Motyw herosa w literaturze i sztuce

Heros to postać wywodząca się z mitologii greckiej, zrodzona ze związku człowieka i istoty boskiej, o nadludzkich umiejętnościach i wyjątkowych zdolnościach, które odróżniają ją od przeciętnych ludzi. W mitologii greckiej da się wyodrębnić wiele tego typu postaci, lecz pojawiają się one również w późniejszych epokach i nie tylko w literaturze.

Mimo że definicja herosa wywodzi się ze starożytności, to jego archetyp przetrwał w kulturze przez tysiące lat, zmieniając tylko formę i sposób ujęcia sylwetki herosów, ale nie ich niepowtarzalne cechy, półboskie pochodzenie i nadludzkie przywary. W trakcie dzisiejszej prezentacji zamierzam dokładniej przeanalizować to zagadnienie i na podstawie wybranych przykładów omówić różne sposoby kreowania herosa w literaturze i sztuce.

Mitologia – Achilles

Pierwszą postacią, którą chciałbym zaprezentować, będzie Achilles opisany w „Mitologii” Jana Parandowskiego. Poznajemy go w rozdziale ilustrującym historię wojny trojańskiej, gdzie przedstawiono go jako najbardziej męskiego, najodważniejszego i najskuteczniejszego wojownika, od którego zależy los potyczki pomiędzy wojskami Hellady a Trojanami. Achilles to heros zrodzony ze związku księcia tesalskiego – Peleusa – i bogini morskiej – Tetydy. Pomimo olbrzymiej siły fizycznej i muskularnej sylwetki jego twarz charakteryzuje się nadzwyczaj delikatnymi, niemal dziecięcymi rysami.

W czasie wojny trojańskiej Achilles wzbudza największe przerażenie w Trojanach i staje się najskuteczniejszym oraz najgroźniejszym wojownikiem Hellady. Jego wytrzymałość, odwaga i bezkompromisowość sprawiają, że długimi godzinami zabija kolejnych przeciwników, nie czując zmęczenia. Jego siła wynika z tego, że w dzieciństwie karmiono go sercami lwów i szpikiem niedźwiedzi oraz kąpano w rzece Styks, dzięki czemu jego ciało stało się odporne na wszelką broń. Jedynie pięta Achillesa pozostała podatna na ból i tylko tam można było go zranić.

Achilles wzbudza w Trojanach tak wielki postrach, że nawet ich największy wojownik – Hektor – obawia się spotkania z nim. Jednocześnie mitologiczny heros to postać dumna i wyniosła, co udowadnia, gdy odmawia walki z powodu odebrania mu niewolnicy i bezcześci zwłoki Hektora. Bez Achillesa walka Greków okazuje się trudna, jednak kiedy sytuacja jest coraz bardziej niebezpieczna, bohater wznawia swoje działania wojenne, w efekcie czego przerażeni przeciwnicy uciekają z pola bitwy.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że Achilles to skłonny do uczuć i wrażliwości heros, który mocno przeżywa śmierć swojego przyjaciela – Patroklosa. Z tego powodu wpada w szał, w okrutny sposób mści się na Trojanach i zmusza ich do odwrotu. Nawet Hektor, największy z Trojan, wpada w przerażenie i zaczyna się bać, gdy staje do walki ze wściekłym Achillesem. Gdy Grek go pokonuje, bezcześci jego ciało, co wskazuje z kolei na jego nerwowość, porywczość i skłonność do zemsty oraz ulegania emocjom. Achillesa zabija dopiero strzał Parysa w piętę, której ugodzenie jest jedynym sposobem na pozbawienie go życia.

Widać więc, że Achilles to typowo mitologiczny heros o nadludzkiej sile i odwadze, który wzbudza w przeciwnikach przerażenie. Jednoosobowo potrafi przeważyć szale zwycięstwa na stronę swojego wojska, a jego sylwetka stanowi ideał męskości i kontrastuje z delikatnymi rysami twarzy. Achilles to wojownik doskonały i zarazem postać niezwykle duma, wybuchowa, żądna sławy, a nawet zarozumiała, o bardzo emocjonalnym usposobieniu, którą targają sprzeczne emocje. Podsumowując, Achilles to mitologiczny archetyp nadludzkiego herosa o półboskim pochodzeniu i nadzwyczajnych cechach fizycznych.

Władca Pierścieni – Gandalf

Kolejnym bohaterem, którego chciałbym opisać, będzie Gandalf z „Władcy Pierścieni”. Podobnie jak Achilles, ma on boskie pochodzenie, gdyż jest nieumarłym bytem naturalnym o człowieczej sylwetce, ale nieludzkim rodowodzie. Jako skierowany do Śródziemna wysłannik najwyższego boga ma za zadanie wspierać przeciwników Saurona. Jego powierzchowność może być myląca, gdyż Gandalf wygląda jak siwy staruszek z laską i długą brodą, jednak w momentach zagrożenia potrafi powiększyć swoje ciało i złowrogo ryknąć. Również gdy z Gandalfa Szarego zamienia się w Białego, bije z niego wielka moc i niemal boska duma, wzbudzająca najwyższy szacunek wśród innych.

Ponadto bohater „Władcy Pierścieni” ma nadzwyczajne umiejętności, którymi zachwyca przyjaciół, jak podczas przyjęcia, kiedy za sprawą jego czarów na niebie pojawiają się wymyślne fajerwerki, gdy dzięki swojej mądrości otwiera magiczne drzwi do Morii czy gdy uzdrawia Theodena. Z kolei wrogów Gandalf przeraża i skutecznie pokonuje, tak jak to poprzez czary robi z Balrogiem albo kiedy jego zdolność jednoczenia wszelkich istot ze Śródziemia pozwala na pokonanie Sarumana. W fantastycznej krainie Tolkiena czarodziej cieszy się bowiem szacunkiem wśród wszystkich ras stojących po stronie dobra, nawet jeśli są one wobec siebie wrogie, tak jak elfy i krasnoludy.

Gandalf to postać niespotykanie charyzmatyczna i jednocześnie pomocna, dlatego wszędzie tam, gdzie się zjawia, witany jest z najwyższym poważeniem. Co więcej, jego wizyty napawają ludzi optymizmem i dają siłę oraz nadzieję na lepszy czas. Gdyby nie charyzma Gandalfa, bitwa o Minas Tirith z pewnością byłaby przegrana. Z jego półboskości, mądrości i woli czynienia dobra wynika fakt, że sprawuje pieczę nad najważniejszą misją mającą ocalić świat od zagłady.

Pomimo swojej sylwetki jest niezwykle potężny i ma nadludzkie umiejętności: umie czytać w myślach, kierować wolą innych istot, zmieniać rzeczy martwe w materialne i z powodzeniem walczyć z niezliczonymi rzeszami przeciwników, jak podczas bitwy o Minas Tirith, kiedy jego błyskawice i świetlana aura przestraszają wrogów. Zresztą wrogowie tak bardzo boją się Gandalfa, że większość z nich nie odważa się nawet do niego podejść, co widać np. po strachliwym zachowaniu orków podczas Bitwy o Helmowy Jar. Wszystko to składa się na wizerunek fantastycznego herosa decydującego o losach świata i obdarzonego wyjątkowymi cechami.

Sir Galahad

Herosi pojawiali się nie tylko w literaturze, ale również w malarstwie, czego przykładem jest obraz „Sir Galahad” namalowany przez George’a Fredericka Wattsa. Ukazuje on postać sira Galahada – najbardziej męskiego, najodważniejszego, najbardziej wojowniczego i zarazem najczystszego rycerza spośród Rycerzy Okrągłego Stołu. Legenda mówi, że to on odnalazł kielich świętego Graala. Całość pionowej, wykonywanej techniką olejną kompozycji zdominowała sylwetka stojącego sira Galahada odzianego w rycerską zbroję.

Obok niego wiernie stoi osiodłany koń, a w tle widnieje las. Postać sira Galahada wydaje się zamyślona i zadumana, a wyraz twarzy wskazuje na jego niezwykłą mądrość i przenikliwość umysłu. Podniesiona broda, splecione na kolanie dłonie i wypięta pierś uosabiają dumę i honor rycerza, zaś jasna poświata roztoczona wokół niego nadaje mu niemal boskiej aury, z której sir Galahad zresztą słynął jako jeden z bohaterów legendy o królu Arturze i jego dzielnych podwładnych.

Został on bowiem zrodzony ze związku śmiertelnika z czarodziejką, stąd jego nadludzkie cechy. Choć na obrazie George’a Fredericka Wattsa sir Galahad posiada ekwipunek prawdziwego rycerza symbolizujący jego męstwo i umiejętność walki, to jego postać emanuje spokojem, opanowaniem, inteligencją i zwykłą dobrocią. To odczucie potęgują złote-brązowe barwy wykorzystane przez autora, nadające obrazowi podniosły i niemal patetyczny nastrój. Hołd sirowi Galahadowi zdaje się nawet składać koń, który potulnie zniża się do jego stóp. Dzieło angielskiego malarza ilustruje więc postać średniowiecznego herosa otoczonego najwyższą czcią, o wielkim umyśle i najczystszym postępowaniu moralnym.

Mroczny rycerz – Batman

Swoje wystąpienie chciałbym zakończyć na zaprezentowaniu jednego z najbardziej popularnych superbohaterów dzisiejszej popkultury – Batmanem, którego z całą pewnością można nazwać współczesnym herosem. Bohater nakręconego przez Christophera Nolana filmu „Mroczny Rycerz” nie jest jednak komiksowym przebierańcem z nieco komicznymi gadżetami, ale prawdziwym ludzkim charakterem z krwi i kości. W „Mrocznym rycerzu” reżyser zdejmuje z Batmana całą fantastyczną i nierealną, trochę groteskową otoczkę, aby wykreować złożoną osobowość człowieka walczącego ze złem, ale niechcącego stać się częścią tego zła.

Jego znakiem rozpoznawczym jest oczywiście czarna peleryna i maska zasłaniająca twarz, tak aby niemożliwe było rozpoznanie tożsamości Batmana. Jego cechą charakterystyczną jest też wyjątkowa sprawność fizyczna, za sprawą której w pojedynkę pokonuje licznych przeciwników, skacze po ścianach, wspina się na dachy i popisuje się innymi niewiarygodnymi sztuczkami. Kombinezon sprawia, że zranienie go staje się niemal niemożliwe, a rozmaite najnowocześniejsze gadżety i wynalazki pozwalają mu na rozprawienie się z najróżniejszymi problemami i wyzwaniami, tak jak chociażby na statkach z uwięzionymi ludźmi, kiedy wykorzystał specjalne sonary do ich namierzania.

Obywatelom Gotham Batman daje nadzieję na porządek w mieście i wyeliminowanie przestępczości, a wśród złoczyńców wzbudza największy postrach. Jedyny bohater, który jest w stanie stawić mu czoła, to mroczny i przerażający Joker. Jak to zwykle bywa, tak i w „Mrocznym rycerzu” Batman ma do wykonania podniosłą misję ratowania świata przed złem, jednak nie napawa go ona dumą, lecz wywołuje rozterki wewnętrzne. Superbohater nie chce bowiem zabijać innych ludzi, nawet jeśli są źli, bo wychodzi z założenia, że zło nie może być odpowiedzią na inne zło. Filmowy Batman z „Mrocznego rycerza” jest więc postacią nadzwyczaj szlachetną, która posiada rozbudowane nie tylko mięśnie, ale również zasady moralne. Jest to współczesny heros o skomplikowanej, ludzkiej osobowości i ponadprzeciętnych cechach fizycznych.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, sposoby kreowania herosów w literaturze i sztuce są bardzo różne; Achilles jest porywczym ideałem starożytnego wojownika, Gandalf niezwykle mądrym czarodziejem mającym za zadanie uratować fantastyczny świat, sir Galahad wyjątkowo dobrym i czystym rycerzem, a Batman współczesnym superbohaterem o złożonym charakterze. Herosi są zatem uniwersalnym i często wykorzystywanym tematem przez artystów różnych epok, począwszy od antyku, do współczesności.

Pomimo różnic w sposobie ujęcia wszyscy herosi charakteryzują się nadludzkimi zdolnościami, półboskim pochodzeniem, charyzmą, niespotykaną siłą i sprawnością fizyczną oraz umysłową, cieszą się szacunkiem wśród przyjaciół, we wrogach wzbudzają strach, a także mają umiejętność wykonywania podniosłych misji, osiągania ważnych celów i stawiania czoła najtrudniejszym wyzwaniom.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Nolan Christopher, Mroczny rycerz, Warner Bros, USA, 2008,
2. Parandowski Jan, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Londyn, Puls, 2007, ISBN 0907587852,
3. Tolkien John Ronald Reuel, Władca Pierścieni, Warszawa, Czytelnik, 1981, ISBN 8307000610,
4. Watts George Frederick, Sir Galahad, dostęp online: http://uploads4.wikipaintings.org/images/george-frederick-watts/sir-galahad.jpg, 23.10.2013.

II Literatura przedmiotu:
1. Kopaliński Władysław, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, hasło: Heros; Bohater, Warszawa, Rytm, 2007, ISBN 9788373992221,
2. Polańczyk Danuta, Mitologia Jana Parandowskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581672, s. 32-34,
3. Puczyński Michał, The Dark Knight, dostęp online: www.film.org.pl/prace/mroczny_rycerz.html 23.10.2012,
4. Rolandi Silvia Benna, Bogowie i herosi Olimpu. Słownik mitologiczny, hasło: Achilles; Herakles, Wrocław, Siedmioróg, 2000, ISBN 9788371627309,
5. Wesołowska Elżbieta, Antyczni antybohaterowie, Polonistyka, 2006, nr 10, s. 26-30.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Sposób ujęcia herosa różni się na przełomie wieków, lecz niezmienne pozostają cechy charakterystyczne tego typu bohaterów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Achilles: heros będący archetypem idealnego antycznego wojownika; doskonała sylwetka, nadludzka siła, półboskie pochodzenie, wielka sława w walce.
b) Gandalf: stary czarodziej jako fantastyczny heros o niezwykłej mądrości, charyzmie, sile i umiejętności czarów, który ma do wykonania misję uratowania świata.
c) Sir Galahad: postać najodważniejszego z Rycerzy Okrągłego Stołu, od którego emanuje boska aura, dobroć, inteligencja i przenikliwość umysłu.
d) Batman: superbohater o niezwykłej sprawności fizycznej, dysponujący najnowocześniejszymi wynalazkami i broniący miasta przed złem.

3. Wnioski:
a) Herosami mogą być najróżniejsze postaci: antyczny wojownik, fantastyczny czarodziej, szlachetny rycerz lub współczesny superbohater.
b) Herosi są uniwersalnym i często wykorzystywanym tematem przez artystów różnych epok, począwszy od antyku, do współczesności.
c) Pomimo różnic w sposobie ujęcia postaci herosi cechują się nadludzkimi zdolnościami, charyzmą, półboskim pochodzeniem, niespotykaną siłą i sprawnością fizyczną oraz umysłową, cieszą się szacunkiem wśród przyjaciół, we wrogach wzbudzają strach, a także są wyznaczeni do wykonywania podniosłych misji i stawiania czoła najtrudniejszym wyzwaniom.