Czarny charakter i negatywny bohater w literaturze i filmie

Czarny charakter to typ bohatera, który ma za zadanie wzbudzać w czytelniku negatywne uczucia. Jego sylwetka jest ukazywana w literaturze i filmie w krytyczny sposób, tak aby uwypuklić i zwrócić uwagę na wszystkie wady tego typu postaci. Pojawiają się one w każdej epoce i niemal we wszystkich dziełach, stanowiąc kontrast dla dobrych i szlachetnych bohaterów. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam bliżej przyjrzeć się owym czarnym charakterom. Mianowicie na wybranych przykładach z literatury i filmu postaram się dokładnie opisać ich sylwetki i sposoby kreacji oraz zastanowię się, jaką rolę mają do odegrania w poszczególnych dziełach i jaką funkcję w nich pełnią.

Powrót posła

Czarny charakter występuje w „Powrocie Posła”. Komedia polityczna Juliana Ursyna Niemcewicza przedstawia starcie pomiędzy zwolennikami reform państwa pod koniec XVIII wieku a konserwatystami kontestującymi ówczesną sytuację polityczną. Przedstawicielami konserwatystów są: Starosta Gadulski, jego żona Starościna oraz ich syn – Szarmancki. Starosta Gadulski to człowiek kłótliwy i uparty, który chwali liberum veto, broni starego porządku i wyznaje konserwatywną zasadę, że wszystko jest dobrze i żadne reformy nie są krajowi potrzebne. Tym samym pokazuje, że nie orientuje się w sprawach międzynarodowych i nie wie, co jest dobre dla ojczyzny. Staroście zależy bowiem przede wszystkim na własnych korzyściach i wygodach, a nie na dobru państwa.

Nic więc dziwnego, że z sentymentem wspomina czasy saskie, kiedy mógł tylko jeść, pić i nic nie robić. Gadulski jest więc człowiekiem próżnym i leniwym, o wstecznych poglądach szkodliwych dla Polski. Kiedy podczas dyskusji z Podkomorzym brakuje mu argumentów, ucieka się do szantażu i grozi, że nie wyda swojej córki za Walerego, co wskazuje na jego butę i ograniczenie intelektualne. Gadulski to cynik, pasożyt społeczny, obłudnik o bezmyślnych przekonaniach i skrajny chciwiec podporządkowujący swoje życie pieniądzom. Udowadnia to, gdy przyznaje się, iż wziął ślub z żoną, aby zdobyć posag oraz wówczas, gdy rozważa zamążpójście córki wyłącznie w kategoriach materialnych.

Starosta to również hipokryta, który chwali dawne szlacheckie zasady, a jednocześnie sam je łamie. Podczas dyskusji jest natomiast agresywny i próbuje narzucić rozmówcy swój punkt widzenia. Wcale nie lepszą postacią jest żona Gadulskiego – Starościna, która wiecznie narzeka i cały czas czuje się nieszczęśliwa. Nie potrafi dobrze posługiwać się językiem polskim, ponieważ jest kosmopolitką gardzącą tym, co polskie i ulegającą francuskim modom, o czym świadczy przeczytany przez Podkomorzego list napisany przez nią błędną polszczyzną. Starościna nie zajmuje się domem i rodziną, a główne jej zainteresowania to francuska, sentymentalna literatura i zagraniczna moda. Jawi się ona jako próżna pasożytka, która wymusza na mężu spełnianie kolejnych bezmyślnych zachcianek.

Z kolei syn Starosty – Szarmancki – to lekkoduch, utracjusz i bawidamek podróżujący po świecie w celu zabawy i rozrywki. Jako kosmopolita nie interesuje się losem narodu, a praca jest dla niego czymś hańbiącym. Kierując się chciwością, szuka kobiety z dużym posagiem. Szarmancki stawia się ponad innymi ludźmi i jako obywatel świata gardzi niżej urodzonymi. Wszystkie trzy wymienione postaci – Starosta, Starościna i Szarmancki – to czarne charaktery i bohaterowie negatywni nieposiadający żadnych pozytywnych cech. Ich wizerunki są groteskowe, przerysowane i ukazane w krytycznym świetle.

W ten sposób autor „Powrotu posła” chciał pokazać, jakiego typu zachowania i poglądy polityczne są dla niego nieodpowiednie i szkodliwe dla kraju. Poprzez sylwetki Starosty i jego rodziny Niemcewicz krytykuje konserwatystów i staje po stronie zwolenników reform dążących do zmian w kraju w 1790 roku. Kreując czarne charaktery i kontrastują je ze szlachetnymi zwolennikami reform, autor opowiada się za określonym obozem politycznym i neguje racje przeciwników, a jednocześnie przedstawia surową krytykę ówczesnej szlachty.

Balladyna

Utworem godnym omówienia w kontekście tematu jest „Balladyna” Juliusza Słowackiego. Negatywnym bohaterem jest tytułowa postać, którą poznajemy jako rozpieszczoną córkę biednej wdowy żyjącej w wiejskiej chacie. Jedyne, czego wymaga od niej matka, to dbanie o wygląd; Balladyna w przeciwieństwie do swojej siostry – Aliny – nie musi więc pracować, co zresztą byłoby jej nie w smak, bo jest leniwa i rozkapryszona. Kiedy chatę matki odwiedza Kirkor chcący poślubić jedną z córek, matka organizuje konkurs pomiędzy siostrami, który ma sprawiedliwie wyłonić żonę dla księcia. Świadoma porażki Balladyna z premedytacją zabija siostrę. Jej pragnieniem jest bowiem wyrwanie się z biednej wsi i wejście do lepszego świata, gdzie mogłaby spełnić wygórowane ambicje.

Główna bohaterka w swoich zamierzeniach jest bezwzględna, okrutna i gotowa na wszystko. Bratobójcza zbrodnia nie pozostaje jednak bez wpływu na jej życie i psychikę, gdyż po jej dokonaniu Balladyna otrzymuje kainowe piętno przypominające jej o haniebnym uczynku. Dodatkowo co jakiś miewa przywidzenia i halucynacje związane z pierwszym zabójstwem. Mieszkając w zamku, każe podpalić rodzinną wioskę, odwraca się od matki i wypiera się znajomości z nią, ponieważ wstydzi się wiejskiego pochodzenia. Balladyna pragnie być wielką damą brylującą na salonach i odciąć się od przeszłości, a jej pęd ku sławie przysłania wszelkie inne wartości.

Wobec męża jest podejrzliwa, zabija jego posłańca, a ostatecznie pośrednio pozbawia życia samego Kirkora, występując przeciwko niemu zbrojnie. Balladyna morduje również każdego, kto może okazać się przeszkodą w dążeniu do władzy absolutnej; kolejno giną Gralon, Pustelnik i Kostryn. Tytułowa postać tragedii Słowackiego to kobieta, której życie, problemy i aspiracje odnoszą się do posiadania bogactwa i władzy, poczucia wyższości oraz pragnienia bycia podziwianą. Jest to postać okrutna, bezwzględna i nieprzebierająca w środkach, zdolna do największego zła, aby osiągnąć swój cel. Straszliwie rani nie tylko osoby mogące jej zagrażać, ale nawet najbliższą rodzinę, w tym matkę, siostrę i męża.

Ambicje Balladyny związane z wyrwaniem się z biednej wsi i posiadaniem pełni władzy prowadzą ją do licznych zbrodni, za które ostatecznie musi odpokutować własnym życiem, aby wyrównać swoje winy. Jej wielka determinacja w dążeniu do celu, nawet jeśli ma to się odbywać po przysłowiowych trupach, w konsekwencji obraca się przeciwko niej samej. Balladyna to kobieta o silnej psychice, która wraz z kolejnymi morderstwami staje się coraz bardziej nieczuła, wyrachowana, bezwzględna i żądna władzy. O ile po pierwszym morderstwie odzywają się w niej jako takie wyrzuty sumienia, o tyle z czasem one zanikają i są coraz słabsze.

Balladyna z całą pewnością jest więc złym, niebezpiecznym, groźnym i pozbawionym skrupułów czarnym charakterem, który wyrządza wiele krzywd innym ludziom i bynajmniej nie wzbudza szacunku w czytelniku. Jej przykład stanowi ostrzeżenie przed łamaniem boskich przykazań i niemoralnym zachowaniem.

Zbrodnia i kara

Powieść Fiodora Dostojewskiego przedstawia dzieje młodego studenta żyjącego w dziewiętnastowiecznym Petersburgu – Rodiona Raskolnikowa. Jego skomplikowana osobowość, postawa życiowa i dokonane czyny sprawiają, że można go uznać za bohatera negatywnego, wzbudzającego niechęć i odrazę w czytelniku. Rodion jest człowiekiem pysznym i przekonanym o własnej nieomylności, co zauważają uczący się z nim studenci. Z kolei w parze z nieprzeciętną inteligencją Raskolnikowa idzie połączone z arogancją poczucie wyższości wobec innych, czego wyraz stanowi umieszczony na łamach gazety tekst jego autorstwa, w którym wykłada swoją ideologię nadludzi.

Rodion wyraża przekonanie, że osoby mające szansę przyczynić się do rozwoju społeczeństwa mogą decydować o życiu ludzi słabszych i mniej przydatnych z punktu widzenia ogółu. Stosuje wobec tego relatywizm moralny i daje sobie prawo do sądzenia drugiego człowieka. Wychodząc z takich założeń, Raskolnikow decyduje się na zaplanowane w szczegółach morderstwo starej lichwiarki, którą dobrze zna i u której wielokrotnie bywał. Zabija ją w sposób brutalny za pomocą siekiery, a jednocześnie morduje jej niewinną i niepełnosprawną siostrę, aby pozbyć się niewygodnego świadka. Rodion działa z premedytacją, planuje zbrodnie, jest podstępny, śledzi ofiarę i chce dopiąć swego.

Życie drugiego człowieka traktuje w sposób utylitarny – może nim szafować i dysponować wedle własnej woli, bo sądzi, że jest kimś lepszym, kimś, kto stoi ponad innymi. Po zbrodni Raskolnikow staje się jeszcze bardziej arogancki, odpychający i nerwowy, gdyż wspomnienia i zabójstwo niewinnej siostry nie dają mu spokoju. Mimo to nie czuje się winny i postrzega morderstwo jako czyn pozytywny, a jedyne, co go martwi, to jego słaba psychika i fakt, że nie potrafił do końca zachować zimnej krwi. Rodion nie wykazuje wyrzutów sumienia i niemal do końca powieści żyje w przekonaniu, że jest nadczłowiekiem, usprawiedliwiając swoją zbrodnię.

Obwinia się tylko za to, że okazał słabość i nie umiał przechytrzyć śledczego Porifyrego. W stosunku do najbliższych osób – matki, siostry i Soni, które wykazują się wobec niego daleko idącym miłosierdziem, jest nadpobudliwy, nieprzewidywalny i niemiły. Jako że Rodion to ateista, kpi z wiary Soni i ostentacyjnie gardzi Bogiem. Wobec Soni jest szczególnie niewdzięczny, a czasem wręcz okrutny, np. wówczas, gdy grozi jej śmiercią, choć to właśnie ona jest wobec niego najbardziej cierpliwa i wyrozumiała. Nawet zsyłka na Syberię jako kara za zbrodnię początkowo nie przyczynia się do zmiany jego nastawienia i pośród więźniów jest odpychający oraz zamknięty w sobie.

Symbolem pychy i narcystycznej osobowości Rodiona może być fakt, że porównuje się do Napoleona, natomiast o jego przebiegłości, cynizmie i wyrachowaniu świadczy psychologiczna gra ze śledczym Porifyrym. Podsumowując, główny bohater „Zbrodni i kary” to okrutny morderca, który nie odczuwa skruchy po zbrodni, uważa się za nadczłowieka lepszego od innych, kłamie, oszukuje i spiskuje, a do tego jest arogancki, pyszny i bezwzględny, co czyni z niego postać zasługującą na miano czarnego charakteru. Jego sylwetka pełni funkcję moralizatorską, pokazując, że nie można relatywizować moralności i dostosowywać jej według własnych upodobań i warunków ani stosować zła, aby osiągnąć dobro, tak jak próbował to zrobić Rodion.

Nad Niemnem

Eliza Orzeszkowa na przykładzie dworu Korczyńskich i zaścianka Bohatyrowiczów prezentuje przekrój społeczeństwa polskiego w II połowie XIX wieku. Autorka dokonuje wyraźnego podziału bohaterów na pozytywnych i negatywnych, przy czym ludzi z obu kategorii można spotkać zarówno wśród Korczyńskich, jak i u Bohatyrowiczów. Bohaterką negatywną z całą pewnością jest Emilia Korczyńska, żona gospodarza – Benedykta. Ta ok. 40-letnia kobieta żyje w wyimaginowanym świecie sentymentalnej literatury i ciągle narzeka na migreny.

Pragnie wraz z mężem oddawać się wielkim uniesieniom miłosnym, jednak on nie ma czasu, aby bezproduktywnie spędzać z nią czas. Emilia nie angażuje się bowiem w pracę, a większość życia spędza bezczynnie w łóżku. Obowiązki związane z domem i wychowaniem dzieci przejmuje od niej Marta, bo ona nie ma ochoty się nimi zajmować. Osobą do towarzystwa dla pani Korczyńskiej jest Teresa Plińska – tak samo płytka i pretensjonalna jak Emilia. Jej życie w Korczynie polega na czytaniu ckliwych romansów i spędzaniu czasu wraz ze swoją panią. Teresa nie ma żadnego głębszego celu, a jej codzienność upływa bezczynnie i bezproduktywnie.

Inna godna omówienia postać to Bolesław Kirło – właściciel majątku Olszynka. Jest to mężczyzna prowadzący próżniaczy tryb życia, którego codzienność wypełnia plotkowanie i nadaremne odwiedzanie sąsiadów. Bolesław nie pracuje i nie dba o swój majątek, a obowiązki gospodarcze i domowe zrzuca na żonę. Wcale nie lepszym człowiekiem okazuje się jego syn – Teofil. Ten bardzo bogaty młodzieniec został opisany jako dekadent i kosmopolita znudzony życiem oraz uzależniony od narkotyków, który z uwagi na fakt przebywania przez długi czas zagranicą nie interesuje się losem kraju i nie ma wykształconej tożsamości narodowej.

Nie liczy się dla niego życie Nad Niemnem, jest samolubny i nic mu się nie podoba. Niczego dobrego nie można też powiedzieć o Darzeckim, który jest egoistycznym pyszałkiem niedbającym o wyższe idee narodowe i nakłaniającym Benedykta do sprzedaży lasu, gdzie znajduje się mogiła i grób powstańców. Dla niego to miejsce ma bowiem wartość wyłącznie materialną, a nie emocjonalną i patriotyczną. Czarnym charakterem z całą pewnością jest wychowany pod kloszem Zygmunt Korczyński przedstawiony jako kosmopolita gardzący rodzimym majątkiem i szkalujący powstańców, w tym własnego ojca.

Wszystkie omówione powyższej postaci są ukazane w krytycznym świetle, a ich wspólne cechy to: lenistwo, brak celu w życiu, bezproduktywność, egoizm, unikanie pracy, nieidentyfikowanie się z rodzimym majątkiem, brak szacunku dla okolicznej natury, powstańców i historii Polski oraz brak zaangażowania w budowę wspólnego dobytku. Mając na uwadze te kryteria, można stwierdzić, że poprzez sylwetki bohaterów negatywnych Eliza Orzeszkowa krytykuje określone postawy i pokazuje, jakiego typu zachowanie uważa za nieodpowiednie i złe. Ponadto bohaterowie negatywni pełnią funkcję kontrastu dla postaci pozytywnych.

Milczenie owiec

Postacie czarnych charakterów wykreowała nie tylko literatura, lecz także film. Niewątpliwie jednym z takich ludzi jest Hannibal Lecter, główny bohater „Milczenia owiec”. Postać odgrywana przez Anthony’ego Hopkinsa jest niezwykle charyzmatyczna i pozostaje w pamięci na długi czas po obejrzeniu filmu. Bez wątpienia Hannibal w filmie Jonathanna Demme’a stanowi symbol zła. Zła jakże pociągającego i fascynującego, lecz jednocześnie okrutnego i strasznego. Lecter jest zimny, niezwykle inteligentny, pewny siebie i wyrachowany, a jego przenikliwe spojrzenie wywołuje ciarki na plecach.

Pozorna niewinność, emanujący od doktora spokój i potulna twarz kontrastują z morderczym instynktem i strasznymi czynami, których dokonywał za życia. Swoim złem główny bohater „Milczenia owiec” torturuje młodą agentkę FBI, Clarice Starling. Dręczy ją psychicznie, zmuszając do najintymniejszych zwierzeń, które tkwią głęboko w jej psychice. Aby nakłonić Lectera do współpracy, która ma pomóc agentce w schwytaniu grasującego mordercy-kanibala, agentka musi uodpornić się na psychiczne znęcanie Hannibala. Przenikliwość Hannibala pozwala poznać wnętrze młodej Clarice.

W „Milczeniu owiec” przez cały czas mamy do czynienia ze swoistą grą psychologiczną, która, moim zdaniem, jest osią fabuły. To dzięki niej istnieje możliwość dogłębnego poznania Lectera oraz agentki FBI. Starling odnajduje mordercę głównie przy pomocy Hannibala, który podpowiada jej, jak przejrzeć zło okrutnego Buffalo Billa, na którego poluje Clarice. Wszak to właśnie Lecter jest wcieleniem najczystszego, przenikliwego zła, które od czasu „Milczenia owiec” można uosabiać z postacią, w którą bezbłędnie i niezwykle sugestywnie wcielił się Anthony Hopkins.

Mroczny rycerz

Thriller Christophera Nolana zatytułowany „Mroczny rycerz” jest jedną z wielu produkcji opowiadających dzieje popularnego superbohatera – Batmana. Oczywiście to nie on, lecz jego największy przeciwnika – Joker – pełni rolę czarnego charakteru. Joker to postać przerażająca już ze względu na swój makabryczny wygląd, którego charakterystycznym elementem jest rozmazany makijaż i blizny powyżej kącików ust. Jego rola w filmie jest jednoznaczna i polega na walce z Batmanem, czynieniu zła oraz wprowadzaniu anarchii i chaosu do życia mieszkańców Gotham City.

Joker to człowiek nieobliczalny i niezrównoważony, który potrafi zabić bez żadnego powodu i w sposób nieprzewidywalny, tak jak to odbyło się przy sztuczce z ołówkiem, kiedy zamordował policjanta. Brutalnie terroryzuje miasto i codziennie zabija jedną osobę, aby zmusić Bartmana do ujawnienia się. Joker okrutnie i podstępnie morduje niewinną ukochaną podstawionego Batmana, czyli Harvey’a Denta, a następnie przeciąga go na stronę zła i przyczynia się do jego przemiany w złoczyńcę o pseudonimie Dwie Twarze. Ponadto porywa Gordona i jego rodzinę, próbując ich zabić.

Swoje ofiary torturuje psychicznie i fizycznie, ponieważ zadawanie cierpienia sprawia mu przyjemność. Dla Jokera śmierć jest gratką i zabawą, a jako szef półświatka i najbardziej nieobliczalny zbrodniarz wzbudza powszechny strach nie tylko wśród mieszkańców i policji, ale również wśród mafii. Postrzegany jest jako pozbawiony empatii schizofrenik i psychopatyczny seryjny morderca o sadystycznym poczuciu humoru. Kpi z cierpienia i śmierci innych ludzi, uwielbia ból i upaja się przemocą, która jest dla niego źródłem rozrywki.

Z policją Joker prowadzi szaloną grę, lecz działa bez planu, zabija na oślep i nie kieruje się żadnym motywem, dlatego wzbudza tak wielki strach. Brutalnie szafuje życiem innych ludzi, czego symbol stanowi podłożenie ładunków wybuchowych na dwóch statkach. Przerażające są również jego maniakalne dialogi i monologi – równie tajemnicze, co złowieszcze. Wszystko to czyni z Jokera bohatera na wskroś negatywnego, który symbolizuje zło i pełni rolę kontrastu dla dobrego superbohatera, jakim jest Batman.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, czarne charaktery i bohaterowie negatywni to ludzie chciwi, skąpi, cyniczni, leniwi, egoistyczni, samolubni, próżni, wywyższający się ponad innych i przekonani o własnej wielkości. Tego typu postaci służą artystom do krytyki określonych postaw ludzkich lub całych grup społecznych. Inna ważna funkcja, jaką mają do wykonania czarne charaktery, to odgrywanie roli kontrastu dla bohaterów pozytywnych. W kontekście wniosków warto zauważyć, że bohaterowie negatywni przedstawiani są w bardzo różny sposób, od karykatury z „Powrotu posła”, poprzez realizm z „Nad Niemnem” i przerażenie z „Milczenia owiec”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

1. Demme Jonathan, Milczenie owiec, USA, MGM, 1991,
2. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373273522,
3. Niemcewicz Julian Ursyn, Powrót Posła, Kraków, Greg, 2005, ISBN 8373271708,
4. Nolan Christopher, Mroczny rycerz, Warner Bros, USA, 2008,
5. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373278680,
6. Słowacki Juliusz, Balladyna, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982, ISBN 8306000412.

II Literatura przedmiotu:

1. Nowacka Irena, Nad Niemnem, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581900, s. 22-25, 30-36,
2. Oświeciński Rafał, Milczenie Owiec – analiza, dostęp online: http://www.film.org.pl/prace/milczenie_owiec.html, 19.03.10.2014,
3. Polańczyk Danuta, Balladyna Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 838658193X, s. 26-39,
4. Polańczyk Danuta, Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza, Lublin, Biblios, 2007, ISBN 978838658603, s. 24-34,
5. Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581177, s. 33-36.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Czarny charakter to bohater, który wzbudza negatywne uczucia i ukazany jest w krytycznym świetle.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Powrót posła: Starosta Gadulski, jego żona Starościna i syn Szarmancki jako czarne charaktery, za pomocą których autor krytykuje konserwatystów sprzeciwiających się zmiano w Polsce w 1790 roku.
b) Balladyna: żądza władzy, która przeradza się w zbrodnie i prowadzi bohaterkę do osobistej klęski oraz bezwzględnych morderstw.
c) Zbrodnia i kara: Rodion jako arogancki zbrodniarz o narcystycznej osobowości, który gardzi innymi ludźmi i uważa się za nadczłowieka.
d) Nad Niemnem: negatywni bohaterowie jako postaci, które nie pracują, nie mają celu w życiu, są bezproduktywne, egoistyczne, nie identyfikują się rodziną i historią kraju oraz nie dbają o los Polski ani nawet swojej rodziny.
e) Milczenie owiec: Hannibal Lecter jako symbol zła, kontrast między spokojem i pozorną niewinnością a okrutnymi czynami popełnianymi za życia, Clairce jako walcząca ze złem metodami Hannibala.
f) Mroczny rycerz: Joker jako szalony, maniakalny morderca, który bawi się śmiercią, terroryzuje miasto i z radością szafuje życiem innych ludzi.

3. Wnioski:
a) Czarne charaktery to bohaterowie chciwi, skąpi, cyniczni, leniwi, egoistyczni, samolubni, próżni, wywyższający się ponad innych ludzi i przekonani o własnej wielkości.
b) Negatywni bohaterowie służą pisarzom do krytyki określonych postaw ludzkich lub całych grup społecznych.
c) Funkcja, jaką mają do wykonania czarne charaktery, to pełnienie roli kontrastu dla bohaterów pozytywnych.