Dramat modernistyczny – omów cechy gatunku

Dramat obok liryki i epiki jest jednym z głównych rodzajów literackich. Cechuje się mocno zaznaczoną fabułą i dużą liczbą dialogów, przez co funkcja narratora lub podmiotu lirycznego jest prawie niezauważalna. Utwory dramatyczne mają charakter fabularny i są wyraźnie podzielone na akty. Mniej więcej w ten sposób wygląda definicja dramatu i choć może wydawać się ona spójna, to nie zmienia to faktu, że na przełomie wieków ten rodzaj literacki ulegał różnego rodzaju przeobrażeniom i wielu zmianom. W epoce modernizmu i Młodej Polski narodził się dramat modernistyczny, który dzieli się na trzy podstawowe kategorie: symboliczną, naturalistyczną i ekspresjonistyczną. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej odnieść się do tego zagadnienia, na wybranych przykładach dzieł polskich i obcych analizując oraz charakteryzując dramat modernistyczny.

Wesele

Swoje rozważania chciałbym rozpocząć od „Wesela”. Utwór Wyspiańskiego określa się jako dramat realistyczno-symboliczny, gdyż posiada dwie odrębne warstwy: realistyczną, która obejmuje akt pierwszy i przedstawia tytułowe wesele poety z chłopką, oraz drugą, symboliczną, będącą aktem drugim, gdzie mamy do czynienia z różnego rodzaju metaforami, znakami i ukrytymi znaczeniami. Obie warstwy są tak samo istotne i odnoszą się do zagadnień narodowych, co wskazuje na inspirację dramatem romantycznym. Również ludowość „Wesela” i przenikanie się świata fantastycznego z rzeczywistym świadczą o czerpaniu wzorców z dramatów romantycznych.

Utwór Wyspiańskiego charakteryzuje się synkretyzmem sztuk, czyli połączeniem literatury, plastyki, poezji i muzyki. Plastyka wyłania się z impresjonistycznych opisów, poezja z dialogów z udziałem Racheli, a muzyka stanowi tło dla zabaw gości. Warto zwrócić uwagę na fakt, że Wyspiański zachował zasadę trzech jedności oraz wprowadził chór, nawiązując w ten sposób do tradycji antycznych i renesansowych. Jeśli chodzi o fabułę, to można wyróżnić dwa równoległe wątki, czyli starcie warstw chłopów i inteligencji oraz zjawienie się zjaw na weselu.

Specyfika „Wesela”, będącego najlepszym przykładem dramatu neoromantycznego lub inaczej symbolicznego, polega zatem przede wszystkim na połączeniu kilku rodzajów sztuk, zachowaniu zasady trzech jedności, występowaniu wielu symboli, przenikaniu się rzeczywistości fantastycznej z realną i poruszeniu tematyki narodowościowej, dzięki czemu jest on stosunkowo łatwy do wystawienia. Za pomocą powyższych metod Wyspiański rozlicza się z polską historią i dokonuje oceny polskiego społeczeństwa w dobie konieczności walki o niepodległość.

Dzika kaczka

Utworem łączącym w sobie cechy dramatu realistycznego i symbolicznego jest też „Dzika kaczka”. Pięcioaktowe dzieło Henryka Ibsena pisane prozą, tak jak „Wesele” posiada dwie warstwy – realistyczną i symboliczną. O ile jednak u Wyspiańskiego te dwie perspektywy były wyraźnie rozgraniczone, o tyle w „Dzikiej kaczce” przenikają się z taką samą intensywnością przez cały czas trwania dramatu. Realistyczny wymiar dramatu Ibsena ukazuje całkiem przeciętną norweską rodzinę, której członkowie są prawdziwymi ludźmi z krwi i kości. Próżno szukać tu jednoznacznych postaci i kategorycznych osądów, bo prawdziwe życie jest na tyle skomplikowane, że nie da się kategorycznie szufladkować każdego człowieka jako dobrego lub złego.

Bohaterowie „Dzikiej kaczki” popełniają więc błędy, ale potrafią być szlachetni i mają swoje wady, ale również zalety. Sytuacje, w których stawia ich autor, są całkowicie normalne i mogłyby się zdarzyć również w rzeczywistości. Tuż obok istnieje jednak warstwa symboliczna rozszerzająca pole interpretacyjne o kwestie filozoficzne i moralne. Najważniejszym symbolem jest oczywiście tytułowa dzika kaczka, za pomocą której autor ukazuje sposób myślenia bohaterów o sobie samych i otaczających ich ludziach.

Poprzez pryzmat kaczki stary Ekdal postrzega siebie jako człowieka zdradzonego przez partnera w interesach, Grzegorz widzi w niej los Hialmara, a Jadwinia identyfikuje się z nią jako kimś odrzuconym, kto musi poświęcić się dla innych. W taki alegoryczny i jednocześnie realistyczny sposób Henryk Ibsen krytycznie odnosi się do kwestii kłamstwa i jego wpływu na życie ludzkie.

Moralność pani Dulskiej

Dramat symboliczny, którego przykładami są „Wesele” i „Dzika kaczka”, to jeden z trzech odmian dramatu modernistycznego. Drugim jest dramat naturalistyczny, w polskiej literaturze reprezentowany m.in. przez „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. Ramy gatunkowe i jego podstawowe założenia programowe wyłożył Emil Zola w swoim obszernym manifeście naturalistycznym. W przypadku „Moralności pani Dulskiej” mamy do czynienia z dziełem prezentującym życie pewnej rodziny bez jakichkolwiek moralnych czy obyczajowych ograniczeń. Widzimy codzienną egzystencję Dulskich ze wszystkimi szczegółami, detalami i bez osłonek.

Aniela przechadzająca się po mieszkaniu w papilotach i wrzeszcząca na swoich bliskich czy młoda Hesia bez skrupułów rozmawiająca o fizycznych kontaktach damsko-męskich to tylko niektóre z przykładów naturalistycznych obrazów obecnych w dramacie Zapolskiej. Autorka skupia całą swoją uwagę na analizie postaw oraz charakterów bohaterów, w związku z czym na drugi plan schodzi fabuła, która staje się tylko pretekstem do zobrazowania niemoralnego zachowania Anieli i jej rodziny. Zapolska z całą stanowczością odkrywa pozory oraz zakłamanie mieszczan i jak najwierniej oddaje życie tej warstwy społecznej.

Skupia się na ich hipokryzji, obłudzie, chciwości i dwulicowości, obnażając je bez owijania w bawełnę. Zapolska dostosowuje się do założeń programowych opracowanych przez Emila Zolę i posługuje się indywidualizacją języka, polegającą na tym, że każdy z bohaterów wypowiada się w charakterystyczny dla siebie sposób: Aniela krzyczy, Felicjan jest milczący, Hesia sięga po słownictwo młodzieżowe, Zbyszek stosuje stylizację specyficzną dla cyganerii artystycznej, a Mela wypowiada się w sposób nad wyraz subtelny i delikatny. Język jest zatem jednym z elementów ilustrujących charaktery postaci pojawiających się w utworze.

Jak przystało na naturalizm, w „Moralności pani Dulskiej” mamy do czynienia z darwinizmem społecznym, polegającym na tym, że silniejsze jednostki eliminują słabsze, co widać na przykładzie relacji Anieli z Hanką oraz uczciwą dziewczyną, która zostaje wyrzucona z kamienica za opóźnienia w płaceniu czynszu. Z kolei na przykładzie Zbyszka, Felicjana i Hesi można zaobserwować naturalistyczny determinizm społeczny, czyli teorię mówiącą, że życie człowieka zależy od warunków, w których istnieje, a nie od niego samego.

Zbyszko ma tego świadomość, dlatego wie, że prędzej czy później skończy tak jak matka i pomimo buntu przyjmie taką samą postawę jak ona. Felicjan zaś nie próbuje nawet walczyć z żoną i pokornie dostosowuje się do jej despotycznych rządów. Wszystko to pozwala Zapolskiej na kategoryczne odkrycie kołtuństwa Dulskich i skrytykowanie go z całą stanowczością.

Do Damaszku

Przykładem trzeciej kategorii dramatu modernistycznego jest dramat ekspresjonistyczny. Warto go omówić na podstawie trzyaktowego utworu Augusta Strindberga zatytułowanego „Do Damaszku”. Jego fabuła jest bardzo zagmatwana i niejednoznaczna w swojej wymowie, a jej kanwą jest oniryczna podróż głównego bohatera. Akcja zostaje ukazana za pośrednictwem niezwiązanych ze sobą obrazów pojawiających się kolejno bez większych związków przyczynowo-skutkowych. W trakcie wędrówki bohatera czytelnik obserwuje otaczający go świat przez pryzmat jego psychiki i podświadomości.

Wykreowana przez Augusta Strindberga rzeczywistość bynajmniej nie jest normalna i ulega deformacji oraz zniekształceniu. I tak np. w jednym momencie ściany pokoju są różowe, aby za chwilę ich kolor był biały, zaś żebrak spotkany przez bohatera w gościńcu w istocie jest ptakiem. „Do Damaszku” to dramat przepełniony różnego rodzaju onirycznymi wizjami rodzącymi się w umyśle głównej postaci, takimi jak obraz kuchni, w której nigdy nie był czy odbicie profilu wilkołaka w skale. W utworze Augusta Strindberga, tak jak w „Weselu” realna rzeczywistość przeplata się z elementami fantastycznymi, dlatego pojawiają się tu wzmianki o wilkołakach, elfach czy trollach.

Warto zauważyć, że miejsce akcji dramatu jest niejednoznaczne i bardzo często się zmienia, mimo że nie ma na to żadnego logicznego wytłumaczenia. W jednym momencie bohater jest nad morzem, aby za chwilę przenieść się do klasztoru, z którego w niewiadomy sposób wędruje do szpitala. Fabuła jest więc urywana i pogmatwana, a nastrój dzieła oniryczny, tajemniczy i zagadkowy. Powyższa analiza pozwala stwierdzić, że główną cechą dramatu ekspresjonistycznego jest subiektywizm ujęcia świata i nacisk na zobrazowanie wnętrza, przeżyć, psychiki, emocji, uczuć oraz podświadomości bohatera. Sceny realistyczne mieszają się tu z fantastycznymi, a oniryzm jest sposobem na zilustrowanie zdeformowanego świata.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie przeprowadzonej przez dziś przeze mnie analizy, dramat modernistyczny to gatunek bardzo szeroki, który obejmuje różne odmiany. Z jednej strony może być całkowicie realistycznym dziełem szczegółowo ukazującym życie ludzkie bez żadnych ogródek i przekłamań, czym cechuje się „Moralność pani Dulskiej”, zaś z drugiej utworem niemal fantastycznym, gdzie świat rzeczywisty ulega deformacji, a elementy nienaturalne i oniryczne przenikają się z realnymi, tak jak to było w „Do Damaszku”. Dramat modernistyczny jest zatem gatunkiem niejednorodnym, który dzieli się na 3 odłamy wykorzystujące skrajnie odmienne środki wyrazu.

W każdym razie za pomocą swoich dramatów twórcy w krytycznym świetle ukazują to, co ich zdaniem zasługuje na negatywną ocenę: w „Weselu” jest to brak wzajemnego zrozumienia i współpracy Polaków, w „Moralności pani Dulskiej” obłudna i moralność mieszczańska, a w „Dzikiej kaczce” życie w kłamstwie. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że dramat symboliczny zawsze przenika się z realizmem, co widać na podstawie „Wesele” i „Dzikiej kaczki”, a warstwa symboliczna rozszerza jego pole interpretacyjne.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

1. Ibsen Henryk, Dzika kaczka, Wrocław, Siedmioróg, 2001, ISBN 8371625308,
2. Strindberg August, Do Damaszku, Warszawa, NetPress Digital, 2012, ISBN 8366201478,
3. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Szewcy, Kraków, Greg, 2004, ISBN 9788373272163,
4. Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373272372,
5. Zapolska Gabriela, Moralność Pani Dulskiej, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996, ISBN 8373898425.

II Literatura przedmiotu:

1. Dramat, W: Literatura polska: przewodnik encyklopedyczny. T. 1: A – M, red. Krzyżanowski Julian, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, ISBN 8301053682, s. 197-206,
2. Nowacka Irena, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581221, s. 35-39,
3. Wilczycka Danuta, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581269, s. 24-31,
4. Polańczyk Danuta, Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza, Lublin, Biblios, 2005, ISBN 8386581107, s. 24-42.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Dramat modernistyczny obejmuje kategorie dramatu symboliczno-realistycznego, naturalistycznego i ekspresjonistycznego.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wesele: dwie warstwy – symboliczna i realistyczna, łączenie różnych rodzajów sztuk (plastyka, literatura, muzyka), tematyka narodowa, zachowanie zasady trzech jedności, obecność chóru, dwa równoległe wątki, występowanie postaci fantastycznych.
b) Dzika kaczka: dramat symboliczno-realistyczny, w którym warstwa realistyczna stale przenika i uzupełnia się z symboliczną, odnosząc się krytycznie do kwestii wpływu kłamstwa na życie ludzkie.
c) Moralność pani Dulskiej: dramat naturalistyczny jako odmiana dramatu modernistycznego, która ukazuje życie ludu bez żadnych ogródek, tak aby jak najwierniej oddać wszystkie szczegóły i charaktery bohaterów w celu skrytykowania ich postaw.
d) Do Damaszku: dramat ekspresjonistyczny, który charakteryzuje się deformacją świata przedstawionego, ukazaniem go przez pryzmat przeżyć wewnętrznych i uczuć głównego bohatera, brakiem ciągłości przyczynowo-skutkowej oraz występowaniem wątków fantastycznych.

3. Wnioski:
a) Z jednej strony dramat modernistyczny może być całkowicie realistycznym dziełem szczegółowo ukazującym życie ludzkie bez żadnych ogródek i przekłamań (Moralność pani Dulskiej), a z drugiej utworem niemal fantastycznym, gdzie świat rzeczywisty ulega deformacji, a elementy nienaturalne i oniryczne przenikają się z realnymi (Do Damaszku).
b) Dramat modernistyczny jest gatunkiem niejednorodnym, który dzieli się na 3 odłamy wykorzystujące skrajnie odmienne środki wyrazu.
c) Za pomocą swoich dramatów twórcy w krytycznym świetle ukazują to, co ich zdaniem zasługuje na negatywną ocenę.