Motyw dworu i jego funkcje w literaturze

Tematem mojej prezentacji jest polski dwór, który nierozerwalnie związane jest ze szlachectwem. Z kolei szlacheckość to w dużej mierze źródło polskości i element naszej tożsamości narodowej oraz historycznej. Chociażby nasze narodowe upodobanie do wystawnych biesiad i zabaw można identyfikować z przywiązaniem do tradycji szlacheckiej. Ostoją życia szlacheckiego od zawsze był dwór, dlatego jest on częstym elementem utworów literackich opisujących życie codzienne, obyczaje i tradycje tej warstwy społecznej.

Motyw dworku szlacheckiego można zaobserwować w wielu różnych epokach, co z uwagi na uwarunkowania historyczno-społeczne jest charakterystyczne tylko dla polskiej kultury. Podczas dzisiejszego wystąpienia chciałbym szerzej i dokładniej zaprezentować ten temat, na wybranych przykładach literackich omawiając różne ujęcia obrazu dworku szlacheckiego.

Na dom w Czarnolesie

Pierwszym dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć dzisiejsze rozważania, jest fraszka Jana Kochanowskiego zatytułowana „Na dom w Czarnolesie”. W tym przypadku mamy do czynienia z obrazem dworu szlachecko-ziemiańskiego jako świątyni błogosławionej przez Boga, która dla podmiotu lirycznego, czyli tym samym dla autora jest miejscem niemalże świętym. Kochanowski prosi Stwórcę, aby otaczał jego dobytek Swoją opieką i nigdy nie opuszczał posiadłości w Czarnolesie.

Podmiot liryczny podkreśla, że niepotrzebne mu są złote marmury, gdyż ważniejsze są dla niego wartości duchowe i emocjonalne związane z domem w Czarnolesie. Swoją posiadłość osoba mówiąca postrzega jako ojczyste gniazdo, gdzie panuje życzliwość, gościnność, uczciwość i dobre obyczaje. Kochanowski ukazuje dwór jako źródło natchnienia i element jego osobistej tożsamości, dlatego można go uznać za duchową świątynię poety. Staje się on depozytariuszem wartości patriotycznych, chrześcijańskich i artystycznych oraz obyczajów narodowych, a więc niemalże idyllą.

Pan Tadeusz

Epopeja narodowa Mickiewicza prezentuje losy mieszkańców dworu w Soplicowie, który przez autora był uważany za centrum polskości i jego małą ojczyznę. Posiadłość znajduje się na Litwie, a otaczająca ją przyroda daje poczucie ukojenia i wręcz uderza swoim pięknem. Emocje przez nią wywoływane są niezwykle pozytywne, co jest dopełnione przez sielskie życie mieszkańców. Nie mają oni większych problemów, a ich egzystencja przebiega nader spokojnie. Soplicowo jest społecznością lokalną, w której życie upływa w harmonii z przyrodą i jej naturalnym biegiem.

Prace są wyznaczane przez pory dnia, a każdy wykonuje powierzone mu zadania, dzięki czemu dwór jest praktycznie samowystarczalny. Nad wszystkim pieczę sprawuje Sędzia, który stoi najwyższej w hierarchii społecznej dworzan. Po spełnieniu swoich wszystkich obowiązków mieszkańcy oddają się różnego rodzaju rozrywkom, w głównej mierze polegającym na harmonijnym obcowaniu z naturą. Widzimy zatem, jak polują, zbierają grzyby czy spacerują. Oprócz ścisłego związku z piękną przyrodą mieszkańcy Soplicowa oddają hołd tradycji.

Są bardzo przywiązani do obyczajów, co widać na przykładzie tradycyjnych zaręczyn czy wspólnych posiłków, które spożywane są codziennie o tej samej porze. Inną, bardzo istotną wartością nader cenioną przez mieszkańców Soplicowa, jest patriotyzm. Przejawia się on na wiele sposób, do których możemy zaliczyć odwołujące się do tej wartości obrazy czy zegar wygrywający melodię „Mazurka Dąbrowskiego”. Dzięki miłości do ojczyzny bohaterowie „Pana Tadeusza” budują swoją tożsamość i stają się szczęśliwi. W pewnym momencie Mickiewicz nawet nazywa Soplicowo centrum polszczyzny.

Tworząc tego typu arkadię, będącą społecznością lokalną w pełnym tego słowa znaczeniu, autor odwołuje się do swojego kraju lat dziecięcych. Poprzez „Pana Tadeusza” Mickiewicz wyraża tęsknotę za Polską, która dotknęła go w momencie, gdy był na obczyźnie; wtedy też powstał ten wybitny utwór. Z tego względu obraz Soplicowa jest wyidealizowany, mieszkańcy dworku nie mają większych trosk, a ich życie płynie spokojnym, harmonijnym rytmem.

Ludzie bezdomni

Kolejnym omówionym przeze mnie utworem będą „Ludzie bezdomni”. W powieści Stefana Żeromskiego motyw dworu szlacheckiego pojawia się w zapiskach z pamiętnika Joanny Podborskiej, która po latach powraca do rodzinnego miasta i tam go obserwuje. Przed przyjazdem do Głogów sentymentalnie wspomina jego obraz, gdyż przypomina on o dzieciństwie. W wyobrażeniach Joanny dwór jest miejscem beztroski, szczęścia i rodzinnego ciepła, którego tak bardzo jej brakuje.

Postrzega go w sposób sentymentalny i traktuje jako metodę na powrót do lat dzieciństwa. O ile wcześniej dwór był domem rodzinnym, o tyle po przejeździe Joanna obserwuje go w całkowicie innym, opłakanym stanie. Ząb czasu mocno go naruszył, bo nikt się nim nie opiekował i w efekcie znacznie podupadł. Bez cienia wątpliwości można stwierdzić, że rodzinny dwór bohaterki „Ludzi bezdomnych” uległ ruinie; obdrapane ściany, połamane płoty i zagracone pomieszczenia w niczym nie przypominały posiadłości Podborskich sprzed lat.

Pustka i zniszczenie uświadomiły Joannie, że jest kobietą samotną i pozbawioną domu. Dwór szlachecki zaprezentowany przez Żeromski koresponduje więc z bezdomnością i zagubioną duszą Joanny, która poprzez jego odwiedziny chciała powrócić do beztroskich lat dzieciństwa, lecz w zamian spotkało ją wielkie rozczarowanie.

Dworek Władysława Bełzy

Motyw dworku pojawia się także w wierszu Władysława Bełzy wymownie zatytułowanym „Dworek”. Podmiot liryczny opowiada grupie dzieci o pewnym dworze, gdzie panuje życzliwa, rodzinna atmosfera, ściany są białe, a jego mieszkańcy kochają się i żyją w zgodzie oraz dobrobycie. Dwór zaprezentowany przez osobę mówiącą można więc uznać za idyllę oraz źródło szczęścia, z którego radość czerpią jego mieszkańcy. Podmiot liryczny zestawia ten arkadyjski obraz z wizją biednych ludzi pozbawionych mieszkania i niemających się gdzie schronić.

Tym samym można stwierdzić, że autor wykorzystuje motyw dworku, aby wzbudzić w czytelniku empatię i uświadomić mu, że istnieje wiele osób, które mają ogromne problemy egzystencjalne i nie potrafią zapewnić sobie nawet najprostszego schronienia, nie mówiąc o tak idyllicznym dworku, jaki przedstawił Władysław Bełza. Motyw dworu służy do zwrócenia uwagi na nierówności ekonomiczne, biedę i społeczne problemy dotykające ludzi.

Dwór Czesława Miłosza

Dzisiejsze wystąpienie chciałbym zakończyć na omówieniu wiersza zatytułowanego „Dwór”. Czesław Miłosz, podobnie jak Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”, prezentuje obraz dworku szlacheckiego jako ośrodka polskiej kultury i tradycji po to, aby powrócić do kraju lat dziecięcych. Sytuacja liryczna przedstawia scenę, w której osoba mówiąca po wielu latach ponownie znajduje się w swoich rodzinnych stronach. Niestety to, co zastaje, znacznie odbiega od tego, co pamięta z dzieciństwa. Mianowicie kiedyś dwór był otoczony czystą i piękną rzeką, jednak uległa ona degradacji i zabrudzeniu.

Zniszczono również budynek będący miejscem składowania wszelkich rupieci i wykarczowano lipową aleję, dlatego otoczenie dworku stało się nieprzyjazne i niezbyt ciekawe. Wszystko to sprawia, że niegdysiejszy szlachecki dwór, którego nieskazitelna i naturalna przyroda stwarzała atmosferę sielskości i harmonii, odszedł w niepamięć. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym zanikł niepowtarzalny duch tego miejsca i bijąca z niego polskość; miejsca przywołującego w podmiocie lirycznym najwspanialsze i najczystsze wspomnienia związane z dziecinną prostolinijnością i niewinnością.

Dwór szlachecki w połączeniu z podeszłym wiekiem podmiotu lirycznego wskazuje na przemijanie życia. Na podstawie emocjonalnego opisu osoby mówiącej widać, że jest ona mocno związana z dworem i mimo upływu lat ciągle się z nim identyfikuje. Obecny, zdruzgotany obraz dworu kontrastuje z pięknymi wspomnieniami, jakie przywołuje to miejsce. Widać zatem, że dwór w wierszu Miłosza został ukazany w sposób sentymentalny i melancholijny. Jego wizerunek przypomina Arkadię, gdzie życie biegło błogo, spokojnie, bez większych problemów i w harmonii z nieskazitelną naturą. Za jego pomocą autor odnosi się do tematu przemijania i niszczącej siły postępu cywilizacyjnego. Przy jego użyciu powraca również do niewinnego i cudownego kraju lat dziecięcych.

Podsumowanie

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie utwory pokazują, że dworek może być zarówno miejscem pełnym szczęścia, pozytywnych emocji, wzajemnego wsparcia i bliskości, co widać na podstawie „Pana Tadeusza”, fraszki „Na dom w Czarnolesie” i wiersza Władysława Bełzy, jak i miejscem z przeszłości przywołującym sentymentalne i melancholijne wspomnienia, tak jak to było w „Ludziach bezdomnych” oraz wierszu Czesława Miłosza.

W motyw dworku często wpisane są takie elementy jak ucztowanie, przestrzeganie obyczajów staropolskich i tradycji, korzystanie z usług służby czy ukazanie beztroskiego i harmonijnego życia w zgodzie z naturą. Co istotne, za pomocą motywu dworku pisarze odnoszą się do innych tematów – powracają do lat dziecięcych, tak jak Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” i Czesław Miłosz w wierszu „Dwór”; ilustrują osobowość bohatera, co potwierdzają „Ludzie bezdomni” czy wzbudzają empatię, tak jak we wierszu Władysława Bełzy.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Bełza Władysław, Dworek, dostęp online: http://pl.wikisource.org/wiki/Dworek, 20.01.2014,
2) Kochanowski Jan, Na dom w Czarnolesie, dostęp online: http://literat.ug.edu.pl/fraszki/074.htm, 20.01.2014,
3) Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
4) Miłosz Czesław, Dwór, dostęp online: http://www.poema.art.pl/_plugins/forum/?Id_fpost=7058, 28.03.2012,
5) Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Warszawa, Książka i Wiedza, 1994, ISBN 8305127044.

II Literatura przedmiotu:
1) Dworek, W: Słownik motywów literackich, Red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 100-103,
2) Farent Teodor, Fraszki, pieśni treny, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581665, s. 14,
3) Hertz Paweł, Świat i dom: szkice i uwagi wybrane, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, rozdz.: W Soplicowie, s. 221-225,
4) Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 37-46.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Za pośrednictwem motywu dworku literatura przedstawia sposób bycia jego mieszkańców, ich codzienne życie oraz kulturę, obyczaje i tradycje.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Na dom w Czarnolesie: przekonanie, że szczęście można osiągnąć jedynie w rodzinnym dworze, blisko Boga i natury oraz u boku najbliższych.
b) Pan Tadeusz: wyidealizowany obraz dworku szlacheckiego w Soplicowie, za pośrednictwem którego autor powraca do kraju lat dziecięcych.
c) Ludzie bezdomni: dwór w Głogach jako miejsce, które Joannie Podborskiej kojarzy się ze szczęściem dzieciństwem, a gdy wróci do niego po latach odnajdzie go zupełnie zmienionym.
d) Dworek: motyw arkadyjskiego dworku wykorzystany po to, aby skontrastować go z biedą i ludźmi, którzy nie mają możliwości życia takich luksusach.
e) Dwór: dworek szlachecki jako sposób na powrót do lat dziecięcych; dworek szlachecki jako Arkadia, gdzie życie płynie spokojnie, bez większych problemów i w harmonii z naturą; kontrast pomiędzy dzisiejszym a dawnym obrazem dworku szlacheckiego.

3. Wnioski:
a) Dworek szlachecki może być zarówno miejscem pełnym szczęścia, pozytywnych emocji, wzajemnego wsparcia, bliskości, patriotyzmu i miłości do ojczyzny, jak i sentymentalnym wspomnieniem.
b) W obraz dworku wpisane są takie elementy jak ucztowanie, przestrzeganie staropolskich obyczajów i tradycji oraz ukazanie beztroskiego i harmonijnego życia w zgodzie z naturą.
c) Za pomocą motywu dworku szlacheckiego pisarze odnoszą się do innych tematów związanych z wymową i przesłaniem danego dzieła.