tak każe mu instynkt. Znamienna jest postawa Louisa wobec Claudii – dziewczęcej wampirzycy zrodzonej z jego ugryzienia.

Mianowicie główny bohater opiekuje się nią, wychowuje ją oraz rozwija jej osobowość i intelekt, co jeszcze bardziej pogłębia jego iście ludzki wizerunek. Louis jako wampir czuje się udręczony i nieswój, a jako człowiek wyraża wstręt i obrzydzenie do samego siebie, dlatego czytelnik współczuje mu i postrzega jego los jako tragiczny. Takie ujęcie motywu wampira bez wątpienia można określić jako walkę z konwencjonalnym sposobem postrzegania wampira, którego osobowość, zachowanie i cechy charakteru nie pozwalają na jednoznaczną ocenę.

La Vampire

Dziełem malarskim odnoszącym się do tematyki wampirycznej jest kompozycja „La Vampire” Philipa Burne’a-Jonesa. Ten czarno-biały obraz przedstawiania scenę zabójstwa pewnego mężczyzny przez jego kochankę. O tym, że obie postaci przed chwilą były złączone w miłosnym uścisku, świadczy fakt, że ich ciała są na wpół roznegliżowane i leżą na łóżku. Kobieta będąca wampirem siedzi na mężczyźnie i pełnym pożądania wzrokiem spogląda na jego nieżywe ciało, na którego piersi widać rany spowodowane przez kły widoczne u wampirzycy.

Obraz wygląda bardzo rzeczywiście, budzi duże emocje i wywołuje strach u widza, który może czuć zaniepokojenie spowodowane bezwzględnością zabójstwa i satysfakcją, jaką ma wampir z jego dokonania. W taki sposób dzieło Burne’a-Jonesa ukazuje istotę wampirów żywiących się krwią innych ludzi. Jest to bardzo stereotypowe i dosadne zaprezentowanie wampirów.

Vampyr

Inny obraz podejmujący tematykę wampiryczną to „Vampyr” Edwarda Muncha. W porównaniu do poprzedniego dzieła jest on bardziej pastelowy i mniej rzeczywistym, dlatego nie budzi tak dużych emocji. Kolory są lepiej widoczne, a dokonywane przez wampira picie krwi z człowieka nie wygląda tak dosadnie. Właściwie gdyby nie nazwa obrazu trudno byłoby mieć pewność, że odnosi się on do zagadnienia wampiryzmu, gdyż znajdujące się na głównym planie postaci równie dobrze mogą budzić skojarzenia z uściskiem.

Można zatem wysnuć wniosek, że Edward Munch chce w ten sposób przedstawić wizerunek wampira jako coś więcej aniżeli tylko wypijanie krwi w celu zaspokojenia wampirycznej żądzy. W moim odczuciu dzieło to ma być wyrazem pewnej absurdalnej bliskości i namiętności. Takie jest moje zdanie, ponieważ Munch słynął ze swoich często abstrakcyjnych i związanych z przemocą obsesji, których wyrazem były jego obrazy. Można nawet domniemywać, że był on zafascynowany wizerunkiem, będącym w tym przypadku jego inspiracją.

Podsumowanie

Motyw wampira w literaturze, malarstwie, filmie i sztuce ukazywany jest na bardzo różne sposoby: poważnie i przerażająco,; młodzieżowo i łagodnie, a nawet komicznie i komediowo. Widać zatem, że sposób ujęcia motywu wampira znacznie zmienił się na przestrzeni wieku i został w dużej mierze oswojony, w efekcie czego wampiry zaczęły przybierać inne kreacje niż przerażających i groźnych krwiopijców, przeistaczając się w istoty piękne lub wręcz zabawne. Pomimo różnic pewne cechy wampirów przewijają się w każdym dziele, ponieważ zawsze są to istoty obdarzone ponadnaturalnymi zdolnościami i prawie pełną nieśmiertelnością. Z całą pewnością można również stwierdzić, że wampiry to bohaterowie ekscentryczni, o wyraźnie zarysowanych, ekscentrycznych portretach.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Burne-Jones Philip, La Vampire, Londyn, Muzeum Narodowe, 1897, olej na płótnie,
2) Jordan Neil, Wywiad z wampirem, USA, Geffen Pictures, 1994,
3) Machulski Juliusz, Kołysanka, Polska, Studio Filmowe, 2010,
4) Munch Edward, Vampyr, Oslo, Muzeum Muncha, 1893-1894, olej na płótnie,
5) Friedrich Wilhelm Murnau, Nosferatu – symfonia grozy, Niemcy, 1922, płyta DVD,
6) Polański Roman, Nieustraszeni pogromcy wampirów, USA, Wielka Brytania, Metro Goldwyn Mayer, 1967,
7) Smith Lisa Jane, Pamiętniki wampirów. Księga 1. Przebudzenie. Walka. Szał, Warszawa, Warszawa, ISBN 8366541701,
8) Sapkowski Andrzej, Chrzest ognia, Warszawa, SuperNOVA, 2000, ISBN 9788370541507,
9) Stoker Bram, Dracula, Kraków, Zielona Sowa, 2009, ISBN 8345788910.

II Literatura przedmiotu:
1) Baranowski Bohdan, W kręgu upiorów i wilkołaków, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1984, s. 33-34,
2) Katarzyna Kaczor, Od Draculi do Lestata. Portrety wampira, Gdańsk, Gdański Klub Fantastyki, 2004, ISBN 8355471421, s. 110-113
3) Karg Barb, Spaite Arjean, Sutherland Rick, Wampiry. Historia z zimną krwią spisana, Gliwice, Septem, 2010, 8321478852, s. 8-10, 55-56,
4) Ziębiński Robert, „Kołysanka”, czyli depresja polskiego wampira [online], [dostęp 05.11.2014]. Dostępny w Internecie pod adresem: http://kultura.newsweek.pl/-kolysanka—czyli-depresja-polskiego-wampira,53533,1,1.html.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw wampira w literaturze, malarstwie, filmie i sztuce ukazuje postawy, zachowania, wizerunki i charakterystyczne cechy wampirów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Drakula”: pierwowzór wampira jako postać przerażająca, okrutna i posiadająca szereg nadludzkich umiejętności.
b) „Chrzest ognia”: Regis jako długowieczny wampir będący sympatyczną i budzącą ciepłe uczucia postacią, która jest bardzo mądra, pomocna i uczynna.
c) „Pamiętniki wampirów”: wampiry jako istoty o ludzkim zachowaniu i wizerunku, które są zdolne do przeżywania uczuć, kochania i normalnie żyją wśród ludzi.
d) „Nosferatu. Symfonia grozy”: okrutny, groźny, zabójczy i tajemniczy wampir, który jest symbolem zła i siłą siejącą śmierć wszędzie tam, gdzie się uda.
e) „Nieustraszeni pogromcy wampirów”: motyw wampiryzmu ujęty w sposób przerysowany i groteskowy, co wynika z ogólnej wymowy filmu, który jest pastiszem na produkcje z wampirami w roli głównej.
f) „Kołysanka”: groteskowy, karykaturalny i komiczny obraz wampirów, które z powodu swojej natury wplątują się w wiele kłopotów.
g) „Wywiad z wampirem”: cyniczny, okrutny i jednocześnie charyzmatyczny wampir, czerpiący garściami z wizerunku wykreowanego przez Drakulę.
h) „La Vampire”: scena „zagryzienia” ofiary przez wampirzycę; przerażający, dosadny i dosłowny obraz wampira; ukazanie istoty wampiryzmu.
i) „Vampyr”: wyraz fascynacji wampiryzmem, który oznacza coś więcej aniżeli tylko wysysanie krwi z ciała ofiary.

3. Wnioski:
a) Motyw wampira w literaturze, filmie i malarstwie ukazywany jest na bardzo różne sposoby: poważnie i przerażająco; młodzieżowo i łagodnie; komicznie i komediowo.
b) Sposób ujęcia motywu wampira znacznie zmienił się na przestrzeni wieku i został w dużej mierze oswojony.
c) Cechy, które posiadają wszystkie wampiry niezależnie od sposobu ujęcia ich wizerunku, to nieśmiertelność i ponadnaturalne zdolności.
d) Wampiry to bohaterowie ekscentryczni, o wyraźnie zarysowanych portretach.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *