„Ku pokrzepieniu serc” – mitotwórcza funkcja utworów Henryka Sienkiewicza

Rozważania należy zacząć od wyjaśnienia, co oznacza stwierdzenie, iż pisarstwo Henryka Sienkiewicza można uznać za mitotwórcze. Prawidłowość takiego myślenia wynika z tego, że jego dzieła tworzyły pewien określony obraz społeczności polskiej i polskich bohaterów. Nawiązywał on do takich cech jako heroizm, waleczność, bohaterskość, poświęcenie czy męstwo. Aby zrozumieć cel mitotwórstwa Sienkiewicza i funkcje, jaką ma do spełnienia ten zabieg, należy pod tym kątem przeanalizować utwory pisarza, a także wziąć pod uwagę ówczesny kontekst historyczno-polityczny.

Potop

Bardzo duży wpływ na fakt, że Sienkiewicz sięgał po mitotwórstwo, miała ówczesna sytuacja polityczna i historyczna Polski. Naszej ojczyzny nie było bowiem na mapie – była podległym państwem, które zatracało swoją tożsamość narodową. Aby ją odbudować i wzmocnić, Sienkiewicz napisał całą trylogię, w tym „Potop”. Jednym z głównych środków, za pomocą których Sienkiewicz chce w „Potopie” podnieść Polaków na duchu i odbudować ich tożsamość narodową, jest bardzo pozytywne, czasami nawet wręcz przejaskrawione uwznioślenie bohaterów, co można określić jako mitotwórstwo.

W „Potopie” Polacy są wielkimi patriotami, ze wszystkich sił walczącymi o dobro ojczyzny. Dokonują heroicznych czynów w imię ojczyzny, bez względu na to, z jakim ryzykiem one się wiążą. Przykładem takiej postaci jest Kmicic, który przechodzi pozywaną metamorfozę i staje się wzorowym patriotą. Również Oleńkę i Zagłobę można zaliczyć do tego typu bohaterów. Warto zauważyć, że Sienkiewicz idealizuje nie tylko poszczególne postaci, ale także całe warstwy społeczne. Chłopi, mieszczaństwo, magnateria i arystokracja są przedstawieni wyłącznie w pozytywnym kontekście.

Tak więc Polacy w „Potopie” to szlachetny, heroiczny, spójny i walczący o wolność naród, który możemy utożsamiać z dobrem. Sienkiewicz krytykuje jedynie szlachtę, wskazując, że dla osób reprezentujących tę warstwę społeczną ważniejsze od ojczyzny są partykularne interesy. Sienkiewicz prezentuje Polaków wyłącznie w pozytywnym świetle i zupełnie tak samo postępuje z wrogami narodu, z tą różnicą, że przedstawia ich w sposób jednoznacznie negatywny. Idealnym przykładem takiego bohatera jest Janusz Radziwiłł – pyszny, zły i żądny władzy zdrajca.

Jak więc widać, zło pochodzi wyłącznie w zewnątrz i nie ma żadnego związku z Polakami. Negatywne postaci są obce i przeciwstawiają się narodowi polskiemu. Aby uświadomić Polakom, że mimo bardzo złej sytuacji politycznej możliwe jest odbudowanie tożsamości narodowej i odzyskanie niepodległości, Sienkiewicz przedstawia sytuacje, z których wydawałoby się, że nie ma wyjścia. Mimo to bohaterowie radzą sobie nawet z najbardziej niesamowitymi i niemożliwymi sytuacjami, wychodząc z nich obronną ręką. W ten sposób Sienkiewicz chce pokazać Polakom, że zawsze jest nadzieja i że nawet z beznadziejnych sytuacji da się wyjść obronną ręką.

Sienkiewicz podzielił „Potop” na dwie części. Pierwsza przedstawia dogłębny rozpad narodu i jego niemalże całkowitą destrukcję, natomiast druga część jest odbudową Polski i powrotem do normalności. W ten sposób autor nawiązuje do ówczesnej sytuacji, chcąc uświadomić rodakom, że zniszczenie kraju to tylko początek do lepszego jutra, jakim jest odzyskanie niepodległości dzięki heroicznym czynom bohaterów. Sienkiewicz często odwołuje się do rzeczywistych wydarzeń, które nawiązują do polskich zwycięstw. Wspomina o bitwie pod Prostkami, kiedy to Polacy rozbili wojska szwedzko-brandenbursko-pruskie, a także o pokonaniu Szwedów okupujących Warszawę.

W ten sposób autor „Potopu” chce przypomnieć najlepsze chwile narodu, dzięki czemu uświadamia rodakom, że w Polakach drzemie ogromna siła, którą można przekuć w zwycięstwo, tak jak zrobili to niegdyś przodkowie. Warto zauważyć, że Sienkiewicz prawie w ogóle nie wspomina o historycznych porażkach Polaków, choć niewątpliwie takowe się zdarzały. W „Potopie” Sienkiewicz często odwołuje się do religii i Boga, łącząc te wartości z narodem polskim.

W ten sposób chce pokazać, że nad Polakami czuwa siła wyższa, dzięki której zwiększają się szanse na zwycięstwo. Bóg sprawuje pieczę nad rodakami, dlatego nie może przydarzyć im się nic złego – muszą zwyciężyć i odzyskać niepodległość. Co więcej, Sienkiewicz odsądza i czci i wiary wrogów narodu, przedstawiając ich jako osoby niewierzące w Boga. Idealnym przykładem takiego bohatera jest zdrajca Janusz Radziwiłł – protestant wyznający obcą wiarę i wierzący w niepolskie ideały.

Pan Wołodyjowski

W tym przypadku Sienkiewicz skupia się przede wszystkim na ukazaniu postawy jednego, określonego bohatera, czyli tytułowego Pana Wołodyjowskiego. Został on przedstawiony jako młody i męski bohater, który z powodu smutku po stracie ukochanej kobiety nie może odnaleźć się w świecie. Aby odnaleźć sens życia, wstępuje do klasztoru, lecz długo nie zagrzewa tam miejsca, ponieważ podstępem wywabia go stamtąd Zagłoba, aby pomógł w walce o ojczyznę.

Wołodyjowski jest bowiem przykładnym patriotą i idealnym rycerzem, który sieje popłoch wśród wrogów. Kiedy ci o nim słyszą, zaczynają powątpiewać, czy istnieje szansa na zwycięstwo. Wynika to z wielkiego doświadczenia wojennego Pana Wołodyjowskiego oraz z jego jedynych w swoim rodzaju umiejętności przywódczych. Za ich pomocą nawet niewielka armia potrafi skutecznie rozprawić się z przeciwnikiem, co tytułowy bohater i jego kompani wielokrotnie udowadniają w różnego rodzaju bitwach i walkach. Ponadto Michał umie doskonale posługiwać się bronią, a do tego wykazuje się niezwykłą sprawnością fizyczną.

Jako przywódca Wołodyjowski jest rozważny, odpowiedzialny, odważny i sprawiedliwy. Każdego traktuje według zasług, a sam zachowuje pokorę i szacunek wobec drugiego człowieka, nie wywyższając się z racji pełnionej funkcji. Zawsze wykazuje gotowość do walki i potrafi bardzo sprawnie zorganizować wojsko. Wobec króla jest skrajnie lojalny i bez jakiegokolwiek słowa sprzeciwu zawsze wykonuje jego rozkazy, co osobiście docenia Jan III Sobieski. Wraz z ojczyzną najważniejszą wartość stanowi dla niego honor rycerski, o czym świadczy fakt, że woli zniszczyć zamek niż oddać go w ręce Turków.

Pan Wołodyjowski nawet w obliczu klęski się nie poddaje i nie powątpiewa w zwycięstwo, dlatego kategorycznie odrzuca wizję zawarcia paktu ugodowego z Turkami, a swoich rycerzy w każdym momencie zagrzewa do walki do ostatniej kropli krwi. Można zatem go określić jako człowieka nieustępliwego, odważnego, dumnego i niezwykle silnego psychicznie oraz fizycznie. W systemie wartości Pana Wołodyjowskiego wysokie miejsce zajmuje nie tylko ojczyzna i honor, ale również Bóg, gdyż swoją rycerską misję wykonuje pod płaszczem chrześcijanina.

Mówiąc o jego dumie i honorze, należy zaznaczyć, że nawet one idą w parze z odpowiedzialnością i rozwagą, co pokazuje sytuacja, kiedy przed wysadzeniem zamku tytułowy bohater prosi swoich kompanów, aby odeszli na bezpieczną odległość. Nie można zapominać również o innym aspekcie charakteryzującym idealnego rycerza, a więc o miłości do kobiety. W przypadku Pana Wołodyjowskiego uczucie to było skierowane w stronę trzech dwóch kobiet – Anny Borzobohatej-Krasieńskiej, Barbary Jeziorkowskiej i Krystyny Drohojowskiej. Największym dowodem potwierdzającym to, że postać tytułowego bohatera powieści Henryka Sienkiewicza została wykreowana w sposób mitotwórczy, jest fakt, że wysadza się wraz z zamkiem, aby nie dopuścić do zajęcia go przez Turków.

Podsumowanie

Na podstawie analizy „Potopu” i „Pana Wołodyjowskiego”, które w swojej wymowie i sposobie podejścia do tematu są wręcz bliźniaczo podobne do trzeciej części trylogii, czyli do „Ogniem i mieczem”, można udowodnić, że mitotwórstwo Henryka Sienkiewicza polega na tworzeniu heroicznych, bohaterskich, odważnych, patriotycznych i w pełni pozytywnych bohaterów, którzy jako Polacy wykazują się ogromnym poświęceniem wobec ojczyzny. Mają wyłącznie dobre cechy, a ich postawy są wręcz nieskazitelnie przykładne. Z kolei zachowanie wrogów narodu jest w utworach Sienkiewicza kategorycznie krytykowane.

Należy również zwrócić uwagę na ubarwianie wydarzeń historycznych, tak aby ukazać naród polski jako glorię zwycięzców i wielkich wojowników. Funkcją, jaką pełni ten zabieg, jest pokazanie rodakom, że potrafią skutecznie walczyć z wrogami ojczyzny, którzy wówczas, czyli w XIX wieku, z uwagi na rozbiory Polski stanowili zagrożenie dla naszej narodowej tożsamości. Mitotwórstwo w wykonaniu Sienkiewicza wiąże się z faktem, jego dzieła były pisane „ku pokrzepieniu serc”, czyli po to, aby zwiększyć poczucie własnej wartości Polaków. Stanowiło to odpowiedź na zawiłe i mało efektywne koncepcje patriotyczne spod znaku pozytywistów nastawionych na szerokie zmiany społeczne, którzy nie potrafili wzbudzić w rodakach postaw patriotycznych i wzniecić w nich chęci do walki.

Z punktu widzenia dzisiejszego czytelnika taka taktyka wydaje mi się odpowiednia, ponieważ w ten sposób Sienkiewicz poruszał umysły i emocje Polaków. Miał on bowiem świadomość, że w obliczu walki narodowowyzwoleńczej bardziej niż los biednych dzieci na wsi czy asymilacja Żydów ważne są morale narodu oraz duch walki, jaki on w sobie posiada.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Sienkiewicz Henryk, Pan Wołodyjowski, Warszawa 1984, Państwowy Instytut Wydawniczy
2. Sienkiewicz Henryk, Potop, Warszawa 1984, Państwowy Instytut Wydawniczy

II Literatura przedmiotu:
1. Baculewski Jan, Zarys literatury polskiej po powstaniu styczniowym, Warszawa 1959, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, s. 173-183
2. Bojczewska Teresa, Andrzej Kmicic jako typ Polaka i szlachcica,[w:] Od starożytności do współczesności. Wybrane tematy z języka polskiego, Warszawa 1995, Agencja Wydawnicza Morex
3. Czekalińska Daniela, Od Sofoklesa do Gombrowicza. Syntezy epok, rodzajów, problemów. Poznań 2002, Wydawnictwo Geminus- Res, s. 92-95
4. Kersten Adam, Sienkiewicz -„Potop” -historia, Warszawa 1966, Państwowy Instytut Wydawniczy
5. Kulczycka-Saloni J., Markiewicz H., Żabicki Z., Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu. Warszawa 1966, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s.201-239
6. Ładyka Alina, Dla pokrzepienia serc, [w:] Henryk Sienkiewicz, Warszawa 1971, Wiedza Powszechna
7. Markiewicz Henryk, Pozytywizm, Warszawa 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 205-212
8. Sandler Samuel, Szkice do obraz twórcy „Trylogii”,[w:] Henryk Sienkiewicz pod red. J.Z. Jakubowskiego, Warszawa 1966, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Mitotwórstwo u Sienkiewicza polega na heroizacji i wybieleniu polskiego społeczeństwa oraz polskich bohaterów, a jego funkcja zależy od kontekstu historyczno-społecznego.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Potop: ukazanie Polaków jako idealnych patriotów i osoby gotowe do największych poświęceń w imię ojczyzny; odwoływanie się do wątków historycznych i ich koloryzowanie jako element mitotwórstwa; Potop jako powieść pisana „ku pokrzepieniu serc”.
b) Pan Wołodyjowski: ukazanie sylwetki tytułowego bohatera jako idealnego rycerza, przykładnego patrioty i wielkiego bohatera narodowego; Pan Wołodyjowski jako bohater całkowicie pozytywny, nie posiadający żadnych wad; Pan Wołodyjowski powieścią pisaną „ku pokrzepieniu serc”.

3. Wnioski:
a) Funkcja mitotwórstwa w twórczości Sienkiewicza polega na wskrzeszeniu w Polakach postaw patriotycznych i pokazanie im, że są odważnym oraz wielkim narodem.
b) Fakt, że Henryk Sienkiewicz sięga po mitotwórstwo, wynika z tego, że wówczas Polska znajdowała się pod zaborami.
c) Mitotwórstwo w twórczości Henryka Sienkiewicza wiąże się z tym, że jego dzieła były tworzone „ku pokrzepieniu serc”.