Ważne wydarzenia historyczne i sposób ich prezentacji w literaturze i sztuce

Historia to jeden z najważniejszych elementów scalających naród i składający się na jego tkankę społeczną, kulturową i obyczajową. Ważne wydarzenia z przeszłych dziejów określają naszą wspólną tożsamość i w ogromnym stopniu wpływają na to, jak wygląda teraźniejszość. Ich wynikiem jest obecny ład polityczny, sposób sprawowania władzy przez polityków czy kultywowane przez nas święta narodowe. Wydarzenia historyczne znajdują swoje odbicie również w literaturze i sztuce, które często się do nich odnoszą. Co ważne, artyści poruszają tematykę historyczną na wiele różnych sposobów, obrazując całe spectrum uczuć i emocji z nią związanych, a nie tylko suche fakty.

Potop

Powieść Sienkiewicza wielokrotnie sięga po historyczne wydarzenia i postaci, opisując je w przejaskrawiony sposób. Początkowo autor ukazuje tragiczną sytuację Polaków w przeddzień napadu Szwedów. Widzimy więc, jak potężna armia Wittenberga najeżdża na Wielkopolskę, a słabo zorganizowani Polacy nie potrafią się bronić. Najpierw ponoszą porażkę pod Ujściem, a później magnateria na czele z Januszem Radziwiłłem dokonuje zdrady i podpisuje akt ugody.

Następnie szwedzkie wojska pod przewodnictwem Karola Gustawa opanowują kolejne miasta, w tym Warszawę i Kraków, a prawowity król Polski wraz z niewielką liczbą wiernych mu żołnierzy musi udać się na wygnanie. Widać zatem, że Sienkiewicz przedstawia początkową sytuację w sposób niezwykle tragiczny i beznadziejny, co nie do końca odpowiada faktom. W rzeczywistości bowiem wypadki nie toczyło się tak źle, a zdrada nie była tak powszechna.

Przejaskrawioną postacią historyczną jest również Janusz Radziwiłł, którego zaprezentowano jako pysznego i zadufanego w sobie zdrajcę łaknącego wyłącznie władzy, choć tak naprawdę jego położenie i decyzje polityczne nie były tak płytkie i jednoznaczne. Podobnie rzecz się ma z podróżą Kmicica na Jasną Górę. Mianowicie w jej trakcie bohater widzi całkowitą klęskę i upadek Polski, a po bohaterskiej obronie Częstochowy sytuacja szybko się zmienia: żołnierze wcześniej uznający przewodnictwo szwedzkiego króla wypowiadają mu posłuszeństwo, Jerzy Lubomirski wstawia się za Polakami, a podczas zgromadzenia w Opolu obradujący decydują, że król Polski powinien powrócić do kraju.

Oczywiście w rzeczywistości sytuacja polityczna nie była ani tak beznadziejna przed obroną Częstochowy, ani tak wspaniała bezpośrednio po niej. Bieg historycznych wydarzeń był wolniejszy i o wiele bardziej skomplikowany, niż pokazuje to Sienkiewicz. Przesadzone są też reakcje Polaków po powrocie króla do Polski, którzy – jak to opisuje „Potop” – gremialnie angażują się w walkę na rzecz narodu. Również postać Jana Kazimierza ulega idealizacji; Sienkiewicz przedstawia go jako niemal idealnego władcę, pomimo że wielu historyków ocenia go negatywnie, a na pewno nie tak wyraziście jak autor „Potopu”.

Ponadto należy zauważyć, że oprócz tragicznej sytuacji Polski przed obroną Częstochowy Sienkiewicz nie wspomina o porażkach Polaków. Widać więc, że wydarzenia i postaci historyczne zaprezentowane w „Potopie” odbiegają od prawdy, są uproszczone, przejaskrawione i schematyczne. Takie ujęcie tematu, jako wielkiego przebudzenia się Polaków za sprawą obrony Częstochowy, ma jednak swój cel, a mianowicie pokazuje rodakom, że nawet w obliczu tragicznego położenia zdolni są do pozytywnego działania na rzecz narodu i zmiany sytuacji na swoją korzyść.

Przesadzone i często niezgodne z prawdą historyczną wydarzenia historyczne opisane w „Potopie” wpisują się wobec tego w założenie powieści stworzonej „ku pokrzepieniu serc”, która miała na celu danie Polakom siły i wlanie w ich serca nadziei na to, że uda im się stanąć na nogi.

Lalka

Do wydarzeń historycznych odwołuje się „Lalka”. Bolesław Prus przedstawia w niej kilka tego typu sytuacji, które miały miejsce w czasie nieodległym do powstania utworu. Jednym z nich są dzieje Napoleona szeroko opisywane przez Rzeckiego w jego pamiętniku. Subiekt gloryfikuje ród francuskiego przywódcy, pokładając ogromne nadzieje w tym, że wyzwoli on nie tylko Polskę, ale również całą Europę. Widać więc, że Prus jako jedną z możliwości dla kraju znajdującego się pod panowaniem zaborców widział interwencję wojsk Napoleońskich, które miałyby wkroczyć do naszego kraju i dać mu wolność.

Inne wydarzenie historyczne przedstawione przez autora to Wiosna Ludów. Prus wyraża opinie, że gdyby Polacy wzięli w niej udział, mogło to dać nadzieję na odzyskanie niepodległości. Tego typu podejście prezentują dwaj bohaterowie, a mianowicie wspomniany Ignacy Rzecki oraz August Katz. „Lalka” wspomina również o Powstaniu Styczniowym, w którym uczestniczył Stanisław Wokulski. Wiążą się z nim nadzieje na odzyskanie niepodległości, podsycane przez różnego rodzaju spotkania i sympozja, gdzie aktywnie dyskutowano na temat sytuacji Polski.

Prus wspomina także o wydarzeniach mających miejsce w latach 1878-1879, takich jak zamach na cesarza Wilhelma, działalność Garibaldiego czy śmierć Ludwika Napoleona. Wszystkie te wydarzenia stanowią tło historyczne dla utworu, które sytuuje powieść w określonym czasie i nadają jej realizmu. Wszak właśnie realizm był głównym założeniem, jaki przyświecało autorowi podczas pisania „Lalki”.

Wesele

„Wesele” w realistyczny oraz symboliczno-fantastyczny sposób odnosi się do wydarzeń historycznych. Stanisław Wyspiański w swoim dramacie przedstawia wesele krakowskiego poety z prostą chłopką, które służy mu do zobrazowania antagonizmów pomiędzy zgromadzonymi wśród gości przedstawicielami dwóch polskich warstw społecznych: inteligencji i chłopstwa. Wspólna zabawa staje się szansą na wymianę poglądów, które często wyrażane są poprzez wspomnienia historycznych wydarzeń. Pierwszym takim odniesieniem jest rozmowa Dziennikarza z Czepcem, kiedy ten pierwszy zadaje pytanie: „Cóż tam, panie, w polityce? Chińczyki trzymają się mocno!?”.

Dziennikarz porusza tym samym temat tzw. powstania bokserów, które miało miejsce w Chinach na przełomie XIX i XX wieki i zostało zorganizowane przez lud buntujący się przeciwko wyzyskowi zachodnich kolonizatorów. Owo pytanie jest jednak dość dziwne i nie na miejscu, toteż można je traktować jako symbol wzajemnego niezrozumienia inteligencji i chłopów. Kolejnym historycznym wydarzeniem jest rabacja galicyjska wspomniana przez Dziada w kontekście różnic pomiędzy tymi dwoma warstwami społecznymi. Chcąc ostrzec zgromadzonych na weselu gości, że zgoda pomiędzy nimi jest tylko chwilowa, Dziad przywodzi na myśl tę zorganizowaną w 1846 roku przez chłopów rzeź na krakowskiej szlachcie, która pochłonęła ok. 1000 ofiar.

Z kolei rzeź dokonaną przez ukraińskich chłopów w 1768 roku, potocznie nazywaną Koliszczyzną i sprowokowaną przez wrogich konfederacji barskiej Rosjan, w wyniku której śmierć poniosło od stu do dwustu tysięcy polskich i żydowskich ofiar, przywołuje Wernyhora. W ten sposób Wernyhora przypomina dawne zaszłości pomiędzy inteligencją a chłopami, dając do zrozumienia, że nie da się o nich ot, tak po prostu zapomnieć. Wszystkie poruszone w „Weselu” wydarzenia historyczne mają zatem sportretować trudne relacje pomiędzy dwoma najważniejszymi polskimi warstwami społecznymi na przełomie XIX i XX wieku: chłopami i inteligencją.

Ukazano je zarówno w sposób realistyczny, poprzez zwyczajne dialogi bohaterów, jak i symboliczny, za pomocą widm i fantastycznych zjawisk. Jest to zatem całkowicie odmienny sposób ujęcia wydarzeń historycznych niż w „Potopie”. Dla Sienkiewicza historia była źródłem dumy, nadziei i sposobem na połączenie Polaków we wspólnej walce, a u Wyspiańskiego okazuje się ona jedną z przyczyn zatargów pomiędzy bohaterami. Zamiast łączyć, dzieli Polaków i wprowadza pomiędzy nich antagonizmy. Ponadto w odróżnieniu od „Potopu” historia w „Weselu” zostaje przedstawiona za pomocą fantastyki, zaś u Sienkiewicza były one całkowicie realne.

Przedwiośnie

„Przedwiośnie” prezentuje osadzone w realiach wojennych dzieje głównego bohatera i jego rodziny. Akcja zaczyna się pod koniec I wojny światowej, w wyniku której Polska odzyskała niepodległość. Żeromski w bardzo negatywnym świetle opisuje rewolucję bolszewicką, przedstawiając ją jako katastrofę dla społeczeństwa. Pod jej wpływem Baku staje się miastem, w którym życie jest bardzo trudne. Sklepowe półki są puste, instytucje publiczne, banki i szpitale zamknięte, a na ulicach odbywają się pochody i krwawe egzekucje.

Mimo że rewolucja jest okrutna, to potrafi zawładnąć umysłami mieszkańców, o czym najlepiej świadczy przykład Cezarego Baryki. Choć bolszewicy skandują hasła związane z równości, to w mniemaniu Żeromskiego zależy im wyłącznie na przejęciu władzy i zdobyciu bogactwa kosztem innych ludzi. O niesprawiedliwości i barbarzyństwie tamtego okresu świadczą przykłady Jadwigi Barykowej, która z powodu udzielenia pomocy osobie potrzebującej zostaje srogo ukarana. Rewolucja sprawia, że Baku panuje nieład, chaos i anarchia.

Bijatyki, rozboje i morderstwa są na porządku dziennym i choć Żeromski nie podaje żadnych sposób na rozwiązanie tego typu problemów, to z pewnością można stwierdzić, że przedstawia rewolucję w negatywny świetle. Jednocześnie ukazuje ją w bardzo rzeczywisty sposób, przedstawiając złożoność i wielowymiarowość sytuacji, w jakiej znalazł się świat w wyniku narodzin bolszewizmu. Oprócz rewolucji Żeromski w „Przedwiośniu” przedstawia również problemy, z jakimi do czynienia miała ówczesna mu Polska. Za pomocą poszczególnych bohaterów opisuje różne warianty na podniesienie naszego kraju z upadku.

Seweryn jako idealista w utopijny sposób mówi o szklanych domach, podkreślając rolę urbanizacji, ciężkiej pracy obywateli, powszechnej elektryfikacji i narodowej zgody, realista Gajowiec postuluje głębokie, racjonalne i przeprowadzane ewolucyjnie zmiany systemowe obejmujące armię, służbę zdrowia, sferę budżetową, szkolnictwo i rolnictwo, a także podkreśla, że należy zachować granice odrodzone państwa i pracować na jego rzecz, a Lulek jako komunista proponuje równość wszystkich obywateli wobec siebie, co miałoby przynieść najwięcej korzyści robotnikom.

Żeromski co prawda nie ocenia wprost żadnego z tych stanowisk, ale poprzez komentarze narratora i postawę głównego bohatera można wywnioskować, że najbardziej optymistycznie podchodzi do wizji Gajowca, a najmocniej krytykuje komunistów. Podsumowując, w „Przedwiośniu” mamy do czynienia ze złożonymi i bardzo dokładnie opisanymi dywagacjami na temat przyszłości świata i Polski w obliczu rewolucji bolszewickiej i zdobycia niepodległości przez nasz kraj.

Pieśń o żołnierzach z Westerplatte

Wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego odnosi się oczywiście do tragicznego wydarzenia z historii Polskiego z 1 września 1939 roku, jakim był atak niemieckiego pancernika na gdański posterunek Westerplatte. Choć w istocie utwór traktuje o przegranej bitwie, bo w zderzeniu z dobrze uzbrojonymi i znacznie lepiej zorganizowanymi Niemcami zaledwie dwunastu Polaków nie miało żadnych szans na powodzenie, to wyraźnie widoczna jest pochwała ich czynów. Co więcej, da się odnieść wrażenie, że podmiot liryczny gloryfikuje działania polskich żołnierzy i to ich uznaje za zwycięzców.

Zwycięzców co prawda moralnych, a nie politycznych i wojskowych, bo za największe poświęcenie wobec ojczyzny przychodzi im zapłacić najwyższą cenę, ale za to otrzymują możliwość zbawienia i ich dusze wędrują do nieba. W „Pieśni o żołnierzach z Westerplatte” pojawia się wyraźne uwznioślenie wydarzenia z 1 września 1939 roku. Polscy żołnierza ulegają idealizacji, a ich działania za życia oraz pośmiertna wędrówka do nieba opisane są za pomocą patetycznych i podniosłych słów. W wierszu Gałczyńskiego wydarzenie historyczne i jego uczestnicy zostali więc zaprezentowani za pomocą heroizacji, co miało na celu podniesienie walczących Polaków na duchu i uświadomienie im, że największe poświęcenie dla ojczyzny zawsze zostanie wynagrodzone: jeśli nie za życia, to na pewno po nim.

Hołd Pruski

Obraz Jana Matejki zatytułowany „Hołd Pruski” odnosi się do jednego z najważniejszych wydarzeń w dziejach historii Polski – tytułowego Hołdu Pruskiego. W jego wyniku z Prus Zakonnych powstało Księstwo Pruskie, będące do dzisiaj lennem Polski. Na pierwszym planie widać ówczesnego króla Polski – Zygmunta Starego – siedzącego na tronie i błogosławiącego klęczącego przed nim mistrza Zakonu Krzyżackiego. Jego uległa pozycja w połączeniu z majestatem i wyniosłością polskiego króla tworzą wrażenie, jakby Polska była narodem silnym, świadomym swojej potęgi i rządzonym przez mądrych oraz odpowiedzialnych królów.

Naokoło nich zgromadzone są inne postaci historyczne, jak kilkuletni Zygmunt August, Piotr Opaliński, księżna Anna, Hieronim Łaski czy Piotr Kmita. Niektóre z powyższych postaci dzierżą w dłoniach symboliczne przedmioty, jak flaga Polski, miecz czy godło, co wskazuje na ich patriotyzm i przywiązanie do ojczyzny. Nastrój obrazu jest gwarny i pogodny, dzięki czemu wraz z połączeniem wizji silnej Polski daje wyraz narodowego optymizmu, który za sprawą tego dzieła chciał wyrazić Jan Matejko. Z kompozycji wyłania się duma z polskości i majestatyczny obraz polskiego królestwa. Obraz jest przepełnionymi prawdziwymi postaciami historycznymi uczestniczącymi w Hołdzie Pruskim, a tłumy obserwujące to wydarzenie nadają mu dynamizmu.

Podsumowanie

Wydarzenia historyczne w literaturze i malarstwie ukazywane są na różne sposoby: symbolicznie, co widać w „Weselu”; patetycznie i heroicznie, tak jak w „Hołdzie Pruskim” i „Pieśni o żołnierzach z Westerplatte”, a także w sposób przejaskrawiony i niezgodny z prawdą historyczną, co widać na podstawie „Potopu”. Pomimo owych różnic wszystkie dzieła mają wspólną cechę: poruszają tematykę narodową i pokazują, że dla ich autorów los ojczyzny miał duże znaczenie i bez względu na okres historyczny martwili się nim. W kontekście wniosków warto zauważyć, że artyści odnoszą się zarówno do tragicznych i bolesnych wydarzeń w dziejach, czego dowodem jest „Wesele”, jak i pełnych radości oraz zwycięstwa, co widać na przykładzie „Potopu” i „Hołdu Pruskiego”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Gałczyński Konstanty Ildefons, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, dostęp online: http://galczynski.kulturalna.com/a-6592.html, 28.03.2014,
2) Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017,
3) Matejko Jan, Hołd Pruski, Warszawa, Muzeum Narodowe, 1880-1882, olej na płótnie, 388 × 785 cm,
4) Sienkiewicz Henryk, Potop, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373271589,
5) Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373272372,
6) Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8373899308.

II Literatura przedmiotu:
1) Historia, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 123-125,
2) Historia w powieści, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku. Red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina. Wrocław: Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 336-345,
3) Osmoła Józef, Potop Henryka Sienkiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581016, s. 8-20,
4) Wilczycka Danuta, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 8386581263, s. 30-31.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Ważne wydarzenia historyczne ukazywane są w literaturze i sztuce na różne sposoby.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Potop”: przejaskrawione i niezgodne z prawdą historyczną wydarzenia dziejowe, których sposób ujęcia wpisuje się w założenia „Potopu” jako dzieła „ku pokrzepieniu serc” i ma na celu dodanie Polakom wiary i nadziei na lepszą przyszłość.
b) „Lalka”: prawda historyczna nieodległa autorowi jako element składający się na realizm „Lalki” i pozwalający umieścić jej fabułę w określonym czasie.
c) „Wesele”: przywoływanie trudnych i tragicznych wydarzeń historycznych jako sposób na zobrazowanie różnic oraz niesnasek pomiędzy zgromadzonymi na weselu warstwami inteligencji i chłopów.
d) „Przedwiośnie”: rewolucja bolszewicka, wydarzenia po I wojnie światowej i ówczesny stan państwa polskiego jako ujęcie historii przez Stefana Żeromskiego.
e) „Pieśń o żołnierzach z Westerplatte”: atak niemieckiego pancernika Szlezwik-Holsztyn na Westerplatte jako pretekst do ukazania heroicznej postawy obrońców półwyspu.
f) „Hołd pruski”: ukazanie Hołdu Pruskiego w odniesieniu do siły Polaków i majestatu władzy narodu; obraz odnoszący się do złotego okresu w dziejach Polski.

3. Wnioski:
a) Sposób ujęcia wydarzeń historycznych może być podniosły i patetyczny (Hołd Pruski), symboliczny i fantastyczny (Wesele) lub niezgodny z rzeczywistością (Potop).
b) Literatura i sztuka odnoszą się zarówno do chwil zwycięstwa i radości, jak i do momentów pełnych tragizmu.
c) Wykorzystanie wydarzeń historycznych w literaturze i sztuce często ma na celu podbudowanie Polaków w trudnych chwilach i danie im nadziei, że istnieją szanse na to, aby w przyszłości nadeszły lepsze czasy.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *