Impresjonizm w literaturze, malarstwie i sztuce

Impresjonizm jest kierunkiem w sztuce, który rozwinął się w XIX wieku we Francji, z czasem ogarniając swym zasięgiem inne kraje. Nurt ten ma na celu uchwycenie danego momentu w jak najczystszy i najbardziej bezpośredni sposób, oddziałując tym samym na zmysły odbiorcy. Najważniejszą funkcją impresjonizmu jest wywołanie wrażeń zmysłowych oddziałujących na odbiorcę i dosłownie zabierających go w miejsce, które jest tematem danego dzieła.

W tym celu impresjoniści posługują się odpowiednimi środkami pozwalającymi im osiągnąć określony efekt. Nurt ten obejmuje zarówno malarstwo i rzeźbę, jak i literaturę oraz muzykę. W Polsce szczyt impresjonizmu przypadł na epokę Młodej Polski, a jego najważniejsi twórcy to: w literaturze Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz i Leopold Staff oraz w malarstwie – Leon Wyczółkowski, Władysław Podkowiński czy Olga Boznańska. Niniejsza praca ma na celu dokładne opisanie impresjonizmu jako kierunku w literaturze i sztuce.

Krzak dzikiej róży

Impresjonistyczny charakter ma wiersz Jana Kasprowicza zatytułowany „Krzak dzikiej róży”. Autor w swoim dziele prezentuje dwie różne rośliny: różę i limbę. Są one pretekstem do impresjonistycznego opisania przyrody. Celem poety jest ukazanie ulotności chwili i jej piękna. Z tego względu sięga po pełne życia opisy natury, stosując grę świateł i barw wpływającą na wyobraźnię czytelnika. Wyszukane epitety kreują pejzaż chwili, onomatopeje oddziałują na zmysł słuchu, a synestezje wpływają na wszystkie zmysły. Ponadto w utworze pojawiają się porównania i personifikacje budujące wyjątkowość chwili.

Opisy przyrody w „Kwiecie dzikiej róży” są tak sugestywne, że czytelnik jest w stanie sobie ją wyobrazić w pełnej okazałości. Wraz z zagłębianiem się w treść podzielonego na cztery części utworu dane jest nam ujrzeć zmienny krajobraz gór. Na początku widzimy pogodny, cichy, kojący i uspokajający poranek. Autor wkomponowuje w ten krajobraz pęd dzikiej róży, która jest krucha i delikatna i wydaje się, jakby otaczająca rzeczywistości ją przytłaczała. Na zasadzie kontrastu dla bezbronnego kwiatu Kasprowicz pokazuje próchniejącą i przewracającą się od porażenia piorunem limbę, co jeszcze bardziej potęguje wrażenie bezsilności róży.

Ważny element w kontekście tematu stanowi także bezlitosna burza symbolizująca i przywodząca na myśl ogromną siłę natury. Po burzy przychodzi jednak oczyszczenie, a natura wraca do swojego pierwotnego stanu, co ze smakiem uświadamia nam autor. Drugi sonet prezentuje Tatry w południe. Charakterystyczne jest to, że autor oddziałuje w nim na wszystkie zmysły odbiorcy. Widzimy więc lśniące słońce, słyszymy szumną siklawę i niemal możemy przytulić się do ścian gór.

Wraz z upływem dnia zapada zmrok, wyłaniają się zwierzęta, robi się coraz głośniej i tłoczniej. Zewsząd da się usłyszeć pojękiwania i odgłosy przyrody. W końcu nadchodzi wieczór, słońce zachodzi, robi się widno i coraz ciszej. „Krzak dzikiej róży” Jana Kasprowicza stanowi zatem idealny przykład impresjonistycznego spojrzenia na rzeczywistość, które przejawia się w kontemplowaniu i uchwyceniu krajobrazu w danym momencie. Jest to bardzo plastyczny opis przyrody, mocno oddziałujący na zmysły odbiorcy.

Ludzie bezdomni – Przyjdź

Przykład impresjonizmu stanowi jeden z rozdziałów „Ludzi bezdomnych”, zatytułowany „Przyjdź”. Ma on charakter liryczny, a nie fabularny, ponieważ przedstawia krajobraz natury oraz emocje, rozterki duchowe, uczucia i przeżycia wewnętrzne Tomasza Judyma. Pojawia się tu typowa dla impresjonizmu rezygnacja z realizmu, który ustępuje plastycznym opisom przyrody w danej chwili. Nie ma tu prezentacji obiektywnie istniejącego świata, zaś w zamian pojawia się artystyczny punkt widzenia jednej osoby, w tym przypadku narratora, a następnie głównego bohatera.

Rozdział „Przyjdź” skupia się na jednostkowych wrażeniach i doznaniach w związku z obserwowanym w danej chwili krajobrazem. Za pomocą określonych środków artystycznych opisuje jego wyjątkowość i niepowtarzalność. Wśród nich można znaleźć liczne epitety tworzące określoną atmosferę i oddziałujące na zmysł wzroku, takie jak rumiane cegły, lśniąca woda czy zielone smugi. Z kolei wyrazy dźwiękonaśladowcze w stylu trzepać, biczować i grzmieć wpływają na zmysł słuchu; opisy zapachów na powonienie, a synestezje w stylu liście kołysały się niczym muzyka albo dźwięki wybiegały na jego usta jednocześnie na kilka zmysłów.

Ponadto należy zwrócić uwagę na grę świateł oraz posługiwanie się cieniami i barwami, a także na porównania i metafory, w tym personifikacje, które również kreują impresjonistyczny charakter rozdziału „Przyjdź” z „Ludzi bezdomnych”. Na tej podstawie można stwierdzić, że w tym dość krótkim fragmencie swojej słynnej powieści Stefan Żeromski zawarł najważniejsze elementy literackiego impresjonizmu.

Chłopi

Ostatnim dziełem literackim, które chciałbym omówić, są „Chłopi”. Podobnie jak wszystkie pozostałe zaprezentowane dziś dzieła, tak i powieść Reymonta pochodzi z epoki Młodej Polski, co wskazuje, że impresjonizm to jeden z najważniejszych kierunków w literaturze tego okresu. W „Chłopach” daje się go zauważyć przede wszystkim w opisach przyrody przedstawianych przez młodopolskiego stylizatora. Jeden z trzech narratorów powieści skupia się na kolorach, odcieniach, poświatach i dźwiękach, tak aby w jak najbardziej sugestywny sposób zaprezentować wiejską rzeczywistość.

Wiele razy mamy do czynienia z różnego rodzaju epitetami, wyrazami dźwiękonaśladowczymi, metaforami i innymi zabiegami pobudzającymi zmysły. Impresjonizm w „Chłopach” ukazany jest w odniesieniu do przyrody i mieszkańców, co sprawia, że ich obraz staje się uniwersalny i ponadczasowy, podkreślając w ten sposób odwieczny związek człowieka z naturą. Opisy stylisty młodopolskiego cechują się dużą dozą emocjonalności, poetyckości, estetyki i szczegółowości, co jest specyficzne dla impresjonizmu.

Impresja, wschód słońca

Jednym z najbardziej reprezentatywnych przykładów impresjonistycznych obrazów jest dzieło Claude’a Moneta zatytułowane „Impresja, wschód słońca”, od którego opisywany przeze mnie nurt w sztuce wziął swoją nazwę. Kompozycja ta okazała się przełomowa dla całego kierunku i otworzyła do niego drzwi. Obraz Claude’a Moneta skupia w sobie wszystkie najważniejsze cechy impresjonizmu, ilustrując obraz cichego i spokojnego francuskiego portu w trakcie wschodu słońca.

Widzimy zatem krajobraz oświetlony pomarańczowymi promieniami słońca, które sprawiają, że możemy wręcz poczuć jego ciepło. Na pierwszym planie widoczna jest obecna łódka z lekko zarysowanymi konturami postaci. W tle widać natomiast zamazane kontury statków zlewających się z otaczającą port poranną mgłą. Monet idealnie uchwycił moment wschodu słońca, świetnie posługując się grą świateł i barw, które pobudzają wyobraźnie odbiorcy.

Charakterystycznym elementem impresjonistycznym wyłaniającym się z obrazu „Impresja, wschód słońca” jest gradacja barw – po prawej stronie, w okolicach portu są one ciemniejsze i bardziej intensywne, zaś po lewej bielsze i bardziej stonowane. Kontury zarysowanych przez autora kształtów są nieostre i zlewają się ze sobą, a technika malowania plamami służy efektowi gry świateł. Wszystko to składa się na obraz ukazujący wyjątkowość chwili podczas wschodu słońca w jednym z francuskich portów. Bez wątpienia „Impresja, wschód słońca” jest jednym z najbardziej charakterystycznych, najpiękniejszych i najlepiej rozpoznawanych dzieł impresjonizmu.

Krajobraz zimowy

Obrazu Juliana Fałata zatytułowany „Krajobraz zimowy” to otwarta kompozycja przedstawiająca zanurzone w śniegu pole – na pierwszym planie znajduje się duże drzewo, a za nim kolejne, mniejsze, zaś w tle widać las. Tło stanowi również niebo. Krajobrazowa tematyka ukazująca pewien wycinek naturalnej rzeczywistości widzianej w danej chwili to typowo impresjonistyczny element pojawiający się na obrazie Juliana Fałata. Najważniejszą rolę z punktu widzenia tej techniki malarskiej odgrywa jednak kolor biały i jego umiejętne stopniowanie.

Mianowicie autor stosuje rozjaśnianie i ściemnianie w zależności od odległości i oświetlenia danego obiektu, w efekcie czego to, co jest dalej, jest mniej intensywne i mniej ostre, a przedmioty znajdujące się blisko, stają się jaśniejsze i bardziej wyraźne. Potwierdza to największe, umieszczone w centrum kompozycji drzewo, którego kontury są widoczne i łatwo zauważalne, podczas gdy kształty wyłaniających się zza niego drzew się zlewają, a widoczny w oddali las jest jednorodnym kształtem. Z kolei leżący na ziemi śnieg jest zdecydowanie jaśniejszy niż kolor nieba, na którym oprócz bieli widać jasnobrązowe punkty.

Huśtawka – August Renoir

Innym obrazem, który warto omówić w kontekście tematu, jest „Huśtawka” Augusta Renoira. Na pierwszym planie widać opierającą się o huśtawkę kobietę zwróconą w stronę odbiorcy, stojącego naprzeciwko niej mężczyznę w jasnym kapeluszu i ciemnym garniturze, w lewym górnym rogu widnieje twarz brodatego mężczyzny w kapeluszu, który opiera się o drzewo, zaś w lewym dolnym rogu postać małej, rudej dziewczynki w sukience zwróconej ku kobiecie. W tle znajduje się las, łąka i grupa dystyngowanych kobiet rozmawiających ze sobą.

Na podstawie powyższego opisu można wywnioskować, że obraz przedstawia scenę z życia XIX-wiecznego mieszczaństwa, która nie ma głębszego znaczenia. Na obrazie Renoira istotne jest bowiem uchwycenie chwili, w czym pomaga mu subtelna gra świateł, kolorów i odcieni. Dzieło zostało wykonane za pomocą odpowiednio zestawionych kształtów, punktów, plam i linii, za pośrednictwem których malarz uzyskał niezliczoną ilość barw przechodzących jedna w drugą. Jedne elementy obrazu są lepiej oświetlone i bardziej widoczne, a inne nikną na rozmazanym tle.

Dzieci w ogrodzie

Obrazu zatytułowanego „Dzieci w ogrodzie” to dzieło Władysława Podkowińskiego ukazujące dwoje dzieci, z których jedno podlewa kwiaty, a drugie z niedalekiej odległości patrzy się na nie. Jedno ma sukienkę i pantofle, a drugie spodnie i kalosze, dlatego można podejrzewać, że te dwie postaci to chłopiec i dziewczynka. Kolory ich strojów są jednakowe, a rysy twarzy niewyraźne i naszkicowane za pomocą odpowiedniej gry świateł.

Umiejscowienie barw, ich nasycenie i wykorzystanie kontrastu ma zresztą największe znaczenie na tym obrazie. Jego treść schodzi na drugi plan kosztem impresjonistycznej formy, przesyconej dbałością o detale oraz dokładnym operowaniem światłem i cieniem. Bardzo wyraźnie widać to na podstawie kontrastu, jaki występuje pomiędzy znajdującą się w prawym dolnym rogu ziemią, która jest mocno oświetlona przez słońce, a ciemnym i zakrytym przez cień płotem.

Podsumowanie

Impresjonistyczne spojrzenie na świat charakteryzuje się uwzniośleniem chwili i ukazaniem jej wyjątkowości w subiektywny sposób. Środkami służącymi do osiągnięcia tego celu są epitety, personifikacje natury, gra świateł i barw, wykorzystanie kontrastu oraz udźwiękowienie głosek. Te zabiegi mają na celu oddziaływanie na nasze zmysły, dzięki czemu możemy utożsamiać się i wręcz odczuwać to, co chce nam przekazać artysta. Warto także podkreślić, że głównym temat poruszanym przez impresjonistów jest natura i jej opisy, co najlepiej nadaje się do uchwycenia i przelania jej wyjątkowości na papier lub płótno. Inny ciekawy wniosek dotyczy tego, że impresjonizm był obecny najczęściej w Młodej Polsce, na której artystyczny kształt odcisnął wielkie piętno.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Fałat Julian „Krajobraz zimowy”, dostęp online: http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Falat/Images/Krajobraz_zimowy_2.jpg
2. Kasprowicz Jan „Krzak dzikiej róży”
3. Monet Claude „Wschód słońca”
4. Podkowiński Władysław „Dzieci w ogrodzie”, dostęp online: http://eszkola.pl/img/galleries/thumb/home/Wladyslaw_Podkowinski_Dzieci_w_ogrodzie.jpg
5. Renoir Auguste, “Huśtawka”, dostęp online: http://eszkola.pl/img/galleries/thumb/home/Auguste_Renoir_Hustawka.jpg
6. Reymont Władysław, „Chłopi”
7. Tetmajer-Przerwa Kazimierz „Melodia mgieł nocnych”
8. Żeromski Stefan „Ludzie bezdomni”, rozdz.: „Przyjdź”

II Literatura przedmiotu:
1. Dąbrowska Alicja Symbolika barw i światła w poezji Jana Kasprowicza, Bydgoszcz 2002, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, s. 326
2. Guze Joanna Impresjoniści, Warszawa 1964, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, s. 176-177
3. Hutnikiewicz Artur Młoda Polska, Warszawa 1997, Wydawnictwo PWN, s. 37
4. Kępiński Zdzisław, Impresjonizm, Warszawa: Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, 1973, s. 337-360
5. Markiewicz Henryk Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego, Warszawa 1966, Czytelnik, s. 247-250
6. Zabawa Krystyna, Kalejdoskop myśli, wrażeń i obrazów, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych, 1992, ISBN 83-7052-823-6, s. 111-140

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Impresjonizm w sztuce i literaturze cechujący się oryginalnością postrzegania rzeczywistości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Krzak dzikiej róży: opis tatrzańskiej przyrody ujętej w określonych momentach dnia, oddziaływanie na zmysły czytelnika poprzez środki stylistyczne takie jak epitety i personifikacja natury, obecność charakterystycznych dla impresjonizmu gry barw i kolorów, szumu wiatru i zapachu kwiatów.
b) Ludzie bezdomni: impresjonistyczne opisy przyrody, gra świateł, obecność epitetów, hiperbolizacja natury, instrumentalizacja głosek, współgranie natury ze stanem duchowym głównego bohatera.
c) Chłopi: impresjonizm zaprezentowany w opisach natury.
d) Impresja, wschód słońca: ujęcie momentu wschodu słońca, gra barw i świateł, otaczająca krajobraz mgła, rozmazane kontury statków.
e) Krajobraz zimowy: skupienie na stopniowaniu jednego koloru.
f) Huśtawka: impresjonistyczny obraz, w którym ważniejsza od treści jest forma; użycie kontrastów, gra świateł, wykorzystanie wielu barw, kolorów i odcieni, rozmycie obrazu.
g) Dzieci w ogrodzie: forma ważniejsza od prozaicznej treści; wykorzystanie kontrastów, gry świateł, użycie różnych odcieni, rozmycie obrazu.

3. Wnioski:
a) Impresjonistyczny sposób patrzenia na świat charakteryzuje się uwzniośleniem chwili i opisaniem jej wyjątkowości.
b) Środki stylistyczne używane przez impresjonistów to przede wszystkim epitety, personifikacje, operowanie barwami; to wszystko ma oddziaływać na zmysły odbiorcy.
c) Najczęstszym tematem opisywanym przez impresjonistów jest natura.