Honor w literaturze i filmie – omów motyw na wybranych przykładach

Słysząc słowo „honor”, podświadomie rozumiemy jego przekaz, jednak w istocie stworzenie słownikowej definicji tego wyrażenia nie jest wcale takie łatwe, jak mogłoby się wydawać. Pomimo owych trudności można przyjąć, że honor to postawa moralna, która polega na wierności wobec własnych przekonań, wartości i ideałów oraz gotowości do ich obrony, nawet w obliczu niebezpieczeństwa.

Wiąże się ona z godnością, poczuciem własnej wartości i przywiązaniem do swojego światopoglądu. Mówi się, że w czasach współczesnych honor jest już praktycznie nieobecny w życiu ludzi i społeczeństw, bo został wyparty przez chciwość, cynizm, interesowność i egoizm. Osobiście z tym zdaniem się nie zgadzam i podczas dzisiejszego wystąpienia zamierzam pokazać, że jest ono nieprawdziwe, zaś honor we współczesnym świecie jest ważną i cenioną wartości. W tym celu posłużę się wybranymi przykładami dzieł literackich i filmowych.

Kamienie na szaniec

Pierwszym omówionym przeze mnie dziełem będą „Kamienie na szaniec”. Główni bohaterowie powieści Aleksandra Kamińskiego to młodzi polscy harcerze, a następnie żołnierze walczący z niemieckim okupantem w trakcie II wojny światowej. Alek, Zośka i Rudy to wielcy patrioci, dla których honor wiąże się z poświęceniem w imię wolności Polski, co jest dla nich nie tylko wyzwaniem, ale przede wszystkim obowiązkiem. Mimo że ich akcje wymierzone przeciwko Niemcom wiążą się z ryzykiem utraty zdrowia i życia, angażują się w nie z wielką determinacją i ogromną ofiarnością, bo chcą działać zgodnie z honorem Polaka.

Alek, Zośka i Rudy to żołnierze, dla których takie wartości jak godność, wolność i patriotyzm mają najważniejsze znaczenie i są nieodłącznym elementem ich tożsamości, dlatego są gotowi, aby ich bronić do ostatniej kropli krwi. Ich bunt wobec niemieckiego zniewolenia jest bardzo odważny i wymaga wierności swoim ideałom oraz zasadom przekazanym im w procesie wychowania przez rodziców i nauczycieli. Szczególnie wyraźnie widać to, gdy zatrzymany i torturowany przez Niemców Rudy nie zdradza im żadnej tajemnicy związanej z polskim ruchem oporu. Lojalność to zresztą kolejna żołnierska zasada, której kurczowo trzymają się główni bohaterowie „Kamieni na szaniec”.

W każdej możliwej sytuacji pomagają sobie wzajemnie i robią wszystko, aby się wspierać, czego dowodzi spektakularna akcja uwolnienia Rudego z niewoli niemieckiej, która niestety kończy się śmiercią Alka. Młodzi żołnierze nie boją się wobec tego zaryzykować życia w imię braterstwa z towarzyszami broni. Nade wszystko starają się jednak podtrzymać w narodzie ducha walki, dlatego organizują akcje małego sabotażu, rozklejają polskie plakaty w mieście, zawieszają polskie flagi, gdzie się da i jak tylko mogą, uprzykrzają życie Niemcom. Nie boją się pozostać wiernymi honorowi, mimo że oznacza to najwyższą ofiarność.

Co nam zostało

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będzie wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zatytułowany „Co nam zostało”. W tym przypadku pojęcie honoru odnosi się nie do konkretnych osób i pojedynczych jednostek, ale do całego narodu. W tym krótkim, czterowersowym liryku podmiot liryczny odnosi się do postawy Polaków w czasie II wojny światowej, podczas której ponieśliśmy sromotną klęskę, a nasz kraj został zrównany z ziemią.

Jako Polska zostaliśmy bez niczego – kilka milionów ofiar, zniszczona infrastruktura, upadłe państwo, a przede wszystkim sowiecka władza, której zostaliśmy sprzedani przez naszych rzekomych sojuszników, oznaczały całkowitą porażkę, prawdziwą gehennę Polski i Polaków. Podmiot liryczny wiersza „Co nam zostało” zauważa tę sytuację i co prawda mówi o tym, że w odróżnieniu od innych narodów nie zdołaliśmy uratować niczego w sensie materialnym, ale w sensie duchowym zachowaliśmy to, co najważniejsze – honor.

Pozostaliśmy wierni wobec wartości polskości, patriotyzmu i lojalności, z poświęceniem walcząc na wszystkich frontach i dochowując obietnicy danej naszym aliantom, jednak niestety o nich nie możemy tego samego powiedzieć. Wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej pokazuje, że honor może być wartością pojmowaną w sensie zbiorowym, w kontekście postawy całego narodu, który może pozostać wiernym swoim wartościom, tak jak Polska w II wojnie światowej, lub zdradzić siebie oraz innych, tak jak Amerykanie, Brytyjczycy czy Francuzi.

Śmierć rotmistrza Pileckiego

Portret jednego z największych – jeśli nie największego – polskich bohaterów II wojny światowej przedstawia spektakl teatralny Sceny Faktu Teatru Telewizji zatytułowany „Śmierć rotmistrza Pileckiego”. Reżyser Ryszard Bugajski ukazuje w nim sylwetkę Witolda Pileckiego jako ogromnie zasłużonego w walce żołnierza, który wsławił się w wojnie z bolszewikami w 1920 roku, w 1940 roku dobrowolnie dał się złapać Niemcom, aby go wywieźli do Oświęcimia i tam tworzył wśród więźniów ruch oporu, a w powstaniu warszawskim był dowódcą jednego z oddziałów.

Spektakl przedstawia jego ostatnie lata życia, oscylujące wokół sfingowanego przez komunistycznych oprawców procesu, na skutek którego został oskarżony o szpiegostwo, skazany na karę śmierci, stracony i zakopany w bezimiennym grobie. Ryszard Bugajski udowadnia, że rotmistrz Pilecki to człowiek wyjątkowo honorowy, o cechach wręcz nadludzkich, przedkładający honor, ojczyznę i Boga nawet ponad własne życie. W trakcie przesłuchań w katowni UB pozostaje wierny swoim ideałom, nie przyznaje się do winy i nie współpracuje z komunistami, mimo że mógłby w ten sposób ocalić życie.

Nieludzkie tortury są oczywiście dla niego bardzo bolesne, ale nawet one nie potrafią złamać jego honorowej postawy. Witold Pilecki to bowiem żołnierz niezłomny i niezwyciężony w sensie moralnym, który zostaje ukazany jako wzór nie tylko dla wojskowych, lecz dla każdego z nas z osobna. Jego skromność w połączeniu z wielkimi zasługami w walce, najwyższe poświęcenie dla wyższych ideałów i drugiego człowieka, bezinteresowny bunt wobec zła, niesamowita dzielność, niezrównana odwaga i ogromna determinacja sprawiają, że jawi się niemal jak heros, a był przecież zwykłym człowiekiem, takim jak każdy z nas.

Gorączka

Przykład filmu „Gorączka” pokazuje natomiast, że honor jest wartością obowiązującą nie tylko wśród ludzi prawych i działających na rzecz dobra ogólnego, ale również wśród osób teoretycznie uznawanych za groźne, złe i niebezpieczne. Takim człowiekiem jest bowiem Neil McCauley – główny bohater nakręconej w 1995 roku „Gorączki” Michaela Manna. Neil to zawodowy złodziej, zajmujący się kradzieżą w celach zarobkowych, który trudni się wyłącznie dużymi i intratnymi zleceniami. Mimo że utrzymuje się z wyrządzania krzywdy innym, to jest bohaterem honorowym, bo wiernym własnym zasadom.

Mianowicie Neil wyznaje zasadę, że w trakcie kradzieży należy być skutecznym, ale za wszelką cenę powinno się unikać przemocy i działać tak, aby nie powodować strat wśród ludzi. Jeśli ktoś z jego grupy nie dostosowuje się do określonych przez niego reguł, musi się liczyć z konsekwencjami, dlatego Waingro, który podczas jednej z akcji bez przyczyny zabija bezbronnego i niegroźnego policjanta, zostaje przez Neila pobity i wyrzucony z drużyny. Z kolei wobec wiernych mu kompanów jest uczciwy, uczynny i lojalny.

O tym, że dla głównego bohatera „Gorączki” honor jest ważną wartością, nade wszystko świadczy jednak ostatnia scena, kiedy podejmuje wyzwanie ścigającego go policjanta i jednocześnie filmowego antagonisty, odważnie stając z nim do pojedynku. Neil nie wymiguje się, nie stosuje żadnych sztuczek ani wybiegów, tylko na równych zasadach podejmuje walkę, aby zachować honor i nie stracić go. O tym, że mu się to udaje, świadczy fakt, że po przegranym pojedynku policjant podaje mu rękę i w momencie śmierci oddaje mu cześć, bo ma świadomość, że był honorowym człowiekiem, który dochował wierności własnym zasadom.

Leon zawodowiec

Dzisiejsze wystąpienie zakończę na omówieniu filmu Luca Bessona „Leon zawodowiec”. Tytułowy bohater to samotny mężczyzna w średnim wieku zarabiający na życie wykonywaniem morderstw na zlecenie, który pewnego dnia bierze pod swoją opiekę dwunastoletnią dziewczynkę o imieniu Matylda, ponieważ cała jej rodzina została zabita przez skorumpowanych policjantów. W „Leonie zawodowcu” honorowym człowiekiem jest paradoksalnie seryjny morderca, który odbiera życie innym ludziom. Jak to możliwe? Przede wszystkim ze względu na wierność zasadom przyświecającym jego działaniu. Mianowicie Leon kieruje się w życiu określonymi regułami i surowo ich przestrzega, a są nimi zakaz zabijania kobiet i dzieci oraz przeprowadzanie szybkich i możliwe jak najmniej bolesnych egzekucji.

Nic więc dziwnego, że kiedy mordercy rodziny Matyldy zabijają jej kilkuletniego brata, siostrę i matkę, postanawia wziąć na nich odwet i zemstę obiera sobie za punkt honoru, który ostatecznie realizuje, ale musi za to zapłacić najwyższą cenę – własne życie. Nawet wizja śmierci nie odwodzi go jednak od zemsty, co wskazuje na jego honor. Honorowy i wierny swoim zasadom Leon, mimo że jest mordercą, czyli teoretycznie bohaterem negatywnym, wzbudza w widzu ciepłe uczucia i stanowi kontrast dla złego oraz skorumpowanego inspektora policji, którego zachowanie jest przeciwieństwem honoru.

Podsumowanie

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie przykłady potwierdzają postawioną na wstępie tezę, że honor to ważna wartość we współczesnym świecie, która polega na wierności własnym ideałom i zasadom oraz nakazuje ich obronę, jeżeli wymaga tego sytuacja. Co ważne, dotyczy on nawet ludzi, którzy z teoretycznego punktu widzenia są źli, czyli gangsterów i morderców, czego potwierdzenie stanowią filmy „Gorączka” i „Leon zawodowiec”. Sprawdzianem dla honoru są natomiast sytuacje skrajne, takie jak wojna czy walka o życie. Z kolei wierność honorowi i własnym wartościom często wiąże się z poświęceniem, heroizmem i koniecznością poniesienia ofiary.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Besson Luc, Leon Zawodowiec, Francja, USA, Columbia Pictures, 1994,
2) Ryszard Bugajski, Śmierć rotmistrza Pileckiego, Polska, Telewizyjna Polska Agencja Filmowa, 2006,
3) Kamiński Aleksander, Kamienie na szaniec, Warszawa, Nasza Księgarnia, 2003, ISBN 8310108893,
4) Mann Michael, Gorączka, USA, Warner Bros, 1995,
5) Pawlikowska-Jasnorzewska Maria, Co nam zostało, dostęp online: http://wikilivres.ca/wiki/Co_nam_zosta%C5%82o, 30.03.2015.

II Literatura przedmiotu:
1) Brzeziński Andrzej, Gorączka. Prawdziwe męstwo, dostęp online: www.film.org.pl/r/recenzje/goraczka-13992/, 25.03.2015,
2) Łubieński Tomasz, Honor w czasach ponowoczesnych, Więź, 1999, nr 9, s. 51-53,
3) Polańczyk Danuta, Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581047, s. 27-45,
4) Żuliński Leszek, Dzieje honoru, Literatura, 1991, nr 10, s. 59.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Honor jako ważna wartość we współczesnym świecie.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Kamienie na szaniec: młodzi polscy żołnierze jako wielcy patrioci, którzy dochowują wierności ojczyźnie, heroicznie walcząc z niemieckim okupantem.
b) Co nam zostało: honor jako wartość przynależna całemu narodowi polskiemu, którą udało się zachować w trakcie II wojny światowej pomimo ogromnych strat materialnych.
c) Śmierć rotmistrza Pileckiego: rotmistrz Witold Pilecki jako człowiek honoru, który nawet pod groźbą śmierci dochowuje wierności własnym wartościom.
d) Gorączka: profesjonalny złodziej zajmujący się spektakularnym kradzieżami jako człowiek honorowy, który trzyma się określonych zasad.
e) Leon zawodowiec: seryjny zabójca mordujący na zlecenie jako przykład bohatera, który kieruje się honorem i dochowuje wierności samemu sobie.

3. Wnioski:
a) Honor to postawa, która polega na wierności własnym ideałom i zasadom oraz nakazuje ich obronę, jeżeli wymaga tego sytuacja.
b) Honorem mogą kierować się ludzie teoretycznie źli, którzy wyrządzają krzywdę innym.
c) Sprawdzianem dla honoru są sytuacje skrajne.
d) Wierność honorowi i własnym wartościom często wiąże się z poświęceniem, heroizmem i koniecznością poniesienia ofiary.