Motyw córki w literaturze polskiej i obcej

Funkcjonujące w społeczeństwie stereotypy mówią, że rolą córki jest posłuszeństwo wobec rodziców, zdobycie odpowiedniego wykształcenia, wyjście za mąż i urodzenie dzieci, aby zapewnić ciągłość pokoleniową. Relacje córki z rodzicami są jednak niejednoznaczne, ponieważ inaczej wyglądają w przypadku matki, z którą córka ma bardzo bliskie, wręcz intymne więzi, a jeszcze inaczej w przypadku ojca, który powinien być wzorem męskości i oparciem dla dziecka.

W każdym razie z całą pewnością można stwierdzić, że życie córek jest w dużej mierze zależne od sposobu wychowywania przez rodziców. To oni kształtują ich osobowość, charakter i światopogląd, uczą funkcjonowania w społeczeństwie i przekazują najważniejsze wartości oraz ideały, którymi córka będzie się kierować w dorosłości. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić to zagadnienie i na podstawie wybranych dzieł zaprezentować córki jako bohaterki literatury pięknej.

Romeo i Julia

Dzisiejsze rozważania rozpocznę od utworu Szekspira „Romeo i Julia”. Słynna tragedia przedstawia dzieje tytułowych bohaterów, których połączyła zakazana miłość. Julię poznajemy jako posłuszną i podporządkowaną rodzicom córkę państwa Kapuletów. Pragną oni wydać ją za mąż za Parysa, a ona temu nie oponuje, mimo że go nie zna i z oczywistych względów nie kocha. Julia nie dba jednak o to, ponieważ jedyne, co się dla niej liczy, to zadowolenie rodziców. Początkowo jest bardzo układna, miła i uległa, a przez to wydaje się, że niedojrzała.

Matka i ojciec podejmują bowiem za nią decyzje życiowe, a ona nic nie ma przeciwko temu, choć prawdę mówiąc, nie do końca przejmuje się planami zaślubin i chyba nie do końca zdaje sobie sprawę z ich konsekwencji. W momencie, kiedy Julia poznaje Romea, jej zachowanie jako córki ulega jednak ogromnej zmianie. Mianowicie pod wpływem miłości buntuje się przeciwko rodzicom i nie wyraża zgody na wyjście za mąż za Parysa, co prowadzi do ich wściekłości. Julia pozostaje jednak nieprzejednana i ani myśli oddać rękę niekochanemu przez siebie mężczyźnie, podczas gdy jedyną miłością obdarza Romea.

Jej sytuacja, w której wbrew własnej woli zostaje zmuszona do ślubu z Parysem, pokazuje, że jako córka ma niewiele do powiedzenia, a rodzice nie liczą się z jej zdaniem i najważniejsze dla niej decyzje życiowe podejmują za nią. W efekcie Julia jest samotna, pohańbiona przez rodziców i z uwagi na konflikt pomiędzy jej rodziną a rodem Romea jej miłość staje się wyklęta i zakazana. Nawet despotyzm ojca i obojętność matki nie powodują jednak, że się poddaje, ponieważ aby zrealizować własne uczucie, posługuje się spiskiem i kłamstwem.

Jej miłość do Romea okazuje się tak wielka, że pozwala jej oszukiwać rodziców i zawiązywać przeciwko nim intrygę, której niepożądanym skutkiem staje się samobójstwo obojga tytułowych bohaterów. Widać zatem, że w tragedii Szekspira mamy do czynienia z dynamicznym portretem córki przechodzącej głęboką metamorfozę z całkowicie uległej i podporządkowanej czternastolatki w buntowniczkę wypowiadającą posłuszeństwo ojcu i matce.

Ojciec Goriot

Córki pojawiają się również w utworze „Ojciec Goriot” – pozytywistycznej powieści realistycznej Honoriusza Balzaca. Hrabina Anastazja de Restaud i Delfina de Nucingen – bo o nich mowa – to dzieci tytułowego bohatera, które są do siebie bardzo podobne. Obie są bowiem niepospolicie piękne, doprowadzają ojca do upadku i pozostawiają go samemu sobie w potrzebie. Są przy nim, kiedy może zaoferować wsparcie finansowe, a gdy zaczyna mu brakować pieniędzy – opuszczają go. Nie przyjeżdżają na pogrzeb ojca, nie towarzyszą mu w ostatnich chwilach życia, nie zapraszają do swoich domów oraz traktują w sposób przedmiotowy i interesowny.

Z uwagi na mieszczańskie pochodzenie Goriota wręcz wstydzą się go i oficjalnie nie chcą mieć z nim nic wspólnego. Anastazja i Delfina to córki niezwykle próżne, chciwe, pazerne i wyrachowane, o czym świadczy fakt, że pomimo posiadania mężów romansują z kochankami. Zależy im wyłącznie na pieniądzach i bywaniu na salonach, a do tego są lekkomyślne i nieodpowiedzialne, gdyż roztrwaniają majątki, zadłużają się i wpadają w kłopoty finansowe. Wyrywają ojcu ostatnie pieniądze i cynicznie wykorzystują jego słabość dla własnych korzyści. Pomimo tego Anastazja wręcz otwarcie wyraża niechęć do Goriota, a Delfina obłudnie okłamuje Rastignaca, zapewniając o swojej miłości do ojca, choć w rzeczywistości traktuje go wyłącznie jako dostarczyciela pieniędzy.

Mimo że obie córki są do siebie podobne, a ich postawy i mentalność niemal identyczne, to wzajemnie się nie lubią i rywalizują ze sobą. Mianowicie Delfina pragnie bywać na salonach tak jak jej siostra Anastazja, jednak jej mąż jest „wyłącznie” bankierem, toteż nie jest to możliwe u jego boku. Negatywny portret rodzeństwa w powieści Honoriusza Balzaca ma na celu ukazanie zdeprawowanego i zniszczonego moralnie świata francuskiej arystokracji, w ramach którego siostry funkcjonują i do którego dążą. Ponadto sylwetki Anastazji i Delfiny dają do zrozumienia, że ojciec Goriot stosował złe metody wychowania, a ślepa i bezinteresowna miłość przyniosła rezultaty odwrotne od zamierzonych.

Zbrodnia i kara

Jako kolejny utwór przeanalizuję „Zbrodnię i karę” – powieść Fiodora Dostojewskiego opisującą losy biednego studenta – Rodiona Raskolnikowa, który dopuścił się zabójstwa starej lichwiarki, aby ukraść jej pieniądze i rozdać je potrzebującym. Jedną z głównych postaci jest osiemnastoletnia Sonia Marmieładow. Poznajemy ją jako ubogą prostytutkę, która sprzedaje swoje ciało, aby pomóc finansowo biednej rodzinie. Jako córka, jest wobec tego odpowiedzialna za rodzinę i w heroiczny sposób ofiarowuje samą siebie, aby zarobić na jej utrzymanie.

Z myślą o najbliższych poświęca własną czystość i godność, ponieważ ma świadomość, że w przeciwnym razie problemy finansowe zniszczą jej rodzinę. Fakt, że dla ojca alkoholika, niedobrej macochy i przyrodniego rodzeństwa poświęca się tak bardzo, że staje się panną lekkich obyczajów, wskazuje na jej wielką dobroć i wrażliwość. Mimo że zawód Sonii jest hańbiący, nie zmienia to jej szlachetnego zachowania wobec innych ludzi. Co więcej, upokorzenie w postaci sprzedawania własnego ciała jeszcze bardziej wzmacnia w niej pokorę i uczy poszanowania dla najważniejszych ludzkich wartości. Ogromne znaczenie w życiu Sonii ma gorliwa religijność.

Dzięki niej dziewczyna wierzy, że kiedyś uzyska przebaczenie za popełnione grzechy, podobnie zresztą jak inni bohaterowie, którzy zatracili siebie. Bo choć macocha Sonii jest dla niej niemała, a ojciec nie dba o nią z powodu swojego alkoholizmu, to bohaterka nie ma im tego za złe, próbuje ich usprawiedliwić i wykazuje się w stosunku do nich najwyższym miłosierdziem. Jej nieprzejednana postawa moralna i niestrudzona wiara stają się inspiracją dla Rodiona. Za jej sprawą morderca przyznaje się do winy, przyjmuje karę za zabójstwo starej lichwiarki, chce naprawić popełnione błędy, przechodzi głęboką metamorfozę wewnętrzną i zaczyna wierzyć w Boga.

W „Zbrodni i karze” córka jest więc prawdziwym aniołem i kobietą niezwykle heroiczną, zdolną do największej ofiarności dla rodziny. Jej pełne upodlenia życie uosabiają skrajnie negatywny wpływ, jakie na życie człowieka może mieć otoczenie. Postać Sonii udowadnia, że nędza, patologie społeczne i brak jakichkolwiek perspektyw może zniszczyć nawet tak szlachetnego człowieka jak ona. Owo zniszczenie odbywa się jednak tylko na gruncie materialnym, gdyż duchowo i wewnętrznie Sonia jest tak silna, że nie da się jej złamać, a swoją dobroć przelewa na Rodiona. Jej postawa jako córki wzbudza najwyższy szacunek, sympatię, wzruszenie współczucie i podziw.

Chłopi

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będą „Chłopi”. Powieść Władysława Reymonta przedstawia losy mieszkańców wsi Lipce, a jedną z głównych postaci jest Jagna – dziewiętnastoletnia piękność nieustannie adorowana przez mężczyzn i znienawidzona przez kobiety. Jagna, jako córka Dominikowej, ma jednak dość lekkie życie, ponieważ w przeciwieństwie do braci matka pozwala jej na wszystko. O ile oni całymi dniami muszą pracować, o tyle ona nie wykonuje żadnych obowiązków w domu i gospodarstwie, bo wiąże się to z ryzykiem pobrudzenia sobie rąk.

W efekcie wszystko, co teoretycznie powinno należy do jej powinności, zostaje przerzucone na przeciążonych braci. Jedynym jej zadaniem narzuconym przez matkę jest to, aby ładnie wyglądać. Rozpieszczona Jagna odgrywa bowiem rolę karty przetargowej w rękach matki, która za jej pomocą wkupuje się w bogatą rodzinę Borynów. Dominikowa wykorzystuje córkę, aby powiększyć swój majątek, a zatem staje się narzędziem w jej rękach. Jej przykład pokazuje, że na dziewiętnastowiecznej wsi piękne córki służyły rodzicom jako sposób na polepszenie sytuacji finansowej poprzez wyjście za mąż za bogatych gospodarzy.

Nie inaczej jest w przypadku Jagna, która z inicjatywy matki bierze ślub z Maciejem Boryną, mimo że w głębi serca kocha Antka i to on ją zdecydowanie bardziej pociąga. Choć nie czuje niczego do Macieja, to jednak wychodzi za niego za mąż, ponieważ tak chce matka. Jako córka Jagna jest wobec tego uległa, nieasertywna, manipulowana przez matkę i instrumentalnie przez nią wykorzystywana, jednak nie można zapominać, że jednocześnie jest przez nią szczerze kochana i rozpuszczana, a jej życie okazuje się zdecydowanie bardziej wygodne niż braci. Bohaterka „Chłopów” całkowicie podporządkowuje się matce i automatycznie wykonuje jej prośby, nawet jeśli nie do końca się z nimi zgadza, czego najlepszym dowodem jest wyjście za mąż za Macieja.

Dominikowa wykorzystuje Jagnę do swoich celów, ale za to przymyka oko na jej wszystkie wybryki i pozwala jej się źle prowadzić, dopóki nie dochodzi do publicznego skandalu. Rozpieszczanie Jagny przez matkę ostatecznie kończy się jednak owym skandalem, ponieważ młoda dziewczyna nie ma świadomości, że romansując z kolejnymi mężczyznami, łamie moralność, grzeszy i naraża się na gniew społeczności wiejskich. W konsekwencji zostaje poddana ostracyzmowi i wygnana z Lipiec. Jej wizerunek jest bardzo niejednoznaczny i trudny do kategorycznej oceny, co współgra z jej skomplikowaną i pełną wzajemnie wykluczających się przeciwieństw osobowością.

Ferdydurke

Motyw córki pojawia się również w powieści „Ferdydurke” i wyłania się na podstawie opisy Zuty Młodziakowej. W jej domu przez pewien czas mieszka główny bohater – Józio – i na bazie jego obserwacji poznajemy jej postać. Zuta to wyzwolona nastolatka, zaś jej rodzice chcą być ludźmi aktywnymi, racjonalnymi, nowoczesnymi i nieulegającymi społecznym konwenansom. Z tego względu w jej rodzinie panuje swoboda obyczajów i myślenia, uwydatniająca się przede wszystkim w wychowaniu córki. Rodzice nie wymagają bowiem od niej, aby dobrze się uczyła, a jednocześnie nie mają nic przeciwko, a nawet namawiają ją do rozwiązłości seksualnej.

Za wszelką cenę dążąc do nowoczesności, rodzice chcą być jak najbardziej otwarci i przyjacielscy dla dziecka, co – jak widać – przybiera karykaturalną i przesadną formę. W rzeczywistości ich wyzwolona postawa jest jednak wyłącznie formą i swego rodzaju maską, którą Józio obnaża poprzez podstęp, polegający na sprowadzeniu do pokoju Zuty dwóch mężczyzn, a następnie wołając jej rodziców. Kiedy ci spostrzegają, że w szafie chowa się Kypodro i podstarzały profesor Pimko, dochodzi do bójki wszczętej przez zdenerwowanego Wiktora. Ta sytuacja obnaża dwulicowość, hipokryzję i obłudę u mieszczan w „Ferdydurke” oraz pokazuje, że liczy się dla nich wyłącznie forma. Są to ludzie chowający się za swoimi maskami i ukrywający prawdziwą tożsamość po to, aby przez innych być postrzeganym w określony sposób.

Wychowując córkę w kulcie nowoczesności, wmawiają jej, że wszystko, co wyłamuje się z konserwatywnego obyczaju, jest dobre, w efekcie czego Zuta staje się osobą oziębłą, obojętną i oschłą. Nieodpowiednie wychowanie Zuty przez rodziców decyduje, że dziewczyna się nie uczy i nawet nie wie, kim jest Norwid, a ponadto jest bezczelna, podporządkowuje sobie innych domowników, dba przede wszystkim o wygląd i kondycję fizyczną, a jej zachowanie – również w kontaktach z mężczyznami – jest nad wyraz swobodne. Widać to na podstawie szafy pełnej listów od jej adoratorów, a nade wszystko – kiedy ulega erotycznej prowokacji Józia. Z całą pewnością Zuta to zła córka, lecz wynika to w głównej mierze z postawy jej rodziców, a nie jej samej.

Moralność pani Dulskiej

Postaci córek pojawiają się też w „Moralności Pani Dulskiej”. Sztuka Gabrieli Zapolskiej przedstawia losy pewnej mieszczańskiej rodziny, w której jednoosobowo władzę sprawuje pełna hipokryzji i obłudy Aniela Dulska. Pozostali członkowie rodziny, zmuszeni podporządkować się jej woli, to mąż Felicjan, syn Zbyszek oraz dwie córki – Mela i Hesia. Ja chciałbym skupić się właśnie na Meli i Hesi. Hesia to dziecko, które przejęło ma osobowość bardzo podobną do matki, czego dowodzi, gdy kpi z Hanki.

Hesia jest jednak inteligentniejsza i cwańsza od ograniczonej intelektualnie Anieli. Nie ma w sobie nic z niewinnego dziecka i cechuje się dwulicowością oraz daleko posuniętym cynizmem, czego daje dowód np. wówczas, gdy obraża Hankę lub gdy prowadzi niewybredne rozmowy na temat stosunków damsko-męskich. Hesia wykazuje się zatem bezczelnością, co potwierdza również fakt kradzieży cygar ojcu. Z kolei wobec bezbronnej siostry jest wulgarna i bezpośrednia, zaś w stosunku do Zbyszka szydercza. Odziedziczając charakter po matce, Hesia stała się podłą, niewdzięczną i złośliwą córką, która za sprawą cwaniactwa i braku hamulców moralnych wręcz przewyższa dość prymitywne kołtuństwo Anieli.

Zupełnym przeciwieństwem Hesi jest druga córka tytułowej bohaterki – Mela. Spośród wszystkich bohaterów utworu Gabrieli Zapolskiej jest ona najbardziej pokrzywdzoną, najszlachetniejszą i najsympatyczniejszą postacią, która wzbudza w czytelniku współczucie. Mela to spokojne, opanowane i beztrosko patrzące na świat dziecko, które w przeciwieństwie do zepsutej moralnie Hesi posiada typową dla swojego wieku naiwność. Mela wierzy bowiem w szczerą miłość pomiędzy Zbyszkiem i Hanką i życzy im jak najlepiej. Współczuje im obojgu i pociesza, kiedy ich związek się rozpada, a despotycznej matki się boi, nie jest w stanie się jej przeciwstawić i naiwnie wykonuje jej rozkazy, mimo wszystko darząc ją szacunkiem.

Przez większość fabuły jest cicha, spokojna i skryta w sobie. Mela to bohaterka najbardziej pokrzywdzona z całej rodziny, ponieważ jej prostolinijne, szczere i szlachetne spojrzenie na świat może zostać zniszczone przez zrujnowane stosunki pomiędzy członkami rodziny. Wszak córki Felicjana i Anieli są przez nich niekochane, a przynajmniej tego nie wiwać. Charakterystyka Hesi i Meli wskazuje, że obie dziewczynki zostały ukazane na zasadzie kontrastu, a ich portrety pokazują, jak negatywny wpływ na dzieci ma zatruta atmosfera rodzinna.

Sprężyna

Dzisiejsze rozważania zakończę na omówieniu powieści Małgorzaty Musierowicz zatytułowanej „Sprężyna”. Jedną z bohaterek utworu opisującego dzieje poznańskiej rodziny Borejków jest Łucja Pałys, córka Idy i Marka. Autorka przedstawiła ją w sposób wyidealizowany, jako posłuszną rodzicom, pilną, ambitną i błyskotliwą dziewczynę. Jej relacje z rodzicami są bardzo bliskie, pełne uczuć i wzajemnej miłości. Łucja nie sprawia żadnych problemów wychowawczych, dobrze się uczy i chłonie wiedzę wpajaną przez rodziców. Jej ulubioną dziedziną jest język polski, dlatego dba o kulturę wysławiania się, a nawet pisze sonety. Razem z rodzicami uczy się również łaciny.

Bohaterka „Sprężyny” jest szczera wobec rodziców, wykonuje ich zalecenia i ma z nimi bardzo bliski, wręcz przyjacielski kontakt, przy czym jednocześnie darzy ich szacunkiem. Łucja jest po prostu dobrą córką, kochającą rodziców i obdarzaną przez nich tak samo intensywną miłością. Wspólne wypady do kina, spożywanie posiłków przy jednym stole i wspólna nauka decydują, że dziewczyna niezwykle silnie zżywa się z rodzicami i przejmuje wpajane przez nich wartości oraz zachowania, takie jak gotowość do pomocy najbliższym, solidarność rodzinna czy zamiłowanie do sztuki i kultury. Jej ciekawość świata skutkuje częstymi pytaniami skierowanymi do matki i ojca, którzy z cierpliwością i wyrozumiałością na nie odpowiadają. Podsumowując, posłuszna Łucja to córka otwarta, błyskotliwa i po prostu czarująca, wprost idealne dziecko z punktu widzenia każdego rodzica.

Podsumowanie

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie utwory potwierdzają postawioną na wstępie tezę, że wizerunki i postawy córek jako bohaterek literatury ukazywane są w kontekście ich relacji z obojgiem lub z jednym z rodziców. Charakter i wybory życiowe córek są wynikiem postępowania i wychowania przez rodziców, jednak w jednych przypadkach córki są bardziej samodzielne, co widać w „Zbrodni i karze”, „Ferdydurke” oraz „Romeo i Julii”, a w innych mniej lub nawet całkowicie uzależnione od rodziców, czego potwierdzenie stanowią „Chłopi” oraz „Ojciec Goriot”. Ponadto należy zauważyć, że córki mogą być posłuszne, zdyscyplinowane i pokorne, tak jak to było w „Chłopach”, „Sprężynie” oraz „Zbrodni i karze” lub zbuntowane i egoistyczne, o czym świadczy przykład Hesi z „Moralności pani Dulskiej”, Zuty z „Ferdydurke” oraz sióstr z „Ojca Goriota”.

Bibliografia

II Literatura podmiotu:
1. H. Balzac, Ojciec Goriot, GREG, Kraków 2004.
2. F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, Prószyński S-ka, Warszawa 2000.
3. Gombrowicz Witold, Ferdydurke, Kraków, Wydaw. Literackie, 2009, ISBN 97883039601,
M. Musierowicz, Sprężyna, Akapit Press, Łódź 2008.
4. W. St. Reymont, Chłopi, Tom I, Prószyński S-ka, Warszawa 1998.
5. W. Szekspir, Romeo i Julia, Kraków, Znak, 2006, ISBN 8324007091,
6. G. Zapolska, Moralność pani Dulskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978.

II Literatura przedmiotu:
1. T. Farent, Ferdydurke Witolda Gombrowicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581450, s. 18-19,
2. S. Licheński, Chłopi, W ST. Reymonta, Biblioteka Analiz Literackich, Warszawa 1987, s. 44-46.
3. M. Jakóbca, Historia Literatury Rosyjskiej, Tom II, Państwowe Wydawnictwo Narodowe, Warszawa 1976, s. 274-275.
4. D. Polańczyk, Romeo i Julia Williama Szekspira, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581801, s. 18-21.
5. R. Taborski, Moralność pani Dulskiej, G. Zapolskiej, Biblioteka Analiz Literackich, Warszawa 1987, s. 46-54.
6. D. Wilczycka, Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581962, s. 20-25, 30-34.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Życie córek jest w dużej mierze zależne od sposobu wychowywania przez rodziców.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Romeo i Julia: dynamiczny obraz córki, która początkowo jest uległa i podporządkowana rodzicom, aby po poznaniu Romea stać się buntowniczką wypowiadającą im posłuszeństwo.
b) Zbrodnia i kara – córka wychowywana przez chorą matkę i ojca alkoholika, która dla dobra rodziny stacza się na złą drogę.
c) Ojciec Goriot: Anastazja i Delfina jako podobne, ale rywalizujące ze sobą córki, których materializm i cynizm obrazują środowisko paryskich arystokratów oraz służą do krytyki metod wychowawczych ojca Goriota.
d) Chłopi – córka wychowywana przez kochającą matkę, która ją rozpuściła i pozwalała na wszystko co wpłynęło na negatywne zachowania Jagny.
e) Ferdydurke: Zuta jako wyzwolona córka, która z powodu zbyt liberalnego wychowania staje się prymitywną i cyniczną nastolatką.
f) Moralność pani Dulskiej – obraz dwóch córek wychowywanych przez obojga rodziców, które mają dwa odmienne charaktery, między rodzicami a córkami nie widać miłości.
g) Sprężyna: Łucja jako córka idealna, która kocha rodziców i żyje z nimi w wyjątkowo dobrej relacji.

3. Wnioski:
a) Każda z bohaterek jest córką wychowywaną przez jednego lub obojga rodziców.
b) Charakter i wybory życiowe są wynikiem postępowania i wychowania przez rodziców.
c) Córki mogą być samodzielne lub uzależnione od rodziców.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *