Samochody i motoryzacja jako motyw literatury i sztuki

Wraz z biegiem lat cywilizacja człowieka coraz bardziej rozwija się pod względem technologicznym. W efekcie tego procesu pojawiają się nowe wynalazki, które często diametralnie zmieniają życie ludzkie i w dużym stopniu je ułatwiają. Jednym z takich wiekopomnych pomysłów było bez wątpienia powstanie motoryzacji, gdyż za pomocą samochodów człowiek może szybko przemieszczać się z miejsca na miejsca, nawet jeśli są to duże odległości.

Dziś nikt nie wyobraża sobie życia bez motoryzacji, która stanowi fundament funkcjonowania nowoczesnego świat. O tym, jak ważny jest to element ludzkiej egzystencji, świadczy nie tylko codzienność, ale również literatura i sztuka, często odnoszące się do tego zagadnienia i potwierdzające, że motoryzacja to nieodłączny element dzisiejszego, nowoczesnego świata.

Miłość na aucie

Podmiotem lirycznym wiersza napisanego przez Brunona Jasieńskiego jest kierowca pojazdu jadącego przez Polskę do bliżej nieokreślonego celu. Na podstawie relacji osoby mówiącej, która opisuje otaczający ją podczas jazdy krajobraz, można stwierdzić, iż podróż samochodem stanowi cel sam w sobie. Utwór Jasieńskiego jest zatem swego rodzaju wierszem drogi ukazującym podróż jako czynność pozwalającą na osiągnięcie radości i zacieśnienie relacji z ukochaną osobą. Podmiot liryczny opisuje, jak wraz z partnerką pędzi przez pola, wioski i lasy z zawrotną prędkością 160 kilometrów na godzinę. Nie obchodzi ich nic innego jak tylko wiatr we włosach i pobliskie krajobrazy.

Razem rozkoszują się jazdą samochodem i wspólnie przeżywają piękne chwile. Podróż autem sprawia, iż w końcu ich usta się spotykają i dochodzi do tak upragnionego pocałunku. Można zatem stwierdzić, że w wierszu Jasieńskiego przez pryzmat motoryzacji przedstawiono, w jaki sposób wyglądały relacje damsko-męski po II wojnie światowej i jak się one zmieniły w stosunku do wcześniejszych lat. Utwór został bowiem napisany właśnie w tym okresie, czyli tuż po II wojnie światowej. Na jego podstawie widać, że stosunki damsko-męskie uległy unowocześnieniu, czego symbolem w tym przypadku jest pędzący samochód. Podsumowując, „Miłość na aucie” to dzieło, które przez pryzmat motoryzacji odnosi się do kwestii podróżowania i stosunków miłosnych pomiędzy kobietą a mężczyzną.

Pan Samochodzik i Wyspa Złoczyńców

Powieść Zbigniewa Nienackiego zatytułowana „Pan Samochodzik i Wyspa Złoczyńców” wchodzi w skład cyklu dotyczącego głównej postaci, czyli Tomasza NN, zwanego również jako Pan Samochodzik. Jest on historykiem sztuki zatrudnionym przez Ministerstwo Kultury, którego przydomek pochodzi od tajemniczego pojazdu, jakim jeździ. Ów wehikuł został zbudowany przez jego wuja i przekazany mu w spadku. Z zewnątrz samochód wygląda wręcz karykaturalnie, na co wpływ ma śmieszna i groteskowa karoseria, jednak pod maską kryje się doskonały i niezwykle szybki silnik pochodzący z Ferrari 410. Ponadto pojazd posiada liczne gadżety i wynalazki, w jakie wyposażył go wuj głównego bohatera.

Wszystko to sprawia, że jest on świetnym narzędziem wspomagającym Tomasza NN w jego wielu przygodach. Dzięki niemu niejednokrotnie udaje mu się wyjść cało z opresji, uciec przed wrogami i rozwiązać zagadki, których często się podejmuje. Widać więc, że temat motoryzacji w powieści „Pan Samochodzik i Wyspa Złoczyńców” został ujęty w sposób dość nietypowy, gdyż od nazwy pojazdu pochodzi pseudonim głównego bohatera, a sam pojazd, tak samo oryginalny jak jego właściciel, jest ważną częścią akcji, która ma duży wpływ na przebieg fabuły utworu.

Doprowadzony do szału

Książka zatytułowana „Doprowadzony do szału” została napisana Jeremy’ego Clarksona – dziennikarza motoryzacyjnego prowadzącego bardzo popularny program o nazwie Top Gear. Ma on na swoim koncie kilka innych pozycji stworzonych w podobnej formie i treści do tego, z czym mamy do czynienia w „Doprowadzonym do szału”. W tej książce motoryzacja jest oczywiście jednym z głównych tematów, jakie podejmuje Clarkson. Wielokrotnie opowiada o tym, jakie samochody dane mu było prowadzić, jakie auta są jego ulubionymi pojazdami, co sądzi o danym modelu, jak się w nim czuje, jak się go prowadzi i wiele więcej. W kontekście tematu należy zwrócić uwagę na fakt, że autor bardzo często wiąże posiadany samochód z pozycją społeczną i osobowością jego właściciela.

Na podstawie tego, czym się jeździ, Clarkson wyciąga wnioski odnoszące się do stylu życia i charakteru człowieka. W większości przypadków są to dywagacje nieco humorystyczne, przeprowadzone z przymrużeniem oka i wielkim luzem tak charakterystycznym dla autora. Typowo motoryzacyjne dyskusje są wielokrotnie przerywane różnego rodzaju dygresjami związanymi z obrazem dzisiejszego społeczeństwa, polityką, a nawet pogodą. Widać zatem, że w „Doprowadzony do szału” motoryzacja stanowi zaledwie punkt wyjścia do dalszych rozważań, która mają ukazać światopogląd autora. To on jest bowiem najważniejszy w tej książce, a nie żadne samochody.

Autoportret – Tamara Łempicka

Pierwszy obraz, który przeanalizuję w kontekście tematu, nosi tytuł „Autoportret” i został namalowany olejem na płótnie przez Tamarę Łempicką. Przedstawia on w dużym przybliżeniu ubraną w długi, szary płaszcz kobietę siedzącą za kierownicą zielonego samochodu bliżej nieokreślonej marki. W centrum obrazu znajduje się kierownica, na której kobieta ma położoną prawą rękę, zaś w prawym górnym rogu widoczna jest jej twarz. Chłodne spojrzenie w stronę widza, lekko przymrużone oczy, zamknięte i pomalowane czerwoną szminką usta sprawiają wrażenie, że kobieta jest pewna siebie i świadoma swojej wartości.

Motoryzacja, a dokładniej zielony samochód ukazany wyłącznie poprzez część drzwi, dachu i maski, stanowi tu tło dla obrazu kobiety. Mając to na uwadze i wiedząc, że dzieło zostało wykonane w latach 20. XX wieku, można stwierdzić, że motoryzacja została tu ukazana jako jeden z elementów przemian społecznych, który przyczynił się do emancypacji kobiet. Wówczas samochody były bowiem przede wszystkim męskim przywilejem, dlatego gdy za kółkiem siadały kobiety, mogły poczuć się pewniej i pokazać, że mają takie same prawa jak druga płeć. W ten trend doskonale wpisuje się obraz Tamary Łempickiej.

Znikający punkt

Motoryzacja jest tematem bardzo często podejmowanym nie tylko przez literaturę i malarstwo, ale również przez film. Świadczy o tym chociażby kultowa produkcja zatytułowana „Znikający punkt”, która opowiada historię bohatera o nazwisko Kowalski. Jest on emerytowanym kierowcą rajdowym zajmującym się transportem samochodów. Kiedy ma za zadanie dostarczyć Dodge’a Challengera do miejsca oddalonego o dwa tysiące mil, zakłada się ze znajomym, że uda mu się to zrobić w ciągu 15 godzin.

Aby zrealizować swój cel, na drogę bierze garść środków pobudzających i pędzi przez Amerykę z zawrotną prędkością, wielokrotnie łamiąc prawo, przez co zaczyna ścigać go policja, której bohater stara się uciec przy pomocy radiowego DJ’a. Motoryzacja w tym przypadku jest synonimem wolności i ucieczki się spod ucisku, jaki według wielu Amerykanów miał miejsce w latach 60. i 70. Pędzący samochód oznacza całkowitą swobodę i stanowi symbol wyzwolenia, którego tak bardzo pragnęli przede wszystkim ludzie młodzie żyjący wówczas w USA.

Drive

Innym, o wiele młodszym filmem, w którym motoryzacja odgrywa bardzo ważną rolę, jest powstały niedawno „Drive”. Opowiada on historię pewnego bezimiennego kaskadera będącego również kierowcą gangsterów. Jak można się domyślać, posiada on niezwykłe umiejętności prowadzenia samochodu, co skrzętnie wykorzystuje, zarabiając pieniądze. Brawurowe pościgi i niespotykana prędkość nie robią jednak na nim większego wrażenia dopóty, dopóki nie wplątuje się w krwawą jatkę z udziałem mafii.

Motoryzacja w filmie „Drive” jest jednym z głównych tematów, gdyż szalone pościgi i niebezpieczna, nocna jazda po ulicach miasta są tu bardzo częstym widokiem. Główny bohater w pewnym sensie przypomina rycerza, którego koniem i jednocześnie narzędziem pozwalającym wymierzyć sprawiedliwość jest samochód. Jako nocny pomocnik gangsterów nie potrafi on jednak rozróżnić, kiedy staje po stronie zła, a kiedy po stronie dobra, gdyż pojęcia te mieszają się mu i przenikają wzajemnie.

Piosenka o miłości małego Fiata do Syrenki

Piosenka Andrzeja Rosiewicza zatytułowana „Piosenka o miłości małego Fiata do Syrenki” w zabawny sposób opowiada o uczuciu występującym pomiędzy dwoma kultowymi samochodami PRL-u – Fiatem 126p i popularną syrenką. W tym przypadku mamy do czynienia z personifikacją pojazdów, które całują się, biorą ślub, popijają razem benzynę, podróżują wspólnie i planują przyszłość. Ich zachowania są typowo ludzkie, a historia opowiedziana przez piosenkarza jest typową historią miłosną, jaka może złączyć dwoje ludzi. Można zatem stwierdzić, że „Piosenka o miłości małego Fiata do Syrenki” stanowi metaforę ludzkich uczuć i ma przekazać ich głębię oraz sens za pomocą samochodów. W ten sposób autor uzyskuje komiczny efekt i zyskuje większy dystans do miłości.

Podsumowanie

Motoryzacja to nieodłączny element dzisiejszego świata, który jest często prezentowany przez sztukę. Różne jego ujęcia odnajdujemy w wielu jej dziedzinach, a mianowicie w literaturze, filmie, malarstwie i muzyce. Także znaczenia i funkcje motoryzacja są rozmaite, ponieważ może ona być symbolem postępu technologicznego i wyznacznikiem statusu społecznego, ale również problemem sprawiającym kłopoty bohaterom. Mając to na uwadze, można stwierdzić, że sposób ujęcia motoryzacji w sztuce zależy od ogólnej wymowy danego dzieła.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Clarkson J., Doprowadzony do szału, przeł. T., Palewicz R., Insihnis Media, Kraków 2010
2. Jasieński B., Miłość na aucie, (w:) tegoż, Utwory poetyckie, manifesty, szkice, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1972
3. Nienacki Z., Pan Samochodzik i wyspa złoczyńców, Wydawnictwo Literatura, Łódź 2010
4. Łempicka T., Autoportret, (w:) Claridge L., Tamara Łempicka: między art deco a dekadencją, przeł. Hornowska E., Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2009
5. Refn N., Drive, Stany Zjednoczone 2011
6. Sarafian R.C., Znikający punkt, Stany Zjednoczone 1971
7. Rosiewicz A., Piosenka o miłości małego fiata do syrenki, Polska 1978 (http://www.youtube.com/watch?v=Hu5GtAsN34I)

II Literatura przedmiotu:
1. Czubaj M., Pan Samochodzik: życie pośmiertne, „Polityka” 37/2004, s. 62-63
2. Popławska A. Futuryzm, w: Słownik terminów literackich, Wydawnictwo Greg, Kraków 2004.
3. Szczepaniak C., Motoryzacja na przełomie epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 2000, s. 13-16.
4. Wróblewski J., Dobry, zły, szybki i wściekły, „Polityka” 35/2011, s. 76.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Przez pryzmat różnych przedstawień motoryzacji śledzić można przemiany w życiu jednostek i ludzkich zbiorowości. Przywołane w wystąpieniu teksty kultury pozwalają stwierdzić, że motoryzacja jest jednym z nieodłącznych elementów nowoczesnego świata.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) B. Jasieński, Miłość na aucie:
– samochód jako symbol nowoczesności;
– metaforyczne ukazanie zmiany w relacjach damsko-męskich w latach po I wojnie światowej w porównaniu z poprzednią epoką;
b) Z. Nienacki, Pan Samochodzik i wyspa złoczyńców:
– niezwykły samochód jako źródło pseudonimu głównego bohatera;
– rozwiązania techniczne pojazdu pomagające w rozwiązywaniu zagadek kryminalnych i ucieczce przed wrogami;
c) J. Clarkson, Doprowadzony do szału:
– samochód symbolem statusu i pełnionej roli społecznej;
– refleksja na temat motoryzacji jako źródło spostrzeżen o współczesnej kulturze.
d) T. Łempicka, Autoportret:
– kobieta za kierownicą jako symbol przemian społecznych w latach dwudziestych;
– wpływ rozwoju techniki na emancypację kobiet w międzywojniu
e) R. C. Sarafian, Znikający punkt:
– kultowy film „kina drogi”;
– podróż głównego bohatera jako metafora ucieczki przed światem i problemami, poszukiwania wolności;
f) N. Refn, Drive:
– samochód jako narzędzie wymierzania sprawiedliwości;
– ukazanie moralnej dwuznaczności bohatera, który zatraca rozumienie dobra i zła
g) A. Rosiewicz, Piosenka o miłości małego fiata do syrenki:
– dowcipne przedstawienie dwóch kultowych PRL-owskich marek samochodowych;
– „związek” dwóch samochodów jako metafora relacji międzyludzkich.
3. Wnioski:
Motoryzacja to ważny element nowoczesnej kultury. Znajdujemy wiele jej różnorodnych przedstawień w sztuce. Pełni w niej wielorakie role: bywa symbolem postępu, wyznacznikiem statusu materialnego, ale także problemem i kłopotem. Świadectwem tego są między innymi przedstawione teksty kultury.