Motyw lustra (zwierciadła) w literaturze

Lustro jest obecne w cywilizacji człowieka od czasów prehistorycznych, choć oczywiście wówczas wyglądało ono zupełnie inaczej niż obecnie. Z uwagi na to uważa się je za jeden z pierwszych i jednocześnie najbardziej udanych wynalazków człowieka, który z powodzeniem służy każdemu z nas do dzisiaj. Powszechność i popularność lustra sprawiły, że stało się ono wykorzystywane nie tylko w celu przeglądania się w nim, ale również jako motyw w literaturze. Pisarze często ukazują różnego jego właściwości, nierzadko nadając mu ponadnaturalne cechy, jak również przedstawiając jako zwykłą, ale mającą duży wpływ na fabułę rzecz.

Mit o Narcyzie

Do motywu lustra odwoływała się już literatura antyczna, czego przykładem może być mit o Narcyzie. Bohater tego mitu to niezwykle przystojny młodzieniec, który nie może odpędzić się od adoratorek. Mimo to nie wykorzystuje swojej atrakcyjności i odrzuca zaloty powabnych boginek. Interesuje go bowiem tylko i wyłącznie własna osoba. Zezłoszczone nimfy postanawiają zemścić się na Narcyzie. W tym celu odwiedzają boginię miłości – Afrodytę. Karą, jaka spotyka młodzieńca, jest zakochanie się we własnej osobie.

Ujrzawszy własne odbicie w tafli jeziora, zaczyna pałać do siebie tak ogromnym uczuciem, że nie widzi świata poza sobą. Kiedy tylko może, przesiaduje nad wodą, namiętnie wpatrując się we własne odbicie. Za wszelką chcąc wyrazić miłość do obiektu swoich uczuć, czyli siebie, umiera, pogrążając się w mętnych wodach jeziora. W micie o Narcyzie lustrem jest więc tafla jeziora, w której bohater się przegląda, podziwiając własną osobę. Za sprawą owego zwierciadła popada w bezkrytyczne umiłowanie siebie i jeszcze bardziej pogłębia swój egoizm, próżność oraz skłonność do zamykania się w sobie.

Lustro jest więc katalizatorem jego pyszałkowatej i zadufanej postawy, która ostatecznie doprowadza go jednak do śmierci. Za jego sprawą cechy osobowości Narcyza jeszcze bardziej zostają uwypuklone i podkreślone. Ostatecznie lustro w postaci tafli jeziora okazuje się dla niego zdradzieckie i staje się przyczyną jego klęski poprzez nadmierne pobudzenie miłości własnej mitologicznego bohatera.

Faust

Fabuła „Fausta” bazuje na zakładzie pomiędzy Bogiem a Szatanem, podobnie jak to miało miejsce w biblijnej Księdze Hioba. Przedmiotem zakładu jest dusza tytułowego bohatera, starego naukowca bezskutecznie poszukującego sensu życia. Mefistofeles, który chce przeciągnąć Fausta na swoją stronę i wygrać w ten sposób zakład z Bogiem, zabiera go czarownicy, gdzie daje mu odmładzający eliksir i pokazuje lustro. W nim doktor zauważa piękną, młodą, czternastoletnią Małgorzatę, której serce postanawia zdobyć.

Widać zatem, że lustro stanowi narzędzie Szatan, pozwalające mu na wciągnięcie Fausta do swojego świata. Za jego pośrednictwem Mefistofeles łapie starego doktora na przysłowiowy haczyk, pokazując mu to, czego najbardziej pragnie – młodą, śliczną i powabną kobietę, która oczarowuje go swoim urokiem. Lustro w dramacie Goethego po raz kolejny okazuje się więc zdradzieckie, bo mimo że pozornie przynosi wielkie pożądanie i ogromną namiętność, to w rzeczywistości stanowi tylko sidła Szatana, który za jego pomocą wciąga Fausta do swojej podstępnej gry o jego duszę. Jest to więc magiczne narzędzie zła w rękach podstępnego Diabła.

Lalka

Motyw lustra pojawia się również w „Lalce” Bolesława Prusa. Główny bohater powieści – Stanisław Wokulski – wielce rozczarowany obojętnością i oschłością ze strony ukochanej Izabeli Łęckiej, postanawia wyjechać do Paryża, aby choć trochę o niej zapomnieć i zacząć prowadzić normalne życie bez ciągłych wizji ukochanej. Poprzez pobyt we Francji zamierza uspokoić swoją psychikę i dać jej odpocząć, jednak nie do końca mu się to udaje. Kiedy po rozmowie o interesach z Rosjaninem Suzinem Wokulski wraca do swojego pokoju hotelowego, zaczyna majaczyć i mieć omamy.

Gdy patrzy w lustro, zdaje mu się, że widzi swojego sobowtóra, a nie własne odbicie. Postać ze zwierciadła traktuje jako rzeczywistą osobę, która dzieli z nim pokój i powtarza jego ruchy, co wywołuje w nim przerażenie. Ze zdziwieniem stwierdza, że osoba z lustra wygląda tak samo jak on i wykonuje identyczne ruchy, w czym jednak nie ma nic nadzwyczajnego, bo tak właśnie działa lustro.

Na tej podstawie można stwierdzić, że lustro w „Lalce” zostało ukazane w sposób symboliczny, jako przedmiot, który uosabia niespokojną duszę i rozterki sercowe Stanisława Wokulskiego. Za jego pośrednictwem widać wywołane przez nieszczęśliwa miłość trudności psychiczne głównego bohatera. Lustro udowadnia więc, że nawet w Paryżu Wokulski nie potrafił odpędzić się od pesymistycznych myśli związanych z Izabelą Łącką, co potwierdzają jego dalsze losy, podczas których powrócił do Warszawy i po raz kolejny próbował zdobyć serce wybranki.

Królowa śniegu

Jednym z najbardziej znanych luster w literaturze jest bez wątpienia to pojawiające się w zatytułowanej „Królowa śniegu” baśni Hansa Christiana Andersena. Zaczyna się ona od opowieści o złym czarodzieju, którego zajęcie polega na dokuczaniu i przeszkadzaniu ludziom. W tym celu konstruuje magiczne lustro, sprawiające, że każdy i wszystko, co się w nim przegląda, wydaje się zniekształcone, szkaradne, paskudne oraz znacznie brzydsze niż w rzeczywistości.

Lustro w „Królowej śniegu” ma więc czarodziejskie moce i potrafi pokazywać to, co naprawdę nie istnieje, tak samo jak to miało miejsce w przypadku „Fausta”, gdzie również zostało skonstruowane przez czarny charakter i służyło złu. W baśni Andersena uczniom czarodzieja nie wystarcza jednak zabawa magicznymi właściwościami zwierciadła we własnym gronie, w związku z czym zaczynają oni podstawiać je ludziom, obserwując ich pełne zdziwienia reakcje na ujrzenie zniekształconego obrazu własnej osoby i świata, który ich otacza.

Kiedy słudzy czarodzieja nudzą się nawet tym, postanawiają zanieść lustro do samego Boga, gdzie – jak liczą – zaznają jeszcze więcej zabawy niż na ziemi. Lot do nieba okazuje się jednak zbyt długi, w efekcie czego zmęczeni uczniowie opuszczają zwierciadło, które spada na ziemię i rozbija się na miliony maleńkich kawałków, zniekształcając tym samym obraz świata i sprawiając, że ludzie stają się nieszczęśliwi i smutni. Jeden z odłamków przeklętego lustra wpada do oka głównego bohatera – Kaja, zmieniając go w złośliwe, pełne złej woli i krnąbrne dziecko.

Widać więc, że po raz kolejny mamy do czynienia z motywem lustra ujętym w sposób magiczny, które stanowi narzędzie zła w walce przeciwko uczciwym i dobrym ludziom. Ma ono ogromny wpływ na los fabuły i jest symbolem zła. Jego odłamki potrafią zatruć serce człowieka, zmuszając je do walki z nimi. Lustro w „Królowie śniegu” jest uosobieniem zepsucia, upadku moralnego, smutku i nieszczęścia, które zostaje wykorzystywane do czynienia zła na ziemi.

Cudzoziemka

Powieść przedstawia historię życia głównej bohaterki – Róży Żabczyńskiej. Jako starsza kobieta przychodzi ona do domu córki, lecz mimo wcześniejszego zapowiedzenia się nie zastaje jej, co sprawia jej przykrość. Po otwarciu drzwi przez służącą Róża wchodzi do domu córki, gdzie widzi lustro, w którym spostrzega własne odbicie. Kobieta zatrzymuje na nim wzrok przez dłuższą chwilę i zaczyna wspominać swoje życie, a jej retrospekcje są fundamentem całej fabuły.

W przypadku „Cudzoziemki” lustro staje się więc swego rodzaju katalizatorem głębszych emocji Róży, która za jego sprawą popada w melancholijny nastrój i przywodzi na myśl zarówno te najpiękniejsze, jak i najgorsze wspomnienia z całego życia. Zwierciadło po raz kolejny okazuje się zatem katalizatorem uczuć i rzeczą pokazującą nie tylko odbicie danego człowieka, ale jego osobowość, charakter, usposobienie oraz głęboko skrywane emocje, pragnienia, troski i potrzeby.

Lustro pozwala Róży na spojrzenie w głąb siebie i postanawianie rozliczenia się z przeszłością. Autentyczność i głębia zauważonego przez nią odbicia nie pozwalają jej przejść obojętnie na tym, co spotkało ją w przeszłości i wyzwala w niej pokłady emocjonalnych retrospekcji. Po raz kolejny lustro stanowi więc zwierciadło dla duszy i czynnik ukazujący postawę, światopogląd oraz głęboko skrywaną osobowość bohatera.

Podsumowanie

Lustro nie tylko w „Cudzoziemce”, ale również w „Lalce” i micie o Narcyzie jest przysłowiowym zwierciadłem dla duszy, które odkrywa prawdziwą tożsamość poszczególnych postaci, pokazuje ich rozterki, problemy, pragnienia, emocje, uczucie, charaktery i potrzeby. Za jego sprawą bohaterowie mogą ujrzeć nie tylko własne odbicie, ale również mają szansę, aby spojrzeć w głąb siebie. W „Cudzoziemce”, „Lalce” i micie o Narcyzie lustro jest jednak zwykłą rzeczą, która nie posiada żadnych nadzwyczajnych właściwości, czego nie można powiedzieć o zwierciadłach zaprezentowanych w „Fauście” i „Królowej śniegu”. W obu tych dziełach jest ono bowiem magiczne i posiada ponadnaturalne moce, jednak stanowi narzędzie we władaniu sił zła. Nie wnikając w cechy poszczególnych luster, należy podkreślić, że każde z omówionych dziś zwierciadeł ma duży wpływ na fabułę danego utworu.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Andersen Hans Christian Królowa śniegu, Warszawa, Media Rodzina, 2009, ISBN 9788372783547,
2. Goethe Johann Wolfgang, Faust, Wrocław, Zielona Sowa, 2001, ISBN 8372203148,
3. Kuncewiczowa Maria, Cudzoziemka, Warszawa, Prószyńki i S-ka, 2003, ISBN 8373373209,
4. Parandowski Jan, Narcyz, W: Mitologa. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Puls, 2007, ISBN 0907587852, s. 80,
5. Prus Bolesław, Lalka, Kraków 1998, ISBN 8372200017.

II Literatura przedmiotu:
1. Baut Aleksandra, Dzieje doktora Fausta. Od legendy do antropologicznego mitu, Polonistyka, 2003, nr 2, s.73-78,
2. Motyw zwierciadła w sztuce, W: Białostocki Jan: Symbole i obrazy w świecie sztuki, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, ISBN 8301027711, s. 80, 81, 88-102,
3. Narcyz, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 223-226,
4. Żak Stanisław, Cudzoziemka M. Kuncewiczowej – powieść o nieszczęśliwej kobiecie, Język Polski w Szkole Średniej, 1995/1996, nr 2, s. 66-75.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Lustro to jeden z najstarszych wynalazków w dziejach ludzkości, które jest powszechnie używane, dlatego stało się popularnym motywem wykorzystywanym na różne sposoby przez pisarzy wielu epok.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mit o Narcyzie: lustro w postaci tafli wody, które wzmaga samouwielbienie Narcyza i staje się przyczyną jego śmierci.
b) Faust: magiczne lustro wykorzystane przez Szatana w celu wciągnięcia Fausta w grę z Diabłem; lustro jako narzędzie w rękach zła.
c) Lalka: lustro jako katalizator problemów psychicznych Wokulskiego, które stanowi dowód, że nawet wyjazd do Paryża nie pozwolił mu na ucieczkę od złych myśli.
d) Królowa śniegu: magiczne lustro jako narzędzie w rękach zła, za sprawą którego niedobry czarnoksiężnik wprowadza zamęt, smutek i nieszczęście do świata ludzi.
e) Cudzoziemka: lustro jako zwierciadło duszy, za pośrednictwem którego ujawniają się skrywane głęboko wspomnienia, pragnienia i troski głównej bohaterki.

3. Wnioski:
a) Lustro jest przedstawiane jako zwierciadło duszy, które ukazuje osobowość, emocje, uczucie i głęboko skrywane potrzeby, problemy oraz pragnienia bohaterów.
b) Lustro może być zwykłą rzeczą, pozbawioną jakichkolwiek nadzwyczajnych właściwości, jak również elementem magicznym, które potrafi pokazywać różnego rodzaju wizje i staje się narzędziem w rękach sił zła.
c) Lustro ma duży wpływ na fabułę poszczególnych dzieł.