Przyczyny popularności literatury fantasy – dlacego czytelnicy tak chętnie po nią sięgają?

Gatunek fantasy charakteryzuje się wykorzystaniem wątków, postaci, przedmiotów i wydarzeń o nienaturalnym charakterze, które nie mogłoby wystąpić w normalnej rzeczywistości. Należy przy tym zaznaczyć, że dzieła zaliczane do fantasy odróżniają się od horroru i fantastyki naukowej tym, że nie zajmują się kwestiami naukowymi ani paranaukowymi, a ich celem nie jest przestraszenie widza.

Od połowy XX wieku gatunek ten cieszy się niesłabnącą popularnością, a kolejne utwory, jak „Władca Pierścieni”, „Opowieści z Narni”, saga o Harrym Potterze, cykl wiedźmiński czy „Gra o tron” przez długie tygodnie nie schodzą z pierwszych miejsc najczęściej kupowanych książek. Z czego wynika tak wielkie zainteresowanie literaturą fantasy? Jakie czynniki sprawiają, że czytelnicy sięgają po nią tak chętnie? Wszystkie te kwestie stara się wyjaśnić poniższa praca.

Świat przedstawiony

Podstawowym elementem mającym wpływ na popularność literatury fantasy jest dowolność w zakresie kreacji świata przedstawionego. W efekcie dzieła zaliczające się do tego gatunku nie są skazane na trzymanie się z góry narzuconych ram wyznaczanych przez prawa fizyki czy biologię, które w każdym utworze fantasy są wielokrotnie łamane. Autorzy mogą zatem popuścić wodzę fantazji i stworzyć jedyną w swoim rodzaju, wyjątkową rzeczywistość ograniczoną wyłącznie przez ich wyobraźnię. Dzięki temu w literaturze fantastycznej powstają monumentalne uniwersa i niepowtarzalne światy, które zaskakują bogactwem, różnorodnością i rozmachem.

Najlepszym tego przykładem jest oczywiście tolkienowskie Śródziemie, zaprezentowane w tak szczegółowy i jednocześnie porywający sposób, że można się w nim całkowicie zanurzyć i zapomnieć o otaczającej nas rzeczywistości. Śródmieście to wielki kontynent posiadający własną historię, zamieszkiwany przez wielorakie ludy i rasy oraz niezwykle zróżnicowany pod względem geograficznym i przyrodniczym, a nawet językowym, gdyż poszczególne rasy posługują się odmienną mową. Morza, oceany, góry, stepy, łąki, jaskinie, kopalnie – wszystko to znajdziemy w Śródziemiu. Podobnie rzecz się ma w przypadku sagi zatytułowanej „Wiedźmin”, której pierwszej częścią jest powieść „Krew elfów”.

Również u Sapkowskiego świat jest bardzo obszerny i składa się z kilku państw oraz rozmaitych stworów i ras, choć pod względem rozmachu przewyższa go z całą pewnością wizja niesamowitej, lodowej krainy z pierwszego tomu „Opowieści z Narni”, gdzie królują fantastyczne istoty i mówiące zwierzęta. Widać zatem, że fantastyczne krainy są nad zwyczaj bogate, lecz zarazem garściami czerpią z mitów, legend i religii, przez co nie wydają się całkowicie obce współczesnemu czytelnikowi. Elfy, krasnoludy, jednorożce, smoki, gobliny, trolle, orkowie, fauny, driady, gnomy, nimfy czy wampiry – wszystkie te istoty mają korzenie w starożytnych wierzeniach, toteż mimo wszystko podświadomie łatwo je sobie wyobrazić.

Wymieszanie różnych mitów, legend i podań z oryginalną historią danego uniwersum, takiego jak Śródziemie czy Narnia, powoduje, że stają się one niemal współczesnymi mitologiami, które można studiować całymi dniami i zgłębiać ich detale, co czyni wielu miłośników Tolkiena i Sapkowskiego. Wszystko to sprawia, że poznawanie zachwycających światów z literatury fantastycznej sprawia czytelnikowi wiele radości i pobudza wyobraźnię, co z pewnością zachęca do lektury.

Fabuła

Oczywiście kreacja świata przedstawionego to niejedyna przyczyna tak dużej popularności literatury fantastycznej, z jaką mamy obecnie do czynienia. Poza tym równie istotna, jeśli nawet nie ważniejsza jest fabuła, która w przypadku dzieł fantasy jest dynamiczna, dość czytelna i po prostu interesująca. Najczęściej bazuje ona na dwóch motywach: misji wykonywanej przez bohaterów i walce dobra ze złem. Fakt, że bohaterowie mają do wykonania jakieś ważne zadanie – nierzadko związane z uratowaniem świata, tak jak to było we „Władcy Pierścieni” i „Opowieściach z Narni” – decyduje, że czytelnik z zapartym tchem wertuje kolejne strony, aby dowiedzieć się, czy wszystko idzie zgodnie z planem.

Widać to we „Władcy Pierścieni”, w którym Frodo wraz z Drużyną Pierścienia wędruje do Mordoru, aby zniszczyć Jedyny Pierścień i w „Wiedźminie”, gdzie Geralt ma za zadanie uratować Ciri. Z kolei w „Opowieściach z Narni” mamy do czynienia z motywem walki dobra ze złem rozgrywanym pomiędzy złą czarownicą i jej sprzymierzeńcami a Aslanem oraz jego kompanią. Również w „Władcy Pierścieni” pojawia się motyw walki ze złem, ponieważ Drużyna Pierścienia wraz ze zgromadzonymi przez siebie wojskami staje naprzeciw Saurona i jego sług.

Mówiąc o motywie walki, należy zauważyć, że powieści fantasy pełne są bitew, wojen, potyczek i pojedynków rozgrywanych na wszelkie możliwe sposoby – magicznych, tak jak w „Harrym Potterze”; wojskowych, w czym przoduje „Władca Pierścieni” czy indywidualnych, tak charakterystycznych dla „Wiedźmina”. Za ich sprawą fabuła staje się żywsza, a co za tym idzie – bardziej wciągająca.

Bohaterowie

Inny istotny element sprzyjający popularności literatury fantastycznej to wyraziste, głębokie i ogromnie różnorodne postaci, wobec których nie sposób pozostać obojętnym. Nie da się bowiem nie docenić takich bohaterów jak chociażby Geralt z „Wiedźmina” – niezwykle intrygujący charakter o niejednoznacznej postawie moralnej, z jednej strony wzbudzający podziw i zachwyt za sprawą swojej odwagi i męstwa, a z drugiej zadziwiający całkowitym chłodem emocjonalnym i dystansem wobec świata oraz ludzi. Geraltowi towarzyszymy przez cały czas trwania powieści, coraz lepiej poznając jego charakter, historię życia i upodobania, dzięki czemu kibicujemy mu i identyfikujemy się z jego postacią.

Podobnie jest w przypadku Harry’ego Pottera, Froda i jego kompanów z Drużyny Pierścienia oraz angielskich dzieci i Aslana z pierwszego tomu „Opowieści z Narni”. Jako czytelnicy stajemy po stronie głównych bohaterów i zapartym tchem śledzimy ich historie, zmagania z przeciwnościami losu i wewnętrzne zmiany, jakie w nich zachodzą. Poza tym każda powieść fantasy zawiera ogromne bogactwo postaci, osobowości i charakterów, które często zestawione są ze sobą na zasadzie skrajności i kontrastu, przez co są wyrazistsze i lepiej zapadają w pamięci.

Dobrzy czarodzieje, źli czarnoksiężnicy, dumni rycerze, upadli wojownicy, grubiańskie krasnoludy, dostojne elfy – wszyscy tego typu bohaterowie występują w dziełach fantastycznych obok siebie, tworząc nader bogate uniwersum. Mnogość i złożoność bohaterów oraz ról, w jakie się one wcielają, jak również wyrazisty podział na dobre i złe charaktery, który bodajże tylko w „Wiedźminie” ulega nieznacznemu zatarciu, to z całą pewnością ważne czynniki wpływające na popularność gatunku fantasy.

Przesłanie, emocje, komizm

Niekiedy daje się usłyszeć głosy, że literatura fantastyczna jest w istocie wyłącznie prostą i niezobowiązującą zabawą niewartą głębszych przemyśleń i przeznaczoną dla najmniej wymagających intelektualnie oraz emocjonalnie odbiorców. Moja zdanie jest jednak zgoła odmienne, ponieważ uważam, że powieści fantasy kryją w sobie wartościowe przesłanie i przekazują odbiorcom pozytywne wzorce. Najwyraźniej widać to na przykładzie pierwszego tomu „Opowieści z Narni”, w którym symbolizowane przez Aslana poświęcenie i złożenie swojego życia w ofierze skutkuje uratowaniem Edmunda i przyczynia się do zwycięstwa nad złą czarownicą.

Z kolei „Władca Pierścieni”, „Wiedźmin” oraz „Harry Potter i Kamień Filozoficzny” podkreślają znaczenie jedności, braterstwa i lojalności. Ukazując historie bohaterów, którzy w najtrudniejszych chwilach niosą sobie bezinteresowną pomoc, autorzy przekazują najważniejsze prawdy życiowe i kształtują postawy moralne czytelnika. Literatura fantasy potrafi przy tym bawić czytelnika, co widać na przykładzie „Krwi elfów” z sagi „Wiedźmin”, powieści najeżonej scenami i postaciami komicznymi, groteskowymi i karykaturalnymi.

Od humoru – co prawda znacznie lżejszego i grzeczniejszego, ale jednak nie stroni także Tolkien, dlatego wprowadza do swojej powieści takich bohaterów jak Tom Bombadil czy ukazuje pełne złośliwości i zgryźliwości relację pomiędzy eflem Legolasem a krasnoludem Gimlim. Warto jednak zauważyć, że literatura fantasy potrafi zarazem wywołać wiele wzruszeń, pobudzając emocje czytelnika, czego dowodzą takie sceny jak zabicie Aslana czy śmierć Gandalfa albo Boromira.

Ostatnią, nad zwyczaj prozaiczną przyczyną popularności dzieł z gatunku fantasy jest moim zdaniem fakt, że ich fabuła stała się kanwą, na której oparto scenariusze do kasowych i uznanych przez krytykę ekranizacji, a nawet gier komputerowych. Gdyby bowiem Peter Jackson nie sięgnął po powieść Tolkiena, a różni reżyserzy nie przenieśliby na ekran przygód Harry’ego Pottera i dziejów krainy zwanej Narnią, z pewnością tyle osób nie sięgnęłoby po książkowe pierwowzory. W tym procesie filmy i książki wzajemnie napędzają swoją popularność, bo najpierw produkcja kinowa korzysta z dobrodziejstw pierwowzoru, a następnie on ponownie odżywa na fali zainteresowania światowej sławy filmem.

Podsumowanie

Główne przyczyny popularności gatunku fantasy to: różnorodność i bogactwo świata przedstawionego, mnogość i wielorakość postaci, dynamiczna fabuła bazująca na misji bohaterów lub walce dobra ze złem, głęboki przekaz oraz połączenie elementów komicznych ze wzruszającymi. Wszystko to decyduje, że dzieła zaliczane do literatury fantasy okazują się jednocześnie świetną rozrywką i źródłem wartościowych przemyśleń życiowych, moralnych czy filozoficznych. Są one nad zwyczaj uniwersalne, a przez to interesujące i wciągające niezależnie od płci, wieku, wykształcenia i zainteresowań. Jest to zarazem literatura różnorodna, w której każdy znajdzie coś dla siebie – młodzież będzie celować w historię o Harrym Potterze, dzieci w „Opowieści z Narni”, a dorośli w sagę o Wiedźminie. Każdemu warto natomiast polecić „Władcę Pierścieni”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Lewis Clive Staples, Opowieści z Narnii – tom 1 – lew, czarownica i stara szafa, Warszawa, Media Rodzina, 2008, ISBN 9788372781758,
2) Rowling Joanne, Harry Potter i kamień filozoficzny, Warszawa, Media Rodzina, 2000, ISBN 9788372780003,
3) Sapkowski Andrzej, Krew elfów, Warszawa, superNOVA, 2014, ISBN 9788375780659,
4) Tolkien John Ronald Reuel, Władca Pierścieni, Warszawa, Czytelnik, 1981.

II Literatura przedmiotu:
1) Kieniewicz Teresa, Zapomniany świat Śródziemia, Literatura na Świecie,1977, nr 11, s. 321-326,
2) Kochanowicz Rafał, Fantastyczne perspektywy, Polonistyka, 2000, nr 1, s. 43-47,
3) Kochanowicz Rafał, Fantasy pod lupą, Nowa Fantastyka, 1996, nr 9, s. 68-69,
4) Sieradzki Jacek, Wiedźmin, potwory i ludzie (Magiczny świat Andrzeja Sapkowskiego przypomina prawdziwy), Polityka, 1998, nr 3, s. 44-45,
5) Zielińska Agnieszka, „Opowieści z Narni” w oczach dorosłych czytelników, Guliwer, 1991, nr 1, s. 40-46.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Wskazanie czynników, które decydują, że literatura fantasy cieszy się dużą popularnością.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Świat przedstawiony: bogactwo, różnorodność, dowolność kreacji, monumentalność, brak jakichkolwiek ograniczeń, rozmach.
b) Fabuła: dynamizm, walki, bitwy, pojedynki, misja głównych bohaterów, walka dobra ze złem.
c) Bohaterowie: śledzenie losów głównych bohaterów oraz identyfikacja z nimi, ogromne bogactwo postaci i charakterów, kontrast i podział pomiędzy nimi.
d) Przesłanie, emocje, komizm: wartościowe przesłanie podkreślające istotę dobra, braterstwa, przyjaźni, poświęcenia, lojalności i oddania dla wyższych wartości, komizm połączony ze scenami wzruszającymi.

3. Wnioski:
a) Główne przyczyny popularności gatunku fantasy to: różnorodność i bogactwo świata przedstawionego, mnogość i wielorakość postaci, dynamiczna fabuła bazująca na misji bohaterów lub walce dobra ze złem, głęboki przekaz oraz połączenie elementów komicznych ze wzruszającymi.
b) Dzieła zaliczane do literatury fantasy okazują się jednocześnie świetną rozrywką i źródłem wartościowych przemyśleń życiowych, moralnych czy filozoficznych.
c) Literatura fantasy jest nad zwyczaj uniwersalna i zarazem różnorodna, a przez to interesująca i wciągająca niezależnie od płci, wieku, wykształcenia i zainteresowań.