Legendy, mity i baśnie w sadze „Wiedźmin” A. Sapkowskiego

Fantastyka to dziedzina literatury, do których zaliczają się dzieła kreujące obraz świata przedstawionego w oparciu o zasady i reguły nieznane w normalnej, otaczającej nas na co dzień rzeczywistości. W utworach fantastycznych występują wobec tego niesamowite miejsca, nienaturalne istoty, bohaterowie o nadludzkich zdolnościach czy przedmioty posiadające właściwości magiczne.

Jednym z najbardziej cenionych i najpopularniejszych twórców polskiej literatury fantastycznej jest niewątpliwie Andrzej Sapkowski, który swój sukces zawdzięcza cieszącej się uznaniem krytyków i widzów sadze zatytułowanej „Wiedźmin”. Ważną rolę odgrywają w niej baśnie i mity, do których na różne sposoby nawiązuje autor.

Legendy

Już sam główny wątek, polegający na ukazaniu dziejów głównego bohatera i jego córki należy odczytywać jako nawiązanie do legendy św. Graala, ukazującej podróż ku świętej relikwii, którą w „Wiedźminie” można identyfikować z Cirillą. Legenda o św. Graalu to zresztą nie jedyny mit arturiański, do jakiego nawiązuje Sapkowski, gdyż poprzez postać głównego bohater, czyli Geralta, ukazuje on swoje inspiracje Percevalem wywodzącym się właśnie z mitów arturiańskich.

Bohater ten został wychowany przez matkę, która nie chciała, aby został rycerzem, lecz mimo to rodzicielce nie udało się powstrzymać przed tym syna, ponieważ ostatecznie osiadł on na dworze króla Artura. Choć dostąpił tam wielu zaszczytów, to w rzeczywistości czuł się wyobcowany w rycerskim świecie. Jako prosty człowiek „z zewnątrz”, który nigdy nie miał nic wspólnego z dworem, czuł się inny niż wszyscy. To samo można powiedzieć o Geralcie, bohaterze równie prostolinijnym i nieumiejącym odnaleźć się w świecie zdrady oraz fałszu.

Mówiąc o micie arturiańskim, nie sposób nie wspomnieć o motywie Pani Jeziora, pochodzącym wprost z legendy o tej samej nazwie i mówiącym o tajemniczej sprzymierzeńczyni króla Artura. Nawiązania do średniowiecznych legend można odnaleźć też w pochodzeniu niektórych przedmiotów wykorzystywanych przez bohaterów sagi, co widać na przykładzie Jaskółki Ciri czy wiedźmińskich mieczów. Pełnią one taką samą rolę jak chociażby Excalibur z legend arturiańskich i należą do określonych osób lub poszczególnych ras.

W swojej słynne sadze Andrzej Sapkowski nawiązuje również do polskich legend, takich jak np. ta o bazyliszku. We „Wiedźminie” ta istota wygląda identycznie jak w naszych narodowych podaniach – jest dużym i groźnym stworzeniem bezlitośnie zabijającym wszystko, co się rusza. W „Mieczu przeznaczenia” Geralt, wykonując swoją pracę, czyli unicestwiając potwory, w ciemnej grocie walczy właśnie z bazyliszkiem, podczas gdy zgromadzony przed wejściem tłum nie ma wątpliwości, że już zginął. Wieśniacy są przekonani, że Geralt nie ma szans w starciu z zieloną kreaturą, tym bardziej że nie wziął ze sobą lustra, które – zgodnie z legendą – jest jedynym sposobem na pokonanie bazyliszka. Ostatecznie jednak tytułowy bohater sagi Andrzeja Sapkowskiego wychodzi zwycięsko z trudnego pojedynku.

W „Mieczu przeznaczenia” można odnaleźć krótkie nawiązanie do krakowskiej legendy o królowej Wandzie, co Niemca nie chciała. Opowiada ona historię pięknej polskiej władczyni, w której zakochał się niemiecki książę. Zdeterminowany, aby zdobyć jej rękę, zdecydował się zagrozić, że jeśli Wanda za niego nie wyjdzie, to wraz ze swoimi wojskami najedzie na Kraków. Ostatecznie wedle legendy królowa utopiła się w Wiśle, aby uniemożliwić niemiecki księciu realizację jego niecnych planów.

W „Mieczu przeznaczenia” pojawia się natomiast wzmianka o królowej Vandzie, która co prawda też popełniła samobójstwo i utopiła się w rzece, ale zrobiła to dlatego, że nikt jej nie chciał. W tym przypadku Andrzej Sapkowski po raz kolejny korzysta z najstarszych podań, ale mimo że do nich nawiązuje, to zmienia ich treść i modyfikuje przesłanie oraz dokonuje ich reinterpretacji.

Inspiracje polskimi podaniami ludowymi widać również w przypadku bohatera opowiadania „Granica możliwości” – Kozojeda. Wzorem jego postaci jest bowiem szewczyk Dratewka – obaj są biednymi, ale walecznymi i odważnymi mężczyznami, którzy za pomocą tej samej metody pokonują groźne smoki. Mianowicie zarówno szewczyk Dratewka, jak i Kozojed wpadają na pomysł, aby wypchać owcę trującym materiałem i podsunąć ją gadowi, aby następnie ją zjadł i zginął. Ich historia jest bardzo podobna, jednak kończy się inaczej – w „Wiedźminie” nietypowo i zaskakująco, ponieważ w odróżnieniu od szewczyka Dratewki bohater opowiadania Andrzeja Sapkowskiego ostatecznie ponosi klęskę. Mianowicie Kozojed w trakcie ucieczki przed zerrikańskimi wojowniczkami zostaje zjedzony przez smoka, a więc legenda niejako zostaje odwrócona. Autor „Granicy możliwości” przedstawia podanie ludowe w sposób karykaturalny i przewrotny, wyraźnie bawiąc się staropolskim mitem. Pozwala mu to na osiągnięcie komicznego efektu bazującego na typowym dla niego czarnym humorze.

Mity

Autor „Wiedźmina” nawiązuje również do starożytnych mitów, chociażby za sprawą fantastycznych istot. Wiele z nich wywodzi się bowiem z mitologii, tak jak chociażby mające swoje źródła w antycznych podaniach greckich driady, czyli nimfy drzew. W sadze Andrzeja Sapkowskiego zamieszkują one Brokilon, wyglądają jak normalne kobiety, słyną z niezwykłych umiejętności łuczniczych i są reprezentowane m.in. przez Fauvę, Sirssę czy Aglais.

Z kolei z mitologii słowiańskiej pochodzą wampiry oraz rusałki – żyjące w rzekach i jeziorach istoty o ciele kobiety, długich włosach i ciemnych oczach. Co ciekawe, w sadze o „Wiedźminie” wampiry często odbiegają od ich pierwotnego wyobrażenia, czego najlepszym dowodem jest postać Regisa – pozytywnego bohatera służącego dobru i nieodżywiającego się krwią. Również mitologiczne smoki nie zawsze są zionącymi ogniem potworami o monstrualnych rozmiarach, o czym świadczy sylwetka Borcha Trzy Kawki, który może przybierać różne postaci i z reguły jest człowiekiem.

Ważnymi bohaterami „Wiedźmina” są krasnoludy – niskie, korpulentne, silne, wytrzymałe i brodate istoty z mitologii nordyckiej uosabiane w sadze przez Brouvera Hooga, Dennisa Cranmera czy Yarpena Zigrina. Z mitologii germańskiej wywodzą się natomiast piękne i długowieczne elfy o szpiczastych uszach, długich włosach wysokim wzroście i niezrównanych umiejętnościach strzeleckich. Wśród ważniejszych elfich postaci występujących w sadze Sapkowskiego można wymienić Francesce Findabair, Aelirenn, Ithlinne. Jednorożce pojawiające się we „Wiedźminie” występowały zaś w mitologii greckiej.

Autor odtwarza ich sylwetkę dość wiernie, jednak dodaje im cechy nieopisane w starożytnych podaniach, takie jak zdolność zmiany barwy, umiejętność przemieszczania się w czasie czy telepatia. Jednorożcem jest Ihuarraquax znaleziony przez Ciri na pustyni Korath. W kontekście inspiracji mitologicznych warto zwrócić uwagę na ważną funkcję, jaką w cyklu Andrzeja Sapkowskiego odgrywa przeznaczenie określające losy świata i bohaterów.

Przeznaczenie, tak bardzo charakterystyczne dla starożytnych mitów greckich i odgrywające decydującą rolę w kształtowaniu fabuły „Króla Edyp”, „Antygony” czy mitu o Parysie, pojawia się w sadze o „Wiedźminie” pod postacią wieszczki zwanej Ithlinne Aegli. Jej przepowiednia świadczy o tym, że losu nie da się zmienić, co nie przeszkadza autorowi w zobrazowaniu nieustannej walki, jaką toczą z nim bohaterowie chcący zmienić jego bieg.

Baśnie

Motywy baśniowe, podobnie jak mitologiczne, są kolejnym specyficznym elementem wiedźmińskiej sagi. Jednym z wątków potwierdzających tę tezę jest historia Nivellena – bohatera opowiadania „Ziarno prawdy” ze zbioru „Ostatnie życzenie”, który po sprofanowaniu świątyni kultu Lwiogłowego Pająka został zamieniony w potwora, a jego wcześniejszą postać mogła przywrócić wyłącznie prawdziwa miłość kobiety. Podobny schemat można zaobserwować we francuskiej baśni „Piękna i bestia”, gdzie tytułowy bestia również został przemieniony w potwora i ponownie stał się człowiekiem, kiedy nauczył się kochać i był kochany przez drugą osobę – zniewoloną przez siebie kobietę.

W „Ostatnim życzeniu” Nivellena uczuciem także obdarowała więziona przez niego kobieta, co stanowi kolejne podobieństwo do francuskiej baśni. O ile jednak w oryginalnej „Pięknej i bestii” zakończenie historii było szczęśliwe, o tyle w „Wiedźminie” sytuacja wygląda inaczej. Mimo że ukochana przez Nivellena niewolnica odwzajemniała jego uczucie, to z uwagi na swój wampiryzm postanowiła go zabić, co w konsekwencji jej się nie udało, bo zginęła z rąk Geralta, choć szczerze kochała Nivellena. Widać zatem, że Sapkowski pełnymi garściami czerpie z baśni o pięknej i bestii, ale nie posługują się nią dosłownie i w mniejszym lub większym stopniu zmienia jej poszczególne detale. Autor dostosowuje tę historię do brutalnych realiów wykreowanego przez siebie świata, uświadamiając czytelnikom, że wampiryzm to przeznaczenie silniejsze nawet od miłości.

Inna baśń, do której nawiązuje Sapkowski w swojej sadze, nosi tytuł „Królowa śniegu” i tym razem nie jest ona częścią fabułą, ale przypowieścią opowiedzianą Geraltowi przez Yennefer w opowiadaniu „Okruch lodu” wchodzącym w skład zbioru „Miecz przeznaczenia”. Mianowicie czarodziejka mówi głównemu bohaterowi o pewnej złowrogiej królowej o imieniu Królowa Zimy, która w trakcie podniebnych podróży na swoich saniach rozrzuca z góry kawałki lodu. Trafienie jednym z nich w serce człowieka skutkuje całkowitą utratą świadomości i zmusza do bezwarunkowego podążania za złą królową oraz wyzbycia się doczesnych planów, marzeń i związków z innymi ludźmi.

Powyższa historia jest oczywistym odniesieniem do baśni Hansa Christiana Andersena, gdzie również występowała zła królowa, która zrzucała z nieba co prawda nie kawałki lodu, ale odłamki szkła. Ponadto różnica pomiędzy oryginałem a historią przytoczoną przez Yennefer polega na tym, że w prawdziwej „Królowej śniegu” kawałki szkła wpadały w oko i odmieniały spojrzenie człowieka na świat, a nie w serce, prowadząc do przemiany uczuciowej. Pomimo owych różnic nawiązanie do baśni Andersena jest oczywiste i służy autorowi do podkreślenia dylematów miłosnych Yennefer w stosunku do Geralta. Ma ona bowiem świadomość, że Geralt jest w niej zaślepiony, lecz nie może mu odwzajemnić miłości, w związku z czym przywołuje opowiadanie niczym rodem wyjęte z baśni Andersena.

Zapożyczenie z baśni – tym razem ze znanemu każdemu „Kopciuszka” – występuje też w opowiadaniu „Kwestia ceny” ze zbioru „Ostatnie życzenie”. Podczas odbywającej się w trakcie przyjęcia rozmowy Geralta z królową Calanthe, która próbuje go namówić do zabicia przybyłego na ucztę Jeża z Erlenwaldu, tytułowy bohater wspomina o otrzymanych wcześniej zleceniach. Podkreśla, że niektórzy z jego zleceniodawców traktowali go w sposób nieodpowiedni, proponując zadania zbyt łatwe, wręcz banalne.

W tym kontekście Geralt opisuje ofertę złożoną przez księcia Hrobarik, który pewnej zimy próbował go wynająć w celu odszukania pięknej niewiasty, która uciekając z balu przed jego nachalnymi zalotami, zgubiła swój pantofelek, co jest oczywistym nawiązaniem do „Kopciuszka”. Dzięki temu Sapkowski wprowadza do fabuły element komiczny, ponieważ fakt wynajęcia Geralta do tak błahego zadania może wywołać uśmiech na ustach. Poza tym ten przykład pokazuje, jak zręcznie autor potrafi żonglować baśniowymi historiami i z korzyścią dla swoich dzieł wprowadzać je do fabuły, ubarwiając ją w ten sposób i nadając jej nowych kolorów.

Podsumowanie

Legendy, mity i baśnie stanowią silną inspirację i ważny element w sadze o Wiedźminie. Andrzej Sapkowski wykorzystuje mity i baśnie zarówno w sposób bezpośredni, posługując się wprost istotami i rasami wywodzącymi się z różnych mitologii, jednak częściej reinterpretuje starożytne podania i powszechnie znane baśnie, zmieniając ich treść i formę i adaptując je na potrzeby swojego dzieła. Autor sagi o Wiedźminie bawi się legendami, baśniami i mitologią, ukazuje je krzywym zwierciadle i wykorzystuje po to, aby ubarwić wykreowany przez siebie świat.

Za ich sprawą tworzy niepowtarzalną krainę, gdzie dzieje się akcja, buduje atmosferę magii, tajemniczości, a czasem również humoru i zaprasza czytelnika do intelektualnej gry, w której należy kojarzyć najrozmaitsze wytwory kultury. Wszystko to pokazuje, że legendy, baśnie i mity to niewyczerpywalne, bardzo bogate i niezwykle uniwersalne źródła inspiracji w literaturze fantastycznej.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Parandowski Jan, Mitologia. Wierzenia Greków i Rzymian, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, 1989, ISBN 8321006779,
2) Sapkowski Andrzej, Chrzest ognia, Warszawa, superNOVA, 2014, ISBN 9788375780673,
3) Sapkowski Andrzej, Czas pogardy, Warszawa, superNOVA, 2014, ISBN 9788375780666,
4) Sapkowski Andrzej, Krew elfów, Warszawa, superNOVA, 2014, ISBN 9788375780659,
5) Sapkowski Andrzej, Pani Jeziora, Warszawa, superNOVA, 2014, ISBN 9788375780697,
6) Sapkowski Andrzej, Wieża Jaskółki, Warszawa, superNOVA, 2014, ISBN 9788375780680.

II Literatura przedmiotu:
1) Fulińska Agnieszka, O Andrzeju Sapkowskim. Baśń, która ocala, Tygodnik Powszechny, 1999, nr 29, s. 12,
2) Lebiecki Tomasz, Legendy arturiańskie jako element kultury europejskiej, Literatura Ludowa, 2002, z. 4-5, s. 3-20,
3) Lemann Natalia, Literatura arturiańska w twórczości Andrzeja Sapkowskiego, czyli wszystkie drogi prowadzą do Kamelotu, Zeszyty Naukowe WSHE w Łodzi, 2001, nr 6, s. 77-99,
4) Markiewicz Henryk, Literatura a mity, Twórczość, 1987, nr 10, s. 55-70,
5) Waśkiewicz Andrzej, Geralt wnuk Conana, Wiadomości Kulturalne, 1995, nr 28, s. 12-13.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Legendy, baśnie i mity odgrywają ważną rolę w kreacji świata przedstawionego, fabuły, wątków i postaci występujących w sadze „Wiedźmin”.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Legendy arturiańskie: główny wątek poszukiwania Ciri jako nawiązanie do legendy o św. Graalu; Perceval jako pierwowzór Geralta; Pani Jeziora jako bezpośrednie nawiązanie do legend arturiańskich; miecze jako nawiązanie do Excalibura.
b) Polskie legendy: legenda o bazyliszku w „Mieczu przeznaczenia”; legenda o Wandzie, co Niemca nie chciała ujęta na przykładzie historii Vandy; legenda o szewczyku Dratewce zaprezentowana na przykładzie Kozojeda.
c) Mity starożytne: driady, rusałki, wampiry, smoki, krasnoludy, elfy i jednorożce jako istoty wywodzące się z różnych mitologii; decydująca rola przeznaczenia jako nawiązanie do antycznych mitów i tragedii.
d) Baśnie: „Piękna i bestia” jako źródło historii Nivellena; „Królowa śniegu” jako pierwowzór historii opowiedzianej Geraltowi przez Yennefer; zlecenie zaoferowane Geraltowi przez księcia Hrobarik jako nawiązanie do baśni o Kopciuszku.

3. Wnioski:
a) W „Wiedźminie” częściej pojawiają się reinterpretacje legend, mitów i baśnie aniżeli ich bezpośrednie ujęcia.
b) Andrzej Sapkowski bawi się legendami, baśniami i mitami, ukazuje je krzywym zwierciadle i wykorzystuje po to, aby ubarwić wykreowany przez siebie świat.
c) Legendy, baśnie i mity to niewyczerpywalne, bardzo bogate i niezwykle uniwersalne źródła inspiracji w literaturze fantastycznej.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *