Epigramat, fraszka, bajka, nowela – scharakteryzuj małe formy literackie

Małe formy literackie, do których zalicza się epigramat, fraszkę, bajkę i nowelę, cechują się niedużą objętością, krótko i zwięźle ujętą treścią oraz ujęciem jakiegoś niedużego wycinka rzeczywistości. Pomimo powyższych cech wspólnych występują pomiędzy nimi znaczne różnice pod względem funkcji, jaką mają do spełnienia, budowy, sposobu opisywania wybranego zagadnienia i przesłania.

Epigramat

Epigramat uznaje się za najstarszy gatunek literacki, który ma swoje źródła w krótkich, kilkunastowyrazowych pisemnych treściach umieszczanych na mogiłach zmarłych, pomnikach czy grobach, czyli epitafiach. Przewiduje się, że narodził się 2 tys. lat przed Chrystusem. Początkowo przyjmowano, że epigramat powinien zawierać się w dwóch linijkach treściwie i zwięźle oddających przekaz napisu. Z czasem odchodzono jednak od tego założenia i komponowano nieco dłuższe, kilkuwersowe, liryczne utwory o regularnej budowie i rymowanej treści, których specyfiką stała się zaskakująca, często humorystyczna puenta o głębszym niż pozorne znaczeniu.

Do rozpowszechnienia epigramatu mocno przyczynił się grecki poeta Symonides, tworzący na przełomie VI i V w. p.n.e. Gatunek ten cieszył się dużą popularnością w renesansie, a jednym z poetów, którzy po niego sięgali, był Mikołaj Rej, czego przykładem jest liryk „Baba, co w pasyją płakała”. Krótka i zwięzła fabuła tego ośmiowersowego epigramatu ukazuje rozmowę dwóch kobiet w kościele podczas mszy odprawianej w języku łacińskim. Jedna z nich rzewnie płacze, w związku z czym sąsiadka pyta, czy zna łacinę, na co otrzymuje odpowiedź, że nie.

Kiedy pada pytanie o przyczynę płaczu, szlochająca kobieta odpiera, że niedawno zdechł jej osiołek, dlatego w kościele wyraża swój żal po nim. „Baba, co w pasyją płakała” spełnia wobec tego wymóg zaskakującej i satyrycznej puenty, gdyż z pewnością niewielu czytelników mogłoby przewidzieć przyczyny płaczu kobiety. Zabawna puenta ukrywa poważne pytanie o sensowność odprawiania mszy w języku łacińskim i niezrozumienie sensu oraz przekazu liturgii przez wiernych.

Rej uderza tym samym z jednej strony w duchowieństwo, poddając w wątpliwość decyzję o wykorzystywaniu łaciny podczas mszy świętych, a z drugiej w prosty lud traktujący Eucharystię po macoszemu i jak gdyby z przyzwyczajenia. Utwór „Baba, co w pasyją płakała” spełnia założenia gatunkowe epigramatu również w odniesieniu do formy. Mamy tu bowiem do czynienia z regularną i rytmiczną budową oraz rymami parzystymi. Jego funkcja polega zaś na zabawnym ujęciu pewnego problemu społecznego i zmuszeniu czytelnika do zastanawia się nad nim.

Fraszka

Epigramat stał się źródłem innego ważnego gatunku literackiego – fraszki, czyli po włosku „błahostki”, „drobnostki” lub „drobiazgu”, która odgrywa szczególnie ważną rolę w twórczości polskich poetów na czele z Janem Kochanowski. Fraszka i epigramat mają wiele wspólnego, a mianowicie są utworami lirycznymi, posiadają zaskakującą i najczęściej humorystyczną puentę, ich treść jest jak najbardziej zwięzła i skondensowana, podejmują lekkie i proste tematy, obrazują jakąś określoną sytuację lub są wyrazem osobistego wyznania podmiotu lirycznego.

Najważniejsza różnica pomiędzy fraszką a epigramatem dotyczy formy, gdyż fraszki to utwory dłuższe i niemające określonej budowy oraz żartobliwego charakteru. Epigramaty nie zawsze były bowiem komiczne, zaś fraszki w zdecydowanej większości tak. Gatunek ten ukształtował się w pełni dopiero w renesansie, a wcześniej funkcjonował jako epigramat. Wzorcowym przykładem fraszek jest zbiór prawie pięciuset tego typu dzieł skomponowanych przez Jana Kochanowskiego, który wprowadził do języka polskiego termin „fraszka” w odniesieniu do swoich utworów. Jednym z przykładów jest „O doktorze Hiszpanie”. Tytuł mówiący „o czymś” to standardowy element fraszek.

Oprócz tych pisanych „o czymś” można wyróżnić również te pisane „na coś”, np. „Na lipę” lub „do czegoś”, np. „Do gór i lasów”. „O doktorze Hiszpanie” w humorystyczny sposób opisuje pewną dworską, suto zakrapianą alkoholem uroczystość. Zgodnie z zasadami gatunki, utwór podejmuje więc lekką tematykę związaną z piciem trunków wyskokowych, opisuje pewną scenkę rodzajową, zawiera satyryczną puentę w postaci stwierdzenia doktora, że szedł spać trzeźwy, a wstanie pijany, a jej treść jest zwięzła i maksymalnie skondensowana. Z założenia fraszka ma bawić i zaintrygować czytelnika, w co doskonale wpisuje się „O doktorze Hiszpanie”.

Bajki

Bajka to bardzo stary gatunek literacki, który po raz pierwszy pojawił się już w starożytnej Grecji, mniej więcej w VIII w. p.n.e. Cechą charakterystyczną bajek jest pouczający morał przekazujący symboliczny sens utworu i kształtujący postawy moralne czytelnika. Inny ważny element to alegoryczność, polegająca na uchwyceniu jakichś ważnych kwestii w sposób metaforyczny, nie wprost. Z tego względu bohaterami bajek często są zwierzęta, które ilustrują zachowania, postawy i charaktery ludzkie. Twórcą tego gatunku określa się Ezopa – greckiego pisarza antycznego.

Do jego dzieł często odwoływali się późniejsi artyści z La Fontainem na czele. Ezop skomponował m.in. bajkę „Wilk w owczej skórze”, opowiadającą historię tytułowego wilka zamierzającego zapolować na owce. Jako że stanowi to duże wyzwanie, wilk próbuje znaleźć najprostszy i najskuteczniejszy sposób, aby polowanie przebiegło szybko i gładko. Gdy przez przypadek zauważa porzuconą przez pasterza owczą skórę, postanawia ją na siebie założyć, tak aby niepostrzeżenie móc wejść między owce. Dzięki temu, że pasterz, owce ani pies nie zorientowali się w tym procederze, szczęśliwy wilk podjął decyzję, aby przeczekać do wieczora i w ten sposób móc wybrać najbardziej dorodną ze wszystkich owiec.

Jednak kiedy pasterz zagonił całe stado wraz z wilkiem do zagrody, przyszedł juhas, oznajmiając, że potrzebuje mięsa baraniego, w związku z czym wybór padł na przebranego za owcę wilka, który został zabity przez juhasa myślącego, że drapieżnik jest owcą. „Wilk w owczej skórze” to doskonały przykład typowej bajki zawierającej dydaktyczne przesłanie w postaci ukrytego morału, mówiącego, że nadmierne cwaniactwo i chciwość może być przyczyną zguby.

Poza tym charakterystyczne cechy bajki, jakie można odnaleźć w dziele Ezopa, to alegoryczne występowanie zwierząt uosabiających ludzkie zachowania, krótka i łatwa treść oraz pojawienie się wyraźnie zarysowanego czarnego charakteru. Warto również zwrócić uwagę na prostą konstrukcję postaci, które są przedstawicielami pochwalanych bądź w tym przypadku krytykowanych postaw ludzkich i mają za zadanie w jak najbardziej wyrazisty sposób je reprezentować. Nie ma tu miejsca na głębszą analizę charakterów czy zachowania, ponieważ przesłanie musi być proste, jasne i czytelne, a jego konkluzją jest morał. Pomaga on w spełnieniu dydaktycznej i moralizatorskiej funkcji bajek.

Nowela

Nowela zostanie przeanalizowana na przykładzie „Kamizelki” Bolesława Prusa. Narodziła się ona w starożytnej Azji, ale rozwinęli ją dopiero Grecy. Nowele cieszyły się szczególną popularnością w epoce pozytywizmu, gdyż pozwalały na jasne i klarowne poruszenie problemów społecznych, na które uwagę zwracali twórcy tamtego okresu. Typową strukturę noweli określa tzw. teoria sokoła wymyślona w II połowie XIX wieku przez Paula Heysego. Mówi ona, że utwory z tego gatunku charakteryzują się występowaniem wyraźnie zaznaczonego motywu przewodniego, owego sokoła, który stanowi swoistą klamrę kompozycyjną scalającą fabułą.

W przypadku „Kamizelki” Prusa jest to oczywiście tytułowy przedmiot, związany zarówno z narratorem, jak i dwojgiem głównych bohaterów, czyli biednym małżeństwem. Jego znaczenie dosłowne i symboliczne, gdyż stanowi metaforę wielkiej miłości i wzajemnego poświęcenia, jakim darzą się mąż i żona. Owa kamizelka jest przyczynkiem dla retrospekcji poczynionych przez narratora będącego jednocześnie dawnym sąsiadem małżeństwa. To ona stanowi motor napędzający akcję, jest wielokrotnie powtarzającym się toposem i przybiera alegoryczne znaczenie. Kolejną cechą charakterystyczną noweli jest maksymalne zawężenie czasu i miejsca akcji oraz liczby wątków.

„Kamizelka” podporządkowuje się temu założeniu, toteż wydarzenia dzieją się w obrębie jednego pomieszczenia, gdzie znajduje się narrator i trwają kilka chwil, w trakcie których wspomina on dzieje głównych bohaterów. Utwór posiada jeden wątek dotyczący wyłącznie życia biednego urzędnika i jego partnerki. Ponadto nowela powinna cechować się zwięzłą akcją podzieloną na zawiązanie, rozwinięcie i punkt kulminacyjny. W „Kamizelce” najpierw poznajemy więc małżeństwo, następnie dowiadujemy się o uczuciu, jakie je łączy i chorobie, która spotkała męża, a na końcu występuje punkt kulminacyjny w postaci śmierci chorego. Jako gatunek, nowela jest dość skąpa i jak najbardziej zwięzła, czemu w pełni podporządkowuje się utwór Prusa.

Nie znajdziemy w nim bowiem rozbudowanych opisów, dogłębnych charakterystyk, wielu środków stylistycznych czy przepastnych komentarzy, a tylko suche przedstawienie faktów. Nowela jest więc utworem realistycznym, co odpowiadało szczególnie pozytywistom. Ważna jest też ramowa konstrukcja „Kamizelka”, która rozpoczyna i kończy się informacjami na temat śmierci małżonka. Funkcją noweli jest natomiast poruszenie ważnych problemów społecznych, takich jak ubóstwo, choroby czy nierówności społeczne.

Podsumowanie

Pomimo faktu, że wszystkie omówione gatunki są krótkimi formami literackimi, to znacząco różnią się od siebie. Występują wśród nich zarówno utwory liryczne, a więc fraszki i epigramaty, jak i epickie, czyli nowele i bajki. Jedne są dłuższe i mogą zajmować nawet kilkadziesiąt stron, tak jak nowela „Kamizelka”, a inne krótkie, nawet kilkuwersowe, co potwierdza epigramat Mikołaja Reja. Ich przekaz może być poważny i dydaktyczny, czym cechują się bajki i nowele lub bardziej zabawny i lekki, co potwierdzają fraszki. W kontekście wniosków warto zauważyć, że wszystkie małe formy literackie mają swoje korzenie w starożytnej Grecji, gdzie powstały lub zostały spopularyzowane. Ponadto należy podkreślić, że owe małe formy literackie zawsze poruszają jakieś mniej lub ważniejsze kwestie i problemy społeczne, jak np. bieda, chciwość, przesadzanie z piciem alkoholu czy sposób odprawiania mszy świętej.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Ezop, Wilk w owczej skórze, W: Bajki Ezopa, Warszawa, Bellona, 1999, ISBN 9788311088436,
2. Kochanowski, Jan, O doktorze Hiszpanie, W: Fraszki, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1998, ISBN 8304044110,
3. Prus Bolesław, Kamizelka, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8387139971,
4. Rej Mikołaj, Baba, co w pasyją płakała, dostęp online: www.staropolska.pl/renesans/mikolaj_rej/Figliki.html, 28.12.2013.

II Literatura przedmiotu:
1. Farent Teodor, Fraszki, pieśni treny, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581665, s. 15-16,
2. Fraszka w literaturze staropolskiej, W: Słownik literatury staropolskiej: Średniowiecze, Renesans, Barok, red. Michałowska Teresa, Wrocław, Ossolineum, 2002, ISBN 8304046210, s. 269-273,
3. Nowacka Irena, Nowele, opowiadania Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581115, str. 17,
4. Żak Stanisław, Nowela – opowiadanie (ewolucja gatunku), W: Nowela – opowiadanie (ewolucja gatunku), red. Stanisław Żak, Kielce, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 1994, ISBN 8385230378, s. 5-22.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Małe formy literackie cechują się niedużą objętością, krótko i zwięźle ujętą treścią oraz ujęciem jakiegoś niedużego wycinka rzeczywistości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Epigramat: „Baba, co w pasyją płakała” jako kilkuwersowy utwór z wyraźną puentą i o określonej formie, który w satyryczny sposób porusza problem społeczny związany z odprawianiem mszy św. w języku łacińskim.
b) Fraszka: „O doktorze Hiszpanie” przykładem fraszki, która przedstawia lekki temat za pomocą komicznej scenki rodzajowej, zawiera humorystyczną puentę, a jej zadanie polega na zabawieniu czytelnika.
c) Bajka: „Wilk w owczej skórze” jako przykład bajki z wyraźnym morałem, alegorycznym przekazem i dydaktyczną funkcją.
d) Nowela: „Kamizelka” nowelą z motywem przewodnim o symbolicznym znaczeniu, maksymalnie zawężonym czasem i miejscem akcji oraz jednym wątkiem, prostej budowie, skąpym wyrazem i realistycznym charakterze.

3. Wnioski:
a) Małe formy różnią się od siebie pod wieloma względami związanymi z budową, przekazem, funkcją i objętością.
b) Wszystkie małe formy literackie mają swoje źródła w starożytnej Grecji, gdzie powstały lub zostały spopularyzowane.
c) Małe formy literackie poruszają mniej lub bardziej ważne problemy społeczne.