Metafora (przenośnia) jako środek stylistyczny w literaturze – omów jej role, funkcje i sposób użycia

Metafora, którą określa się również jako przenośnia, to środek stylistyczny składający się z wyrazów, których zestawienie ma inne znaczenie niż dosłowne. Metafory występują powszechnie w życiu codziennym i często ukrywają się pod znanymi przysłowiami i sentencjami, takimi jak np. „Czas to pieniądz”, „Złote serce”, „Złota rączka”, „Płuca świata”, „Rzucać mięsem” czy „Rzeka ludzi”.

Widać więc, że są one poetyckim i ubarwionym ujęciem istniejącej wokół nas rzeczywistości, dlatego można wysnuć wniosek, że metafora to sposób na upiększenie opisywanego świata. Tenże środek stylistyczny zdobył szczególną popularność wśród poetów, którzy powszechnie po niego sięgają. Poniższa praca omawia rolę i funkcje metafor, dokonując analizy celowo wybranych poetyckich utworów literackich oraz środków stylistycznych w nich występujących.

Człowiek i zdrowie

Wiersz Ignacego Krasickiego przedstawia człowieka idącego ramię w ramię ze swoim zdrowiem. Początkowo ich wędrówka jest wspólna, jednak wraz z upływem czasu człowiek coraz bardziej ucieka zdrowiu, a ono go zostawia w tyle. Świadome niebezpieczeństwa, ostrzega towarzysza, że nie powinien się oddalać, ale ten nie reaguje, gdyż jest zbytnio zajęty ciągłym pędem życiowym. Dopiero, gdy okazuje się, że człowiek nie jest w stanie sprawnie wędrować bez zdrowia, prosi je o to, aby przy nim pozostałe, ale jest już za późno, dlatego następuje rozłąka dwojga tytułowych bohaterów.

Widać zatem, że cała konstrukcja wiersza opiera się na metaforze, którą jest wspólna podróż człowieka i jego zdrowia. Oczywiście zdrowie nie może wędrować, toteż w „Człowieku i zdrowiu” mamy do czynienia z metaforą określaną jako personifikacja, polegającą na nadaniu cech ludzkich istotom lub przedmiotom niebędącym ludźmi. W ten sposób Krasicki odnosi się do tematyki poszanowania zdrowia przez człowieka, która jest ukazywana za pomocą metaforycznej wędrówki.

Taki zabieg pomaga poecie ubarwić swoje przesłanie i sfabularyzować je, tak aby nadać mu ciekawy i symboliczny charakter. Gdyby bowiem nie użył metafory i wprost powiedział, że należy dbać o swoje zdrowie, zanim się je straci, brzmiałoby to nazbyt dydaktycznie i byłoby zbyt oczywiste. Wykorzystanie metafory, w tym przypadku personifikacji, pozwala więc na ubarwienie dzieła i interesujące ujęcie wybranego tematu, który byłby trudny do pokazania w bezpośredni sposób.

Pan Tadeusz

Metafory w „Panu Tadeuszu” występują szczególnie często przy okazji opisów przyrody. „Pozłacane pszenicą”, „Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem”, „A wszystko to przepasane jakby wstęgą zieloną” czy „Na niej z rzadka ciche grusze siedzą” to tylko niektóre z licznych przenośni pojawiających się w związku z opisami przyrody. Najczęściej są to personifikacje lub animizacje, za pomocą których Adam Mickiewicz ubarwia język „Pana Tadeuszu”, w efekcie czego staje się on bardziej ekspresywny, żywy i plastyczny.

Zastosowanie metafor sprawia, że czytelnik fascynuje się bądź co bądź rozległymi i częstymi opisami przyrody, która jawi się jako niezwykle kolorowa i sugestywna. W ten sposób podmiot liryczny przekazuje również swoje uczucia i pokazuje związek emocjonalny z opisywaną przez siebie krainą, będącą w tym przypadku sposobem na powrót do idyllicznej rzeczywistości lat dziecięcych.

Melodia mgieł nocnych

Dziełem, w którym również pojawiają się metafory, jest wiersz Kazimierza Przerwy-Tetmajera zatytułowany „Melodia mgieł nocnych”. Pisarz opisuje w nim ulotną chwilę nad stawem Gąsienicowym, prezentując tajemniczą, tatrzańską przyrodę. Tetmajer nie wychwytuje typowych cech otaczającego krajobrazu, lecz skupia się na tym, co zmienne i uchwytne w danym momencie. Do ukazania tytułowej mgły stosuje metaforę, w tym przypadku personifikację, która objawia się poprzez taniec tytułowych mgieł. Z tego względu mamy wrażenie, jakbyśmy razem z nimi unosili się w powietrzu i poddawali się nastrojowi gór.

Mgła jest przewodniczką, ukazującą piękno i niepowtarzalność trwającej chwili, dlatego można stwierdzić, że za jej pomocą Tetmajer wprowadza nas w tajemniczy, tatrzański świat, a także pokazuje, że rzeczywistość jest ulotna i cały czas się zmienia. W tym celu posługuje się również metaforą brzmiącą: „Nie budźmy śpiącej wody w kotlinie”, która także jest personifikacją, mającą dodatkowo budować nastrój tajemniczości i niepowtarzalności danej chwili. Aby zaangażować czytelnika w świat wiersza, zafascynować go nim i zbudować jego nastrój, Tetmajer posługuje się metaforami „Okręcajmy się wstęgą naokoło księżyca” i „Pijmy kwiatów won rzeźwą”.

Inne metafory, jakie znajdują się w „Melodii mgieł nocnych”, to również personifikacje brzmiące: „A wiatr na nich na chwilę uciszony odpocznie” oraz „Gwiazd promienie przybiją do skał mostów tych końce”. Wszystkie wymienione przenośnie ubarwiają opisywaną rzeczywistość, budują atmosferę tajemniczości i mają za zadanie oddać emocje oraz obraz opisywanej przez podmiot liryczny chwili. Jest to typowo impresjonistyczne wykorzystanie metafor jako sposobu na upiększenie świata.

Noc księżycowa w górach

Temat przyrody pojawia się również we wierszu Leopolda Staffa zatytułowanym „Noc księżycowa w górach”. Jak sama nazwa wskazuje, przedstawia on gwiaździstą, tatrzańską noc obserwowaną przez podmiot liryczny opisujący to, co widzi, oraz swoje odczucia i emocje, jakie mu w związku z tym towarzyszą. W wierszu Staffa pojawiają się liczne metafory w postaci personifikacji gwiazd, księżyca i gór, które tak jak ludzie potrafią pić, czaić się, spać, wstawać i ssać.

Widać to na podstawie takich cytatów jak: „Dzika srogość samotnych, skamieniałych gór”, „Usta podniebnych szczytów, ssące piersi chmur”, Noc zaczejona w borach, jak wojownik w grodzie” czy „W hełmie nieba pod Drogi Mlecznej pióropuszem”. Rola metafor w wierszu Staffa jest identyczna jak  w„Melodii mgieł nocnych” i w „Panu Tadeuszu”, ponieważ tworzą one niepowtarzalny świat przyrody, w tym przypadku tatrzańskiej.

Za ich pomocą poeta buduje jedyny w swoim rodzaju górski nastrój i ukazuje niepowtarzalność opisywanej przez podmiot liryczny chwili, która jest nad wyraz osobliwa, a także angażuje czytelnika w zaprezentowaną rzeczywistość. Warto zatem zauważyć, że po raz kolejny metafory zostały wykorzystane w kontekście impresjonizmu, co pozwala stwierdzić, że ten kierunek szczególnie mocno upodobał sobie przenośnie, przede wszystkim pojawiające się pod postacią spersonifikowanej, wyjątkowo pięknej i tajemniczej natury.

Nienawiść

Wiersz Wisławy Szymborskiej zatytułowany „Nienawiść” opowiada w sposób metaforyczny o tytułowej emocji poddawanej analizie przez podmiot liryczny. Mianowicie u Szymborskiej nienawiść przybiera postać kobiety, która zachowuje się jak zwyczajny człowiek, dlatego można stwierdzić, że mamy tu do czynienia z personifikacją. Nienawiść jest więc sprawna, dobrze się trzyma, skacze, dopada innych, śpi, pędzi, porywa, jest zdolna, pojętna i pracowita, a do tego w każdej chwili gotowa do nowych wyzwań.

Metaforyczne ujęcie nienawiści pozwala na ukazanie jej najważniejszych cech w nawiązaniu do człowieka, który przecież ją zrodził. Za pomocą przenośni Szymborska ukazuje więc ścisły związek nienawiści z ludźmi nią się posługującymi. Powyższa metafora wywołuje wrażenie, jakby nienawiść była częścią nas, obecną w człowieku od samego początku istnienia cywilizacji. Ponadto przy jej użyciu podejmowana przez Szymborską tematyka przyjmuje ciekawą i interesującą formę, która intryguje czytelnika i zmusza go do zastanowienia się nad postawionym problemem. Wykorzystanie metafory w tym wiersz w dużej mierze przypomina „Człowieka i zdrowie” Ignacego Krasickiego, gdyż tam również mieliśmy do czynienia z personifikacją czegoś nierzeczywistego i metaforycznym ujęciem dość oczywistej tematyki.

Podsumowanie

Wykorzystanie przenośni służy kilku głównym celom: ubarwieniu opisywanego świata, zbudowaniu nastroju tajemniczości, ukazaniu ulotności chwili oraz podjęciu metaforycznych dywagacji na dość powszednie tematy, takie jak zdrowie czy nienawiść. Warto podkreślić, że najbardziej rozpowszechnioną metaforą jest personifikacja, polegająca na nadaniu cech ludzkich zwierzętom, przedmiot lub nieistniejącym realnie emocjom i wartościom. W kontekście wniosków należy również zaznaczyć, że metafory szczególnie często pojawiają się w odniesieniu do przyrody, którą mają za zadanie ożywić i ubarwić.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Krasicki Ignacy, Człowiek i zdrowie, dostęp online: http://krasicki.kulturalna.com/a-3337.html, 10.11.2012,
2. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
3. Przerwa-Tetmajer Kazimierz, Melodia mgieł nocnych. Nad czarnym stawem Gąsiennicowym, W: Poezje wybrane, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8367782140,
4. Staff Leopold, Noc księżycowa w górach, dostęp online: http://www.xemantic.com/tatry-w-poezji/szczescie.html, 10.11.2012,
5. Szymborska Wisława, Nienawiść, dostęp online: http://www.dialog.org/art_pl/szymb.html, 10.11.2012,

II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Poezje Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581535, s. 28-31,
2. Stala Marian, Metafora w liryce Młodej Polski: metamorfozy widzenia poetyckiego, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 351, ISBN 8301080132,
3. Studia o metaforze. T. 1, red. Sarnowska Elżbieta-Temeriusz, Wrocław, Ossolineum, 1980 s. 154, ISBN 830400237X,
4. Wysłouch Seweryna, Wizualność metafory, W: Miejsca wspólne: szkice o komunikacji literackiej i artystycznej, red. Balcerzan Edward, Wysłouch Seweryna, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 205-220, ISBN 8301058579.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Metafora to poetyckie ujęcie rzeczywistości, które ma za zadaniem wzbogacić i ubarwić świat przedstawiony.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Człowiek i zdrowie: metaforyczne ujęcie tematyki dotyczącej szanowania zdrowia przez człowieka; spersonifikowane zdrowie, które wędruje wraz z człowiekiem.
b) Pan Tadeusz: metafory występujące przede wszystkim przy okazji opisów przyrody; metafory mające za zadanie ubarwić opisywaną rzeczywistość i pokazać emocjonalny związek autora z soplicowską krainą.
c) Melodia mgieł nocnych: metafory jako sposób na pokazanie ulotności chwili; impresjonistyczne metafory tworzące nastrój tajemniczości.
d) Noc księżycowa w górach: impresjonistyczne wykorzystanie metafor, za pomocą których autor buduje tajemniczy i niepowtarzalny obraz ulotnej chwili w Tatrach.
e) Nienawiść: ukazana metaforycznie nienawiść; metafora mająca na celu skojarzenie nienawiści z człowiekiem i podjęcie poetyckich dywagacji na temat tej emocji.

3. Wnioski:
a) Metafory są wykorzystywane po to, aby ubarwić zaprezentowany świat, zbudować nastrój, ukazać ulotność chwili i podjąć dywagacje na temat codziennych tematów.
b) Najczęstszą metaforą pojawiającą się w poezji jest personifikacja.
c) Metafory często ukazywane są w odniesieniu do przyrody.