Bajka jako gatunek literacki – omów jej cechy charakterystyczne

Bajka to gatunek literacki, którego początek datuje się na VI wiek przed naszą erą i wiąże się go z postacią Ezopa, powszechnie uważanego za pierwszego bajkopisarza i twórcę mającego największy wpływ na kształt tego gatunku. W ślad za nim poszli inni starożytni pisarze, tacy jak np. Babrios czy Fedrus. W dobie średniowiecza popularność bajek nieco spadła, aby osiągnąć apogeum w epoce renesansu. Wówczas przypadł czas świetności takich twórców jak Jean la Fontaine, Erazm z Rotterdamu czy Polacy w osobach Ignacego Krasickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, a nawet Adama Mickiewicza. Kolejne epoki następujące po renesansie przemijały bez większego udziału bajek, aż do nadejścia czasów nowożytnych, kiedy to ponownie stały się one dość popularne. Co ciekawe, mimo upływu tysięcy lat specyfika bajek nie zmieniła się, dzięki czemu można dokładnie omówić ją jako gatunek literacki.

Wilk w owczej skórze – Ezop

Pisarzem twórcą, od którego omówienia należy omówić temat, jest bez wątpienia wspomniany przed chwilą Ezop – grecki bajkopisarz, określany jako twórca tego gatunku. Do jego dzieł często odwoływali się późniejsi artyści z La Fontainem na czele. Pierwszym utworem antycznego bajkopisarza, do którego chciałbym się odwołać, jest „Wilk w owczej skórze”, opowiadający historię tytułowego wilka zamierzającego zapolować na owce. Jako że stanowi to duże wyzwanie, wilk próbuje znaleźć najprostszy i najskuteczniejszy sposób, aby polowanie przebiegło szybko i gładko.

Gdy przez przypadek zauważa porzuconą przez pasterza owczą skórę, postanawia ją na siebie założyć, tak aby niepostrzeżenie móc wejść między owce. Dzięki temu, że pasterz, owce ani pies nie zorientowali się w tym procederze, szczęśliwy wilk podjął decyzję, aby przeczekać do wieczora i w ten sposób móc wybrać najbardziej dorodną ze wszystkich owiec. Jednak kiedy pasterz zagonił całe stado wraz z wilkiem do zagrody, przyszedł juhas, oznajmiając, że potrzebuje mięsa baraniego, w związku z czym wybór padł na przebranego za owcę wilka, który został zabity przez juhasa myślącego, że drapieżnik jest owcą.

„Wilk w owczej skórze” to doskonały przykład typowej bajki zawierającej dydaktyczne przesłanie w postaci ukrytego morału, mówiącego, że nadmierne cwaniactwo może być przyczyną zguby. Poza tym charakterystyczne cechy bajki, jakie można odnaleźć w dziele Ezopa, to występowanie zwierząt uosabiających ludzkie zachowania, krótka i łatwa treść oraz pojawienie się wyraźnie zarysowanego czarnego charakteru.

Warto również zwrócić uwagę na prostą konstrukcję postaci, które są przedstawicielami pochwalanych bądź w tym przypadku krytykowanych postaw ludzkich i mają za zadanie w jak najbardziej wyrazisty sposób je reprezentować. Nie ma tu miejsca na głębszą analizę charakterów czy zachowania, ponieważ przesłanie musi być proste, jasne i czytelne.

Konik polny i mrówka – Jean de La Fontaine

Kolejnym pisarzem, którego dzieło chciałbym omówić, jest Francuz Jean de La Fontaine. Jego postać w ogromnej mierze przyczyniła się do rozpowszechnienia bajek oświeceniowych. Stworzone przez niego słynne bajki w liczbie aż 250 od lat należą do klasyki gatunku i czytane są przez kolejne pokolenia. Co więcej, La Fontaine już w swojej epoce znalazł wielu naśladowców zajmujących się przekładem jego utworów, o czym świadczą dokonywane chociażby przez Krasickiego czy Trembeckiego translacje jego bajek.

Zatrzymując się na twórczości La Fontaine’a, chciałbym omówić bajkę zatytułowaną „Konik polny i mrówka”. Opowiada ona historię dwojga tytułowych bohaterów, z których mrówka jest pracowitym i zapobiegliwym owadem, pracującym przez lato na to, aby w zimie mieć gdzie mieszkać i czym się pożywić, zaś konik polny lekkodusznie spędza lato na zabawach i hulankach. Gdy pogoda się pogarsza, gospodarna mrówka ma schronienie i pożywienie, a konik polny umiera z powodu braku domu i jedzenia. Bajka „Konik polny i mrówka” wychwala więc takie cnoty jak zapobiegliwość, gospodarność, zaradność i pracowitość, jednocześnie ganiąc postawę hulaszczą, swawolną i bezmyślną.

La Fontaine robi to za pomocą zwierząt, które stanowią symbol ludzkiego zachowania i ukazują dwie skrajnie różne postawy. Autor sięga po antropomorfizację, czyli nadanie zwierzętom cech ludzkich, co pozwala mu na lekkie zdystansowanie się od ludzi i nieco łagodniejszą krytykę, niż jakby wykorzystał postaci ludzkie. Równie, jeśli nie bardziej istotny jest morał, który stanowi sens utworu i przekazuje najważniejsze wskazówki oraz sugestie, jakie z niego płyną.

Podobny charakter ma inna bajka francuskiego twórcy, zatytułowana „Chłop i żmija”. Opowiada ona historię pewnego chłopa, który spotkał na swojej drodze dogorywającą z powodu zimna żmiję. Litując się nad nią, zabrał ją do swojego domu, gdzie ogrzał, napoił i opiekował się, aby w końcu mogła w pełni wyzdrowieć. W momencie, gdy żmija poczuła się lepiej, rzuciła się jednak na swojego wybawiciela, chcąc go ukąsić, za co ten ją poćwiartował. Podobnie jak to miało miejsce w poprzedniej bajce, tak i tu morał stanowi główną myśl utworu i mówi, że każdy niewdzięcznik przepada marnie.

Cechą charakterystyczną „Chłopa i żmii” jest również moralizatorski morał, nauczający, że niewdzięczność nie popłaca. Ponadto można zaobserwować dwie skrajnie różne postawy uosabiane przez kontrastujących i wykreowanych w bardzo prosty postaci – dobrego i litościwego chłopa oraz niewdzięcznej i złej żmii. Charakter bajki „Chłop i żmija” jest identyczny jak „Konika polnego i mrówki”, gdyż oba te utwory stawiają na prostotę przekazu, wyrazistość i skrajność opozycyjnych wobec siebie dwóch bohaterów oraz na symbolikę zwierzęcą będącą metaforą ludzkiego zachowania, a także na morał kończący treść utworu.

Wstęp do bajek – Ignacy Krasicki

„Wstęp do bajek” Ignacego Krasickiego otwiera cały zbiór utworów skierowanych do najmłodszych czytelników. W ogólny sposób obrazuje on podstawowe założenia bajki jako gatunku literackiego. Mimo że ma zaledwie 10 wersów, to dobrze odzwierciedla najważniejsze cechy bajek. Mianowicie podmiot liryczny opisuje różnego rodzaju osoby i objaśnia ich role społeczne, ale robi to wbrew stereotypowym myśleniu na ich temat: widzimy więc młodego człowieka, który zamiast hulać i cieszyć się życiem jest rozsądny i wstrzemięźliwy; staruszka, który wbrew pozorem nigdy nie narzeka; bogacza, który nie kieruje się własnym zyskiem; celnika, który nie kradnie, a także niepijącego szewca.

W ten sposób podmiot liryczny pokazuje, że bajka ma niewiele wspólnego z rzeczywistością, ponieważ świat został już tak mocno zdegenerowany, a ludzie są tak zepsuci, że to, co powinno być normalnym, w istocie jest bajką i czymś nieprawdopodobnym. Nikłe są bowiem szanse, aby starzec nie narzekał, młody człowiek żył powściągliwie, szewc nie pił, a celnik nie kradł, dlatego aby zaprezentować takie postawy i nauczać moralnych zachowań, bajkowy świat musi być nierzeczywisty i zawierać elementy nierealistyczne.

Malarze – Ignacy Krasicki

Z tego samego zbioru co „Wstęp do bajek” pochodzi utwór „Malarze”. Jak można się domyślać, przedstawia on malarzy – Piotra, który dobrze znał się na swoim fachu, ale mimo to był biedny, oraz Jana, który był słabym malarzem, ale żył dostatnio. Skąd zatem wynika ta nielogiczna różnica w zarobkach? Stąd, że Piotr malował ludzi piękniejszych, niż są w rzeczywistości, a Jan prezentował ich w obiektywny sposób, takimi, jakimi są.

Morał bajki odnosi się zatem nie do samego zachowania tytułowych bohaterów, ale raczej do negatywnej cechy ludzkiej, jaką jest próżność, która w bajce Krasickiego podlega krytyce. Obraz świata w tym utworze jest prosty i niemal jednowymiarowy: mamy bowiem do czynienia z dwoma przeciwstawnymi postaciami uosabiającym skrajnie różne postawy moralne, dzięki czemu podmiot liryczny ma możliwość dokonania krytyki próżności ludzkiej.

Przyjaciele – Ignacy Krasicki

Inna warta omówienia bajka Krasickiego nosi tytuł „Przyjaciele” i ukazuje historię zajączka, który był przekonany, że wszystkie zwierzęta są jego przyjaciółmi. W pewnym momencie zorganizowano na niego polowanie, toteż w trakcie ucieczki postanowił poprosić o wsparcie owych przyjaciół. Okazuje się jednak, że z najróżniejszych, najczęściej bardzo błahych i banalnych przyczyn zwierzęta kolejno odmawiają; koń, wół, cielak, kozioł i owca zostawili zajączka samemu sobie, dlatego puenta bajki mówi, że zginął on wśród przyjaciół.

Widać zatem, że w tym przypadku świat przedstawiony jest nieco bardziej rozbudowany i obejmuje większą liczbę bohaterów. Są nimi zwierzęta symbolizujące określone postawy ludzkie, a zwierzęca jest wyłącznie ich postać fizyczna. Taka konstrukcja świata, podzielonego na skrzywdzonego zająca, złych ludzi oraz obojętne zwierzęta, ma za zadanie uzmysłowić czytelnikowi, że nie zawsze ci, których uważamy za przyjaciół, w istocie nimi są, dlatego nie powinniśmy nadużywać słowa „przyjaźń” i wyrażać zbytniej ufności w stosunku do ludzi, których tak naprawdę nie znamy, bo nie mieli szansy, aby przekonać się o ich przyjaźni.

Jagnię i wilcy – Ignacy Krasicki

Bardzo podobny charakter ma inna bajka Krasickiego, zatytułowana „Jagnię i wilcy”. W tym przypadku morał występuje już na początku i mówi, że silniejsze jednostki mają większe przywileje niż osobniki słabe. Fabuła dotyczy sytuacji, w której głodne i bezlitosne wilki zabijają niewinną i bezbronną owieczkę. Barbarzyństwo i bezwzględność drapieżników kontrastuje z delikatną i bezsilną owieczką skazaną na pożarcie. W połączeniu z morałem ma to uświadomić czytelnikowi, że nie tylko wśród zwierząt, ale przede wszystkim wśród ludzi, których tytułowe zwierzęta są symbolem, prawo wyznaczają silniejsze jednostki i mają władzę nad słabszymi.

Choć w „Jagnięciu i wilkach” wilki występują w liczbie mnogiej, to można je uznać za jednego, zbiorowego bohatera będącego metaforą siły, władzy i bezkompromisowości. Wszystko to pozwala stwierdzić, iż w oświeceniowych bajkach Ignacy Krasicki wykorzystywał postaci zwierzą w sposób metaforyczny, dokonując w ten sposób oceny ludzkich postaw. Jest to zatem alegoryczny oraz świata, w którym rządzą proste zasady moralne, a nieodpowiednie decyzje spotykają się z adekwatnymi konsekwencjami.

Przyjaciele – Adam Mickiewicz

Zbiór bajek w swoim dorobku ma również Adam Mickiewicz, a jedną z nich jest utwór „Przyjaciele”. Opowiada on o przyjaźni dwóch mężczyzn – Leszka i Mieszka – których powszechnie uważano za najlepszy przykład szczerej i prawdziwej przyjaźni. Kiedy pewnego dnia wybrali się do lasu, aby móc w spokoju porozmawiać, zaszedł ich zgłodniały niedźwiedź. Wtem Leszek szybko wszedł na drzewo, zostawiając samemu sobie Mieszka, który nie potrafił się na nie wdrapać.

Aby zmylić niedźwiedzia, Mieszko zaczął udawać martwego, a gdy zrezygnowane zwierzę odeszło, mężczyzna wstał i powiedział do znajdującego się na drzewie Leszka, że prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie. Widać zatem, że morał bajki jest mocno ironiczny i polega na tym, żeby wyśmiać i wykpić tchórzliwą postawę Leszka, który zamiast pomóc przyjacielowi, uciekł na drzewo. Podmiot liryczny piętnuje pozorną przyjaźń polegającą na tym, że jest ona silna, gdy żadna ze stron niczego nie potrzebuje, a gdy to się zmienia, obraca się w niewiele znaczącą zażyłość, tak jak to miało miejsce w przypadku Leszka i Mieszka.

Obraz świata w bajce Mickiewicza jest nieskomplikowany, ponieważ występują w nim wyłącznie dwie postaci obrazujące przeciwstawne zachowania moralne, z których ta prezentowana przez Leszka podlega krytyce, a także niedźwiedź symbolizujący siłę i strach. Ponadto należy zauważyć, że opisane zdarzenie jest nierealne, gdyż w obliczu ataku niedźwiedzia zapewne ani Leszek, ani Mieszek nie uszliby z życiem.

Żuraw i czapla – Jan Brzechwa

Znanym polskim bajkopisarzem był również Jan Brzechwa, w którego dorobku znajduje się m.in. utwór „Żuraw i czapla”. Tytułowi bohaterowie to żyjące samotnie zwierzęta wyraźnie mające się do siebie, jednak nie potrafiące się ze sobą porozumieć. Mianowicie najpierw żuraw proponuje czapli, aby za niego wyszła, lecz ona odmawia. Mimo to po pewnym czasie zmienia zdanie i zamierza zgodzić się na oświadczyny adoratora, ale tym razem to on, obrażony wcześniejszym odrzuceniem, odmawia. Taki stan rzeczy utrzymuje się jeszcze przeze kilka lat, ponieważ zarówno czapla, jak i żuraw są na tyle uparci, że nie potrafią dojść do kompromisu.

Bajka Brzechwy w zabawny sposób pokazuje, jakie konsekwencje mogą wynikać z nieumiejętności rozmawiania ze sobą i bezmyślnej zapalczywości. Ostatecznie dochodzi bowiem do tego, że czapla i żuraw – mimo iż zależy im na sobie – ciągle nie są małżeństwem i żyją osobno. W tym przypadku bardzo prosty świat zbudowany jest wyłącznie z dwóch postaci, które mimo iż są zwierzętami, mają typowo ludzkie cechy, co pozwala podmiotowi liryczne na alegoryczną krytykę ludzkich wad.

Wrona i ser – Jan Brzechwa

Bajka „Wrona i ser” Jana Brzechwy przedstawia grupę zwierząt zastanawiających się nad tym, skąd się wzięły dziury w serze. Jako że indyk, kogut, owca, koń, pies, mysz i kot nie potrafią odpowiedzieć na to pytania, zagadkę postanawia rozwiązać wrona. Badając kawałek sera, niepostrzeżenie dla innych zwierząt zjadła go, a gdy one się oburzyły, stwierdziła, że wszak sera nie ma, ale dziury pozostały na swoim miejscu, po czym odleciała obrażona.

Powyższa historia ma na celu skrytykowanie głupoty i naiwności, jakimi wykazały się bezmyślne zwierzęta, powierzając ser wronie. Ona z kolei potrafiła wykorzystać ich ciemnotą dla własnych korzyści, czemu bynajmniej nie należy się dziwić. W bajce „Wrona i ser” po raz kolejny zwierzęcy świat jest metaforą ludzkich zachowań i za jego pomocą podmiot liryczny krytykuje wady człowieka. Występują tu przeciwstawne charaktery i osobowości zwierzęce uosabiające cechy, które można odnaleźć u każdego z nas.

Trzej elektrycerze – Stanisław Lem

Bajki pojawiają się także we współczesności. Jednym z przedstawicieli tego okresu zajmującym się pisaniem bajek jest Stanisław Lem, a przykład tego typu dzieła to „Trzej elektrycerze”. Opowiada ono historię odległej planety, gdzie pewien genialny konstruktor powołał do życia Kryonidów, czyli istoty żyjące w mrozie i bez słońca. Jako że do oświetlenia wykorzystywały zorze, w celu ich uzyskania potrzebne im były drogocenne kamienie.

W ten sposób bogactwo mroźnej planety stało się obiektem zazdrości innych istot żyjących w kosmosie, które z tego powodu postanowiły ją podbić. Jako pierwszy na planecie Kryonidów wylądował elektrycerz mosiężny, jednak pełne lodu podłoże szybko doprowadziło do roztopienia zbroi, przez co przepadł w bezmiarze oceanu. Niezrażony jego niepowodzeniem, elektrycerz żelazny również poniósł porażkę, ponieważ mimo że przygotował się na niskie temperatury, smar w jego stawach zamarzł, przez co nie mógł się ruszyć.

Ostatni z ochotników – elektrycerz kwarcowy – mógł za pomocą myśli regulować swoją temperaturę, dlatego nie obawiał się warunków panujących na planecie Kryonidów. Udało mu się nawet pokonać jej obrońców, jednak ostatecznie zwyciężył go mędrzec Baryon. Osiągnął to za pomocą mądrości, gdyż potrafił kierować myślami elektrycerza kwarcowego, tak aby ten się roztopił. Rozpatrując ten utwór w kontekście tematu, należy zwrócić uwagę na to, że jego treść jest zdecydowanie dłuższa niż w przypadku dzieł Ezopa i La Fontaine’a, które miały zaledwie kilka wersów, choć – gwoli mściwości – i tak obejmuje on jedną, góra dwie strony papieru.

Nie zmienia to jednak faktu, że podobnie jak starożytne i oświeceniowe bajki, tak i „Trzej elektrycerze” posiadają czytelny morał, mówiący, że chciwość nie popłaca, a bogactwa można zdobyć jedynie poprzez uczciwą pracę oraz mądrość. Ponadto należy zwrócić uwagę na występowanie dwóch przeciwstawnych charakterów, z których pozytywnymi są mieszkańcy planety Kryonidów, a negatywnymi tytułowi trzej elektrycerze.

Podobnie jak zwierzęta u Ezopa i La Fontaine, tak i oni reprezentują określone oraz przeciwstawne wobec siebie cechy oraz zachowania ludzkie. Są to nieskomplikowani bohaterowie o prostej konstrukcji, tak aby nie pozostawić złudzeń co do ich funkcji i znaczenia w utworze. Równie ważna jest wartość moralizatorska utworu Lema, ściśle związana z przywołanym morałem oraz kontrastującymi ze sobą postaciami uosabiającymi określone postawy.

Podsumowanie

Bajka jako gatunek literacki cechuje się krótką i zwięzła treścią, a także moralistyką polegającą na krytyce bądź pochwale ludzkich postaw, które ukazywane są najczęściej za pomocą postaci zwierzęcych lub innych metaforycznych istot. Występujący w bajkach bohaterowie to przeważnie mocno kontrastujące ze sobą charaktery, uosabiające skrajne ludzkie zachowania. Ich postaci są wykreowane w sposób prosty i jednoznaczny, tak aby nie było wątpliwości, jakie zachowania, postawy i wartości uosabiają. Nic więc dziwnego, że zazwyczaj posiadają atrybuty zwyczajowo przypisywane człowiekowi.

Cechą charakterystyczną bajek jako gatunku literackiego jest również prezentowanie za pomocą lekkiej treści i alegoryczności ważnych egzystencjalnych prawd dotyczących życia społecznego, dzięki czemu bajkopisarze ze swoim przekazem są w stanie dotrzeć nawet do najmłodszych odbiorców. Właśnie alegoryczność należy uznać za jedną z najważniejszych cech określających bajki, ponieważ występuje ona w każdym tego typu utworze. Ponadto warto zaznaczyć, że istotę dydaktycznego charakteru danej bajki stanowi morał będący wyrazem najbardziej fundamentalnych wartości i postaw, jakie są w niej ukazywane. Wszystko to pozwala na potwierdzenie postawionej na wstępie tezy, że bajka jako gatunek literacki nie zmieniła się mimo upływu tysięcy lat.