Bohaterowie romantyczni i pozytywistyczni – porównanie i charakterystyka

Każda epoka tworzy określony model bohatera o cechach odpowiadających jej założeniom programowym i ideałom, jakie przyświecały jej twórcom. Tak było chociażby w czasie romantyzmu i pozytywizmu, które zamierzam porównać ze sobą pod kątem wykreowanych przez nie postaci. Romantyzm i pozytywizm to dwie sąsiednie epoki literackie istniejące w XIX wieku, lecz mimo to w znaczący sposób różnią się one od siebie.

Choć zarówno pozytywistyczni, jak i romantyczni bohaterowie to złożone i skomplikowane postaci wyróżniające się z tłumu, to różnice pomiędzy nimi są zasadnicze. Prezentują oni bowiem odmienne spojrzenie na podstawowe aspekty życiowe: pracę, miłość, ojczyznę czy rodzinę, a także posiadają inne dążenia i osiągnięcia.

Cierpienia młodego Wertera – Werter

Zacznijmy od romantyzmu, a mianowicie od utworu Goethego – „Cierpienia Młodego Wertera”. Tytułowy bohater to niezwykle wrażliwy artysta o duszy poety. Właśnie dzięki swojej wrażliwości Werter bardziej niż przeciętny człowiek przeżywa i odczuwa emocje i bodźce, jakie dochodzą do niego ze świata zewnętrznego. Jego życie diametralnie się zmienia, kiedy poznaje Szarlottę, mieszczankę, która jednak jest zaręczona. Zakochując się w niej, Werter uświadamia sobie, jaki jest sens jego życia; jest nim miłość do swojej wybranki. Dzięki temu uczuciu Werter staje się człowiekiem niezwykle szczęśliwym i spełnionym. Tytułowy bohater żyje tylko dla Lotty i wyłącznie dzięki niej.

Oblubienica jest dla niego uosobieniem piękna, aniołem na ziemi, źródłem subtelnej rozkoszy i szczęścia. Sytuacja zasadniczo się zmienia, kiedy powraca narzeczony Lotty – Albert. Jego obecność, mimo iż mężczyzna jest niezwykle życzliwy dla Wertera, sprawia, że tytułowy bohater zaczyna cierpieć. Pod wpływem nieszczęśliwej miłości i cierpienia, jakie mu przez to towarzyszy, Werter staje się zgorzkniałym pyszałkiem, lekceważącym innych ludzi. Z wrażliwego i niewinnego romantyka, który kocha otaczający go świat i upaja się nim, przeistacza się w wyobcowanego i niezrozumiałego dla otoczenia egocentryka. W konsekwencji pod wpływem zawodu miłosnego popełnia samobójstwo.

Jak więc widać, Werter jest człowiekiem bardzo rozchwianym emocjonalnie. Ulega emocjom i kieruje się nimi w swoim życiu. Najważniejsza jest dla niego miłość, bez której nie umie żyć. Nie potrafi poradzić sobie z odrzuceniem, przez co można domniemywać, że jest człowiekiem niepewnym siebie. Miewa wahania nastrojów i niezwykle mocno reaguje na impulsy, jakie płyną z otoczenia. Jest człowiekiem wyobcowanym, samotnym i umiejącym odnaleźć się w otaczającej go rzeczywistości. Świat postrzega za pomocą emocji i uczuć, dyskredytując poznanie empiryczne i myślenie rozumne.

Werter to bez wątpienia człowiek wrażliwy, wręcz egzaltowany, wyrażający postawę buntowniczą wobec świata i zwracający uwagę na los osób pokrzywdzonych i znajdujących się nisko w hierarchii społecznej. Dąży przede wszystkim do realizacji miłości, która całkowicie kształtuje jego światopogląd i postawy, jednak jego realne osiągnięcia są niema zerowe. Werter w żaden sposób nie przyczynia się bowiem do poprawy życia swojego otoczenia, a jedyna jego zasługa to niewielka pomoc materialna ubogim wieśniakom i dzieciom.

Dziady cz. III – Konrad

Kolejnym utworem romantycznym, który chciałbym omówić, to „Dziady” cz. III. Dramat Adama Mickiewicza opowiada historię Konrada, który sam sobie wybiera los samotnika. Dlaczego taka jest jego decyzja? Można wnioskować, że postępuje on w ten sposób, ponieważ uważa się za istotę wyższą od zwykłych ludzi, przez co nie jest w stanie porozumiewać się z innymi, „zwykłymi” ludźmi. Konrad jest człowiekiem przeświadczonym o swej indywidualizmie, co było charakterystyczne dla pokolenia romantyków. Uważa, że tylko on może uratować kraj przed zagładą, ponieważ nie ma ludzi mądrzejszych od niego.

W Wielkiej Improwizacji bohater stawia się na równi z Bogiem, a nawet ponad Nim. Konrad jest jednostką wybitną, co z reguły prowadzi do wyobcowania i samotności. Jego sytuacja stanowi swoisty paradoks: z jednej strony jest przekonany o wielkości zarówno swojej osoby, jak i poezji, którą tworzy; wie, że jest ona w stanie zmienić świat, lecz z drugiej strony ten sam fakt sprawia, iż nikt nie jest go w stanie zrozumieć, co decyduje, że czuje się wyobcowany. Tak naprawdę jego wielkość jest również słabością. Czarę goryczy dopełnia fakt, iż Bóg nie wysłuchuje próśb Konrada dotyczących władzy nad ludzkimi duszami.

Stwórca nie zwraca uwagi na połajania romantycznego geniusza i traktuje go całkowicie obojętnie, co doprowadza do tego, że pogrąża się w rozpaczy. Główny bohater romantycznego dramatu Mickiewicza jest człowiekiem niezwykle pysznym i egocentrycznym, który za wszelką cenę chce osiągnąć cel, który sobie założył. Konrad to bez wątpienia wielki indywidualista i idealista gotowy do największych poświęceń w imię wartości, niewidzący świata poza ojczyzną i walką o dobro Polski. Można go określić jako człowieka wrażliwego społecznie i chcącego działać na rzecz szerszej społeczności, niezwykle ambitnego, samotnego i zindywidualizowanego.

Mimo ogromnej ambicji, buntowniczej postawy i chęci działania dla ojczyzny poprzez sprawowanie władzy nad rządem dusz osiągnięcia Konrada są zerowe, ponieważ ostatecznie Bóg go nie wysłuchuje i nie udaje mu się uratować narodu. Pyszna postawa indywidualisty czującego wielką moc poezji i własnej siły okazuje się nieodpowiednia, aby dostąpić zaszczytu rozmowy ze Stwórcą.

Lalka – Stanisław Wokulski

Skończywszy omawianie romantyzmu, należy przejść do kolejnej epoki, czyli do pozytywizmu. Pierwszym bohaterem pozytywistycznym, którego zaprezentuję, będzie Stanisław Wokulski – główny bohater powieści zatytułowanej „Lalka”. Stanisław to bardzo inteligentny i pracowity człowiek, który ma w życiu cel i mozolnie go realizuje. Prowadząc swój sklep, stara się przyczynić do zwiększenia dobrobytu kraju. Poprzez stwarzanie nowych miejsc pracy pomaga biednym ludziom i daje im środki na wyżywienie siebie i rodziny.

Warto zaznaczyć, że wraz ze wzrostem swoich zysków podnosi także pensje pracownikom, co jest godne podziwu nawet w dzisiejszych czasach. Mimo faktu, iż Wokulski jest pracowity i między innymi dzięki temu majętny człowiek, to nie odwraca się od ludzi ubogich i stara się im pomagać. Jako przykład mogą posłużyć postaci prostytutki Marianny, Wysockiego czy Węgiełka. Pomagając tym ludziom w niezwykle trudnych sytuacjach życiowych, przyczynia się do podwyższenia poziomu życia społeczeństwa.

Mówiąc o Stanisławie w kontekście wykonywania swoich obowiązków zawodowych, trzeba powiedzieć o jego motywacji, jaką była miłość do Izabeli Łęckiej. Wokulski wie bowiem, że tylko poprzez posiadanie dużego majątku może zdobyć serce arystokratki. Dopiero scena w pociągu uświadamia mu, że Izabela jest wyrachowaną kobietą, myśląca o nim tylko i wyłącznie w kategoriach finansowych. W kontekście tematu należy zwrócić uwagę na kult nauki Wokulski, której oddaje się niemal z takim samym zaangażowaniem jak Ochocki i profesor Geist, a także na patriotyzm wyrażony poprzez udział w powstaniu narodowym.

Z perspektywy społecznej Stanisław to osoba rozważna, rozsądna, pracowita, zaradna, tolerancyjna, przedsiębiorcza i ambitna, której zasługi są naprawdę duże. Oprócz tego, że daje pracę wielu osobom i pomaga potrzebujący, to potrafi się dorobić ogromnego majątku, stworzyć wynalazki podczas zsyłki na Syberię, wziąć udział w powstaniu styczniowym, spłacić długi Łęckich czy obniżyć czynsz biednej pani Stawskiej. Na tle społeczeństwa polskiego tamtych czasów były to osiągnięcia wyjątkowe, które świadczą o inteligencji, rzutkości, pomysłowości, obrotności i zwyklej ludzkiej dobroci Wokulskiego.

Nad Niemnem – Jan Bohatyrowicz

Inną omówioną postacią z pozytywizmu będzie Jan Bohatyrowicz – jeden z głównych bohaterów powieści „Nad Niemnem”. Wychowany przez stryja syn powstańca ponad wszystko ceni tradycję narodową i patriotyzm, które są dla niego jednymi z najważniejszych wartości w życiu. Z tego względu niejednokrotnie odwiedza Mogiłę, aby oddać cześć swoim przodkom. Dla Jana równie istotna jest praca będąca fundamentem jego codziennego życia. Poświęca się swojej posiadłości i należycie dba o gospodarstwo, traktując pracę nie jako przymus czy konieczność, lecz jako motywację. Wysiłek fizyczny nie wywołuje w nim zmęczenia, a pozwala cieszyć się owocami pracy.

Co więcej, obowiązki gospodarza pozwalają mu na zachowanie zdrowia i idealnej sylwetki. Bohatyrowicz to człowiek dozgonnie wdzięczny za wszystko, co otrzymał podczas swojego życia. Widać to w momencie, gdy oddaje część zmarły, całuje swojego stryja w podzięce za wychowanie czy śpiewa podczas wykonywania pracy, która daje mu poczucie spełnienia i satysfakcję. Jan jest bardzo miły, prostoduszny, uczciwy, lojalny i prawy. Kolejna jego zaleta to opiekuńczość i poświęcenie dla innych osób, co idealnie widać na podstawie jego związku z Justyną Orzelską, której ofiaruje poczucie bezpieczeństwa i daje jej szczęście, przyjaźń oraz głęboką i szczerą miłość.

Bohatyrowicz stanowi ucieleśnienie cech idealnego pozytywisty. Szanuje pracę, tradycję, historię i wyższe wartości, a jego największe osiągnięcie to bez wątpienia utrzymanie zaścianka w doskonałym stanie. Dobitnie świadczą o tym przytulne chaty, świetnie utrzymane ogrody, dostatek i szczęście mieszkańców zostało bowiem osiągnięte w dużej mierze dzięki niemu.

Podsumowanie

Podsumowując, bohaterowie romantyczni to osoby chwiejne emocjonalnie, dla których najważniejsze są uczucia i wyższe idee. Często są buntownika i indywidualistami przeświadczonymi o własnej wyjątkowości i chodzącymi z głową chmurach. Choć są bardzo ambitni, wrażliwi i czują się wyjątkowi, to ich osiągnięcia są żadne, gdyż ich działania okazują się po prostu nieefektywne. Ambicja, buntownicza postawa i przeświadczenie o własnej wyjątkowości nie daje wymiernych korzyści i w najmniejszym stopniu nie wpływa na rzeczywistość.

Zupełnie inaczej wyglądają bohaterowie pozytywistyczni. Ci są pracowici, przedsiębiorczy i realnie przykładają się do polepszania warunków bytowych obywatel poprzez aktywną pracę i często bezinteresowną pomoc. Istnieje jednak jedna cecha wspólna, którą posiadają zarówno romantycy, jak i pozytywiści: każdy z nich jest nieprzeciętną postacią umiejącą całkowicie oddać się sprawom, w które wierzy. Zarówno romantycy, jak i pozytywiści to skrajni idealiści, dla których wspólną wartością była ojczyzna.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Goethe Johann Wolfgang, Cierpienia Młodego Wertera, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373276025,
2. Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955,
3. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 1984,
4. Prus Bolesław, Lalka, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968.

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Cierpienia Młodego Wertera J. W. Goethego, Lublin, Biblios, rozdz.: Romantyczna miłość i pojęcie werteryzmu, ISBN 9788386581634, s. 19-28,
2. Nowacka Irena, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Lublin, Biblios, 2005, rozdz.: Główni bohaterowie powieści – Jan Bohatyrowicz, s. 23-26, ISBN 8386581905,
3. Pozytywizm. Pozytywizm i pozytywiści w kulturze polskiej XX wieku, W: Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Wrocław, Ossolineum, 1992, ISBN 8304039427, s. 853-857,
4. Przybyła Zbigniew, O kupieckim fachu Stanisława Wokulskiego, Ruch Literacki, 1994, z. 3/4, s. 247-262.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Postawy wobec życia, dążenia i osiągnięcia bohaterów romantycznych i pozytywistycznych są skrajnie różne.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Cierpienia młodego Wertera”: rozchwiany emocjonalnie młodzieniec, dla którego najważniejsza jest w życiu miłość; bohater kierujący się w swoim życiu emocjami i uczuciami.
b) „Dziady cz. III”: bohater o nadmiernych ambicjach; indywidualista, dla którego najważniejsza jest ojczyzna i który buntuje się przeciwko Bogu w celu walki o ojczyznę.
c) „Lalka”: nieprzeciętny, zaradny i pracowity bohater, dla którego najważniejsza jest praca, nauka i miłość do kobiety; społecznik, nieugięty i za wszelką cenę dążący do zrealizowania wyznaczonego celu; przedsiębiorczy i ceniący pracę u podstaw bohater.
d) „Nad Niemnem”: Jan Bohatyrowicz jako pracowity, rozważny i opiekuńczy patriota, dla którego najważniejsza jest ojczyzna i praca.

3. Wnioski:
a) Bohaterowie pozytywistyczni są pracowitymi, inteligentnymi i przedsiębiorczymi osobami, które przykładają się do rozwoju społeczeństwa, natomiast romantycy są ambitni, zindywidualizowani, buntowniczy i wrażliwi, ale nie mają żadnych osiągnięć dla społeczeństwa.
b) Bohaterowie pozytywistyczni i romantyczni to nieprzeciętne postaci potrafiące całkowicie oddać się sprawom, w które wierzą.
c) Bohaterowie romantyczni i pozytywistyczni to postaci posiadające cechy charakteru i zachowujące się zgodnie z wartościami, jakie wyznawano w ich epokach.