Historia w powieściach Henryka Sienkiewicza – prawdziwa czy nie?

Powieści Henryka Sienkiewicza, oprócz wątków miłosnych i przygodowych, charakteryzują się wyjątkowo rozwiniętymi motywami historycznymi i rozmaitymi odniesieniami do dziejów Polski. Na potrzeby zwiększenia walorów artystycznych poszczególnych dzieł zostały one wzbogacone elementami fantazji autora, co w efekcie nie zaszkodziło przekazowi historycznemu powieści. Sienkiewicz w swojej twórczości opierał się na długiej analizie materiałów źródłowych, dostosowując je do swoich planów i wyobrażeń co do ogólnego kształtu i kompozycji powieści. Oprócz postaci typowo historycznych w występują u niego bohaterowie fikcyjni, których przygody i wydarzenia z nimi związane zwiększają walory czysto literackie. Nawiązanie do historycznych wydarzeń i losów Polski miały na celu „pokrzepienie serc” Polaków w trudnych czasach, by uwierzyli w swoje siły, czytając o powodzeniach i zwycięstwach bohaterów ze wcześniejszych pokoleń. Swoją pracę na temat zmieszczenia przez Sienkiewicza prawdziwej historii w jego powieściach pragnę oprzeć na podstawie „Potopu”, „Pana Wołodyjowskiego” oraz „Krzyżakach”.

Potop

Akcja „Potopu” rozgrywa się w czasie najazdu szwedzkiego na tereny Rzeczpospolitej w latach 1655-1656. Ze względu na ówczesną cenzurę wojna między Rzeczpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim w latach 1609-1618 wspomniana była tylko pobocznie, a jej przebieg nie miał większego wpływu na losy bohaterów. „Potop” ukazuje wydarzenia, które miały miejsce na terenie całego kraju. Tytuł powieści odnosi się do najazdu, nazwanego potocznie „potopem szwedzkim”, którego punktem kulminacyjnym stała się obrona Jasnej Góry.

Autor w treści powieści wyolbrzymiał niektóre wydarzenia historyczne, by umniejszyć inne i tym samym nadać jeszcze większy tragizm ciężkim momentom dla kraju. W związku z tym istnieją liczne fragmenty, zawierające treści, które mijają się z prawdą historyczną, nie mają one jednak zbyt istotnego wpływu na przebieg głównych wydarzeń. Jednym z nich jest umowa w Kiejdanach, podpisana 20 października 1655 przez hetmana wielkiego litewskiego Anusza Radziwiłła z przedstawicielem króla szwedzkiego Karola X Gustawa, w efekcie której poddano Litwę i Wielkopolskę pod władanie Szwecji.

W rzeczywistości był to efekt długich negocjacji, jednak Sienkiewicz ukazał to wydarzenie jako zaskakujące i nieprzewidziane przez bohaterów. Podpisanie ugody według autora było efektem pychy i żądzy władzy Janusza Radziwiłła, choć w rzeczywistości miały wpływ na to czynniki zewnętrzne oraz zagrożenie wojną ze strony Rosji i Szwecji. Henryk Sienkiewicz pisał „Potop” jako powieść „ku pokrzepieniu serc”, dlatego też wyolbrzymiał znaczenie obrony Jasnej Góry jako motywacji i bodźca do zorganizowania powstania w kraju. Mimo kilku różnic między fikcją literacką a faktami historycznymi Henryk Sienkiewicz w „Potopie” wiernie odtworzył losy Rzeczpospolitej w XVII wieku.

Najazd Szwedów na jej tereny, brak reakcji ze strony sąsiednich państw, konflikt Zygmunta Augusta ze Szwecją o Inflanty; były to nie tylko wątki powieści, ale również żywa historia kraju. Przejęcie władzy w państwie przez Jana Kazimierza oraz obecność wielu innych istotnych bohaterów historycznych, jakich jak król Szwecji Karol Gustaw, ksiądz Augustyn Kordecki, czyli przeor na Jasnej Górze, czy wspomniany Janusz Radziwiłł to kolejny element prawdziwej historii w „Potopie”.

Zatem powieść Sienkiewicza, mimo iż wzbogacona fikcją literacką, choćby poprzez dodanie postaci Babinicza, który nigdy nie istniał i innych istotnych dla fabuły postaci niemających związku z faktami historycznymi, może uczyć odbiorcę historii i pomóc mu poznawać wydarzenia, które miały miejsce na przestrzeni lat na terenie Rzeczpospolitej w XVII wieku.

Pan Wołodyjowski

Kolejna, trzecia część Trylogii Henryka Sienkiewicza, „Pan Wołodyjowski” zawiera mniej niż „Potop” oraz „Ogniem i mieczem” odniesień do wydarzeń historycznych. Czas akcji powieści osadzony jest w latach 1668- 1673, za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Jeden z faktów historycznych w powieści to rezygnacja z korony Polski przez Jana Kazimierza. Autor ukazał go jako odważnego bohatera, który po odparciu najazdu z zewnątrz, opisanego w „Potopie”, nie mógł poradzić sobie z wprowadzaniem reform w kraju, stąd jego decyzja o zrzeczeniu się korony. Doszło do tego 16 września 1668, kiedy w Polsce obowiązywały wybory elekcyjne, które odbyły się 19 czerwca 1969 roku.

Wybrano jako jego następcę Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który stał się marionetką w rękach szlachty. Sienkiewicz opisuje te wydarzenia zgodnie z faktami historycznymi, podobnie jak napiętą sytuację międzynarodową z Turkami, Tatarami i Kozakami, która w efekcie stała się przyczyną wypowiedzenia Rzeczpospolitej wojny przez Turcję w roku 1671. Wtargnięcie armii sułtańskiej na teren Rzeczpospolitej, obrona twierdzy w Kamieńcu Podolskim w 1672 roku, były inspiracją Sienkiewicza do napisania tej powieści. Postać Jerzego Wołodyjowskiego, komendanta obrony twierdzy, w treści prezentowana była przez Michała Wołodyjowskiego.

Podobną, drobną zmianę w nazwisku autor zastosował u majora Hejkinga, nazwanego przez Sienkiewicza Ketlingiem. Kolejną historyczną postacią wspomnianą w powieści był Jan III Sobieski, hetman wielki koronny, który wspomniany w epilogu „Pana Wołodyjowskiego” poprowadził wojsko polskie do wielkiego zwycięstwa nad armią tatarską w 1673 roku pod Chocimiem. Jak widać, podobnie jak w przytoczonym „Potopie”, w „Panu Wołodyjowski” pojawia się wiele wątków historycznych lub powiązań z postaciami historycznymi, mającymi ogromny wpływ na losy bohaterów i ich relacje.

Nie da się nie zauważyć, iż ostatnia część „Trylogii” opiera się głównie o wątek miłosny, a nie historyczny. Elementy przygodowe, nawiązanie poprzez wspólnych bohaterów do „Ogniem i mieczem” oraz „Potopu” sprawiają, iż historia bardziej tworzy tło opisanych wydarzeń, aniżeli sama w sobie pełni rolę głównego wątku. Niemniej jednak „Pan Wołodyjowski”, tak jak pozostałe powieści Henryka Sienkiewicza, wiernie odzwierciedla sytuację Polski i losy bohaterów historycznych tamtych czasów.

Krzyżacy

Również akcja powieści „Krzyżacy” w dużej mierze opiera się na wątkach historycznych i ich konsekwencjach. Głównymi wydarzeniami opisywanymi przez Sienkiewicza była śmierć królowej Jadwigi oraz bitwa pod Grunwaldem. Odejście królowej, o czym mowa jest w powieści, rzeczywiście miało miejsce w roku 1399. Podobnie jak często wspominane przez Sienkiewicza powstanie na Żmudzi w 1401 roku, w którym na podstawie powieści, brali udział Zbyszko i Maćko. Oczywiście w rzeczywistości o postaciach tych ze źródeł historycznych nic nie wiadomo, jednak ukazane wydarzenia w „Krzyżakach” mają historyczne dowody.

Kolejnym, istotnym dla powieści oraz losu Rzeczpospolitej były rozmowy polsko-krzyżackie w Raciążu. Ogólnie autor skupił się na ukazaniu konfliktu Polski z Zakonem Krzyżackim, o czym wskazuje sam tytuł. Zakon, jako potęga polityczna, finansowa i gospodarcza, stał się wówczas realnym zagrożeniem dla Polski. Sienkiewicz ukazywał jego metody podbijania kolejnych terenów jako brutalne i okrutne. Podobnego zdania był Konrad von Jungingen, mistrz Zakonu, jeden z bohaterów powieści oraz historyczna postać przełomu XIV i XV wieku. Jednym z głównych i najważniejszych wydarzeń zaprezentowanych w powieści jest bitwa pod Grunwaldem, która zgodnie z faktami historycznymi, wybuchła 15 lipca 1410 roku.

Była to jedna z największych bitew w średniowiecznej Europie, a toczyła się między Zakonem Krzyżackim, pod dowództwem Ulricha von Jungingena, a siłami Polski i Litwy, dowodzonych przez króla Polski, Władysława Jagiełłę. Sienkiewicz, przy opisie przebiegu działań wojennych opierał się głównie na tekstach Długosza i Szajnochy oraz wielu przekazów, pochodzących z Niemiec, dzięki czemu, powieść stanowiła dokładne i prawidłowe odzwierciedlenie faktów historycznych. Oczywiście w powieści Sienkiewicza nie zabrakło, podobnie jak w „Potopie” wyolbrzymień i przejaskrawień postaci i wydarzeń, odbiegających od rzeczywistości.

Technikę tę zastosował przy opisie królowej Jadwigi, ukazując ją jako osobę wyjątkowo pobożną, uwielbianą, a wręcz świętą. W rzeczywistości była zupełnie inną kobietą, lubiącą oddanie się rozrywkom, które nie miały nic wspólnego z pokutniczym życiem. Zupełnie w inny sposób autor przedstawił króla Władysława Jagiełłę, pisząc o nim jako o człowieku nerwowy i gwałtownym, nie wspominając zaś o jego silnej osobowości i doskonałym wodzostwie.

Tło historyczne w „Krzyżakach” odgrywa bardzo istotną rolę w kompozycji i fabule całej powieści. Wierne oddanie wydarzeń historycznych, z udziałem realnych postaci, uwiarygodniło przekaz dzieła, mając znaczny wpływ na zwiększenie jego walorów literackich. Uwikłanie losów bohaterów fikcyjnych w wydarzenia wpływające na kształt i sytuację w kraju sprawiają, iż „Krzyżacy” stanowią swoiste źródło informacji historycznej i pozwala czytelnikowi zgłębić wiedzę na temat Polski na przełomie XIV i XV wieku.

Podsumowanie

Na podstawie przedstawionych powieści można wywnioskować, iż Henryk Sienkiewicz, tworząc dzieł takie jak „Potop”, „Pan Wołodyjowski” czy „Krzyżacy”, starał się rzetelnie i zgodnie z prawdą odzwierciedlić ówczesna sytuację Polski, jej obywateli i relacje między krajami na arenie międzynarodowej. Studiowanie przekazów historycznych z różnych źródeł pozwoliło mu stworzyć bardzo wierne historycznie tło dla losów poszczególnych bohaterów. Powiązanie wątków miłosnych i przygodowych z elementami pochodzącymi z historii narodu sprawia, iż powieści te stają się bardziej realistyczne i po prostu ciekawsze dla czytelnika. Celem sięgnięcia po wątki historyczne była pomoc rodakom w odnalezieniu nadziei i mobilizacji w walce o swój kraj i o wolność.

Poprzez przytaczanie podobnych, ciężkich sytuacji z historii starał się wpłynąć na nastroje społeczne XIX wieku. Faktem jest, iż zastosowanie wielu przejaskrawień i wyolbrzymień wydarzeń historycznych w celu zwiększenia walorów kompozycyjnych powieści nanosi zmiany, przez co nie zawsze są wiernym odtworzeniem sytuacji z przeszłości. Mimo to uważam, iż powieści Henryka Sienkiewicza uczą czytelnika historii. Nawet przy wielości niezgodności z faktami historycznymi i ich naciągające interpretacji, autor stworzył piękny zarys losów narodu polskiego, ubrany w wyjątkowe słowa i osadzony w niesamowitych wydarzeniach oraz przygodach, które spotykały bohaterów poszczególnych dzieł.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

1. Sienkiewicz Henryk, Krzyżacy, Kraków, Greg, 2006,
2. Sienkiewicz Henryk, Pan Wołodyjowski, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984,
3. Sienkiewicz Henryk, Potop, Kraków, Greg, 2002.

II Literatura przedmiotu:

1. Bachórz Józef (red), Historia w powieści, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1991, s. 336-345,
2. Kosmal Marceli, Historia w „Trylogii” – sto lat później, Życie i Myśl, 1986, nr 9/10, s. 37-44,
3. Bujnicki Tadeusz, Sienkiewicz i historia: studia, Warszawa, PIW, 1981,
4. Bujnicki Tadeusz, Henryk Sienkiewicz „Potop”, W: Lektury polonistyczne: pozytywizm – młoda polska, pod red. Stanisława Grzeszczuka, Kraków, Uniwersitas, 1998, s. 27-59.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Odwołania do wydarzeń z przeszłości narodku polskiego, jako źródło wiedzy historycznej w powieściach Henryka Sienkiewicza.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wstęp – Wielowątkowość powieści Sienkiewicza wzbogacona przez zastosowanie tła historycznego dla losów poszczególnych bohaterów.
b) Studiowanie materiałów i przekazów historycznych, jako podstawa do osadzenia powieści w wydarzeniach z przeszłości.
c) Zgodność treści powieści z faktami historycznymi, jako próba przekonania rodaków do ich wewnętrznej siły.
d) Wydarzenia historyczne, wzbogacone fikcją literacką, jako cecha charakterystyczna powieści Henryka Sienkiewicza.

3. Wnioski:
a) Realizm powieści, jako konsekwencja odwołań do wydarzeń historycznych.
b) Sytuacje i postaci fikcyjne, jako istotne elementy poszczególnych powieści, odwołujących się do wydarzeń historycznych.
c) Przejaskrawienia i wyolbrzymienia faktów historycznych, jako walor powieści, a nie jej ujma.