Motyw smoka w kulturze – literaturze, filmie, malarstwie i sztuce

Według stereotypowego wyobrażenia i zgodnie z dawnymi mitami, smoki to potężne i skrzydlate gady ziejące ogniem i posiadające cztery łapy oraz długi ogon. Tego typu istoty pojawiły się już w mitologiach i to bardzo różnych, ponieważ można je odnaleźć we wczesnych wierzeniach hinduistycznych, słowiańskich czy skandynawskich, a także w rozmaitych legendach. Motyw smoka przewija się również przez późniejszą literaturę, malarstwo i film, dlatego bez wątpienia można stwierdzić, że jest to nad wyraz popularny i ponadczasowy topos, pojawiający się na przestrzeni wielu epok i w różnych kręgach kulturowych.

Biblia – Apokalipsa św. Jana

Motyw smoka można odnaleźć już w Biblii, gdzie pojawia się on w Apokalipsie. W części II księgi św. Jan opisuje go jako ognistego potwora o siedmiu głowach i dziewięciu rogach, który ma zamiar pożreć nienarodzone dziecko Niewiasty. W efekcie Niewiasta urodziła dziecko, jednak zostało ono posłane do Boga, a smok wdał się w pojedynek z Michałem Archaniołem. Walka zakończyła się zwycięstwem anioła, lecz smok się odrodził i przekazał Szatanowi władzę nad światem. Jak więc widać, w biblijnej apokalipsie smok jest bestią i symbolem zła, która walczy z Bogiem o ostateczną władzę nad światem.

Służąc Diabłu, chce zgładzić siły dobra, dlatego można stwierdzić, że funkcja, jaką pełni w biblijnej apokalipsie, to symbolizowanie zła, Szatana i przeciwników Boga. Należy podkreślić jego ogromną siłę i umiejętność odradzania się, a także możliwość przekazywania mocy Diabłu. Smok z Apokalipsy jest zatem synonimem Bestii, na co wskazuje nie tylko jego zło i nikczemne intencje, ale też fizyczna postać składająca się z siedmiu głów i dziewięciu rogów. Sposób ujęcia motywu smoka jest symboliczny, podobnie jak ma to miejsce w przypadku całej księgi św. Jana.

Legenda o św. Jerzym

Do motywu smoka często odnosiły się legendy średniowieczne, czego przykładem jest Legenda o św. Jerzym. Jak mówi tradycja, święty przyszedł na świat w II wieku naszej ery, w Kapadocji będącej części dzisiejszej Turcji. W ślad za ojcem Jerzy postanowił służyć ojczyźnie, dlatego poszedł do wojska, gdzie walczył dla cesarza. Zmarł śmiercią męczeńską po długich torturach spowodowanych tym, że nie wyrzekł się Boga, za co został ukarany. Średniowieczna legenda spisana przez Jakuba de Voragine’a przedstawia go jako bohaterskiego pogromcę smoków. Jej akcja dzieje się w libijskim mieście Silene, w którym znajdowało się pilnowane przez smoka jezioro.

Aby móc z niego korzystać, mieszkańcy musieli każdego składać mu w ofierze dwie owce; w przeciwnym razie smok żądał ofiary ludzkiej. Kiedy bestia porwała księżniczkę, król chciał dać w nagrodę za jej uratowanie niemal wszystkie swoje skarby, jednak mimo tak kuszącej propozycji nie znalazł się żaden śmiałek. Przypadek sprawił, że w międzyczasie w pobliżu jeziora wędrował św. Jerzy, dlatego gdy zobaczył cierpienia księżniczki, rzucił się smokowi do gardła i ze znakiem krzyża zadał mu potężny cios, a następnie uwiązał go i obiecał mieszkańcom, że zabije go pod warunkiem, że nawrócą się na chrześcijaństwo. W efekcie w mieście powstał kościół, a w miejscu, gdzie smok został stracony, wytrysnęło magiczne źródło leczące wszelkie dolegliwości.

W Legendzie o św. Jerzym smok jest więc synonimem podstępu i zła, ponieważ siłą wymusza na mieszkańcach posłuszeństwo i żąda od nich poddaństwa. Jego postać należy również traktować jako fortel w rękach tytułowego bohatera, za pomocą którego szerzy on ideę chrześcijaństwa. Wszystko to pozwala stwierdzić, iż funkcją smoka w średniowiecznej legendzie jest realizacja najważniejszych wówczas wartości i postaw, czyli szerzenie chrześcijańskiej wiary.

Św. Jerzy walczący ze smokiem

Do postaci św. Jerzego jako pogromcy smoków odwołuje się także obraz Uccello Paolo zatytułowany „Św. Jerzy walczący ze smokiem”. Dzieło przedstawia scenę walki tytułowego bohater ze smokiem. Św. Jerzy siedzi na białym rumaku i wbija swoją długą lancę w szyję gada. Smok jest natomiast zielonym i przerażającym stworem o groźnej posturze. Posiada ostre i długie zęby, rogi, rozłożyste skrzydła z kolorowymi plamami, długie i muskularne kończyny oraz wielkie pazury.

Smok robi wrażenie istoty bardzo silnej i niebezpiecznej, jednak św. Jerzemu udaje się go pokonać. Należy zauważyć, że gad mieszka w jaskini i więzi w niej księżniczkę, która za pomocą łańcucha jest do niego przywiązana. Obraz Uccello Paolo można zatem postrzegać jako swego rodzaju ilustrację „Legendy o św. Jerzym”, gdyż wizerunek smoka jest w obu dziełach taki sam – jest on istotą wrogą człowiekowi, która uprzykrza życie ludziom i działa na ich niekorzyść.

Legenda o Smoku Wawelskim

Podobny schemat ma polska legenda o najsłynniejszym z rodzimych smoków – Wawelskim. Tak jak potwór z podań o św. Jerzy, tak i jego polski odpowiednik był paskudnym stworem żądającym od Krakowian ofiar w postaci krów pod groźbą pożarcia mieszkańców miasta. Szantaż doprowadził do tego, że władca o imieniu Krak posłał dwóch synów do walki ze smokiem. Kiedy okazało się, że nie są oni w stanie pokonać go w walce wręcz, postanowili uciec się do podstępu i podrzucić smokowi skórę bydlęcą z ukrytą siarką, w efekcie czego zionąca ogniem istota sama wyzionęła ducha.

Tak legenda o Smoku Wawelski wygląda w przekładzie Wincentego Kadłubka, natomiast Jan Długosz przypisał zabicie smoka władcy, zaś Marcin Bielski Szewczykowi Dratewce. Bez względu na to, kto spisał legendę, w każdej z nich smok ma za zadanie szkodzić ludziom i nękać ich swoimi żądaniami, tak jak to było w „Legendzie o św. Jerzym” i na obrazie „Św. Jerzy walczący ze smokiem”. W „Legendzie o Smoku Wawelski” argumentem smoka jest wyłącznie siła i szantaż, na który mu ona pozwala.

Można zatem stwierdzić, że po raz kolejny smok jest synonimem podstępu, a jego wizerunek ma wyraźnie negatywne konotacje. Warto również zwrócić uwagę na różnice pomiędzy legendą o Smoku Wawelskim a historią św. Jerzego, ponieważ mimo wielu podobieństw fabularnych sposób rozwiązania problemu smoka jest różny: w polskiej legendzie polega on na podstępie, a w podaniach o św. Jerzym na bohaterstwie, męstwie i odwadze. Niewielka, ale jakże wymowna różnica.

Eragon

Smok, a raczej smoczyca o imieniu Saphira pojawia się również w powieści „Eragon” Christophera Paoliniego. Czytelnik poznaje jej losy od samego wyklucia, kiedy przychodzi na świat z jaja znalezionego przez tytułowego bohatera. Następnie zostaje przez niego wychowana i bardzo silnie przywiązuje się do niego, w efekcie czego Eragon i Saphira stają się niczym brat i siostra. Smoczyca towarzyszy młodzieńcowi w jego misjach i wędrówkach, wielokrotnie pomagając mu, poświęcając się dla niego i ratując mu życie, tak jak podczas ucieczki więzienia, w trakcie bitwy z urgalami czy w momencie, gdy daje się skuć Ra’zacom, aby uratować Eragona.

Saphira jest dużym, doskonale latającym smokiem posiadającym łuski, szpony, długi ogon i szafirowe oczy oraz obdarzonym umiejętnościami magicznymi, co udowadnia, gdy zamienia zwyczajny grób Broma w diamentowy. Po urodzeniu Saphira potrafi porozumiewać się z Eragonem za pomocą gestów, emocji i myśli, a następnie uczy się ludzkiej mowy i komunikuje się z nim po ludzku. Smoczyca ma bardzo dobrą pamięć, dlatego przez długi czas zachowuje wspomnienie o pochodzeniu Eragona, aby wyjawić mu je w dogodnym momencie.

Ponadto jest niezwykle mądra, o czym świadczą jej inteligentne wnioski, zamiłowanie do rozwiązywania zagadek i umiejętność konstruktywnego analizowania rzeczywistości. Powyższa charakterystyka wskazuje, że Saphira to dobry smok i całkowicie pozytywny bohater utworu Christophera Paoliniego.

Wiedźmin – Granice możliwości

W opowiadaniu Andrzeja Sapkowskiego „Granice możliwości”, wchodzącym w skład sagi „Wiedźmin”, jest Borch Trzy Kawki, jednak w dużej mierze różni się on od smoków zaprezentowanych we wcześniejszych dziełach. Mianowicie Borch Trzy Kawki potrafi dowoli zmieniać swoją postać, co udowadnia, gdy staje się człowiekiem. Ponadto należy zauważyć, że w „Granicy możliwości” smok nie jest negatywnym bohaterem, a jego wizerunek jest zdecydowanie bardziej pozytywny niż smoków z poprzednich dzieła. Okazuje się bowiem, że u Sapkowskiego to smok zostaje zaatakowany bez powodu, a nie odwrotnie.

Ukochana głównego bohatera – Geralta – chce go zabić, aby ukraść mu skarb, bo jak wiadomo – tam, gdzie smok, tam i kosztowności. Zdobyte w ten sposób fundusze dobra przeznaczyć na walkę z bezpłodnością, jednak smok jest za silny dla niej i wynajętych przez nią wojowników, dlatego prosi Geralta o pomoc w walce. Główny bohater jednak odmawia, ponieważ jego kodeks honorowy zakazuje mu zabijania smoków. Wynika to z przekonania, że to ludzie bezpodstawnie je atakują, a nie odwrotnie, dlatego ostatecznie staje w obronie złotego smoka, którym okazuje się Borch Trzy Kawki.

W ten sposób Geralt nieświadomie odwdzięcza mu się za uratowanie przed kradzieżą ze strony chłopów. Wszystko to pozwala stwierdzić, iż w „Granicy możliwości” smok jest pozytywną i poszkodowaną postacią o wielkiej sile i dobrym sercu. Jego postać ma za zadanie wywołać u Geralta rozterki wewnętrzne, ponieważ musi on zdecydować, czy złamać swój kodeks honorowy i przekroczyć tytułową granicę możliwości poprzez zabicie smoka na życzenie ukochanej, czy zgodnie ze swoim sumieniem pozostawić go przy życiu.

W porównaniu z poprzednimi dziełami smok jest zatem całkowicie różną istotą, gdyż tam było czarnym charakterem działającym na niekorzyść człowieka, a tutaj – pozytywną i bezpodstawnie skrzywdzoną postacią.

Hobbit, czyli tam i z powrotem

W utworze Tolkiena smok jest negatywną postacią i uosabia siły zła. Smaug – bo o nim mowa – to chciwiec pożądający nieswoich skarbów, który pod wpływem żądzy posiadania sterroryzował krasnoludów zamieszkujących Samotną Górę. Zachłanność skłoniła go nawet do mordowania krasnoludów, co pokazuje, jak złą i okrutną jest istotą. Skradzione z Samotnej Góry skarby nie zaspokoiły żądzy Smauga, dlatego nie zaprzestał ataków i plądrował kolejne wioski, zabijając młode dziewczyny i krasnoludy.

Z myślą o zgładzeniu smoka i uwolnieniu się od jego terroru spod Samotnej Góry wyruszyła wyprawa składająca się z hobbita Bilba i krasnoludów. Podczas bezpośredniego spotkania Bilba ze Smaugiem widać, że wzbudza on ogromne przerażenie i wielki strach. Uwagę zwracają jego wielkie rozmiary i buchający z nozdrzy dym. Straszliwa jest nie tylko powierzchowność smoka, ale również jego postawa, ponieważ nienawidzi wszelkiego stworzenia, jest chciwy, przekonany o swojej wielkości i zadufany w sobie, dzięki czemu podstępem Bilbo odnajduje jego słaby punkt, co pozwala na jego zabicie.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że w powieści Tolkiena smok jest istotą uosabiającą zło, pazerność i nienawiść, a jego funkcja to psucie świata i wprowadzanie do niego deprawacji i negatywnych emocji. Jego wizerunek jest więc identyczny jak we wszystkich omówionych do tej pory utworach.

Niekończąca się opowieść

W „Niekończącej się opowieści” kreacja smoka o imieniu smoka Falkor jest podobna do omówionego przed chwilą Borcha Trzy Kawki i całkowicie odróżnia się od wcześniejszych dzieł. Bohaterowie „Granic możliwości” i „Niekończącej się opowieści” są bowiem niezwykle łagodnymi i wrażliwymi istotami. Ze względu na oklapłe uszy i białą sierść Falkor z wyglądu bardziej przypomina psa, jednak jako smok potrafi latać i jest pokaźnych rozmiarów. Posiada również cechy ludzkie, tak jak Borch Trzy Kawki, gdyż potrafi mówić.

Falkor nie ma w sobie nic z bestii i jest istotą dobrą, która pomaga głównemu bohaterowie w jego misji. Jego postawa jest pełna szlachetności, poświęcenia i serdeczności, dlatego wzbudza on zdecydowanie ciepłe uczucia. Można wręcz stwierdzić, że jego wizerunek ulega infantylizacji, czego symbolicznym dowodem jest fakt, iż Falkor lubi, gdy drapie się go za uchem. W każdym razie jego postać najbardziej przypomina Borcha Trzy Kawki i stanowi przeciwieństwo dla smoków z poprzednich dzieł.

Podsumowanie

Smoki mogą być zarówno groźnymi i złymi bohaterami, tak jak to było w „Legendzie o św. Jerzym”, na obrazie „Św. Jerzy walczący ze smokiem” oraz w „Legendzie o Smoku Wawelskim”, jak i łagodnymi oraz sympatycznymi istotami, co potwierdzają przykłady „Granic możliwości”, „Eragona” oraz „Niekończącej się opowieści”. Złe smoki mają za zadanie przeszkadzać ludziom, wprowadzać terror wobec nich i szantażować ich pod groźbą użycia siły, a dobre pomagają człowiekowi i są jego przyjaciółmi. We wszystkich przypadkach smoki posiadają natomiast potężne moce i są bardzo silnymi istotami. W kontekście wniosków warto zauważyć, że motyw smoka to nad wyraz popularny w kulturze temat, który często pojawia się na przestrzeni wielu epok i funkcjonuje na różne sposoby.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Opracowanie zbiorowe, Smok Wawelski, W: Smok Wawelski i inne legendy, Katowice, Damidos, 2013, ISBN 9788378554240,
2) Paolini Christopher, Eragon, Warszawa, MAG, 2004, ISBN 9788374800389,
3) Petersen Wolfgang, Niekończąca się opowieść, USA, Niemcy, Warner Bros., 1984,
4) Sapkowski Andrzej, Granice możliwości, W: Wiedźmin. Tom II, Warszawa, Prószyński i S-ka, 2001, ISBN 8373370234,
5) Św. Jan, Apokalipsa, W: Pismo Święte Nowego Testamentu. Przekład ekumeniczny na trzecie tysiąclecie, Warszawa, Towarzystwo biblijne w Polsce, 2007, ISBN 8385260277,
6) Tolkien John Ronald Reuel, Hobbit, czyli tam i z powrotem, Warszawa, Amber, 2011, ISBN 9788324139514,
7) Uccello Paolo, Św. Jerzy walczący ze smokiem, Londyn, National Gallery, 1470, olej na płótnie, 57 x 73 cm.,
8) Voragine Jakub, Legenda o św. Jerzym, W: Złota legenda, Warszawa, Instytut Wydawniczy Pax, 1983, ISBN 8321103537.

II Literatura przedmiotu:
1) Kopaliński Władysław, Słownik mitów i tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, ISBN 8306008618, s. 121,
2) Kürbis Brygida, Holophagus, O smoku wawelskim i innych smokach, Gazeta Wyborcza, 4/2009, s. 12-13,
3) Smok, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 333-334.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Smoki jako fantastyczne istoty o nadprzyrodzonych zdolnościach i mitologicznym rodowodzie, które są ukazywane na różne sposoby w literaturze oraz w innych tekstach kultury.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
1) Biblia: smok w postaci bestii, który walczy przeciwko Bogu.
2) Legenda o św. Jerzym: smok jako okrutna istota terroryzująca ludzi, która zostaje zabita przez św. Jerzego, dzięki czemu nawraca na chrześcijaństwo mieszkańców libijskiego miasta.
3) Św. Jerzy walczący ze smokiem: smok jako istota wroga człowiekowi, która więzi księżniczkę i walczy ze św. Jerzym.
4) Legenda o Smoku Wawelskim: smok, który żąda od Krakowian ofiar, dlatego ostatecznie zostaje zabity podstępem.
5) Eragon: Saphira jako dobra smoczyca, która służy Eragonowi, wielokrotnie mu pomaga i bardzo mocno przywiązuje się do niego.
6) Granice możliwości: Borch Trzy Kawki jako nietypowy smok, który pomaga Geraltowi i jest szlachetną postacią.
7) Hobbit, czyli tam i z powrotem: smok Smaug jako wcielenie zła, nienawiści, chciwości, próżności i nikczemności.
8) Niekończąca się opowieść: szlachetny, dobry i serdeczny smok o wizerunku pełnym wrażliwości.

3. Wnioski:
1) Wśród smoków zauważalny jest podział na złe i czarne charaktery oraz na pozytywne i dobre postaci.
2) Złe smoki mają za zadanie przeszkadzać ludziom, wprowadzać terror wobec nich i szantażować ich pod groźbą użycia siły, a dobre są przyjaciółmi człowieka i wspierają go na różne sposoby.
3) Motyw smoka to popularny i uniwersalny temat pojawiający się w wielu epokach i różnych gałęziach sztuki.