Motyw muzyki w literaturze

Muzyka jest nieodłącznym elementem ludzkiego życia, który towarzyszy nam od wieków. Stanowi ona odzwierciedlenie twórczości człowieka, dlatego uznaje się ją za dorobek naszej cywilizacji i jeden z budulców kultury, za sprawą którego odróżniamy się od zwierząt. Muzyka daje nam możliwości wyrażenia własnych emocji oraz pozwala na artystyczne i metaforyczne odniesienie się do określonych zagadnień.

Badacze uznają, że ludzie poznali muzykę już w czasach antycznych, a do dzisiaj coraz bardziej ją rozwijają i upowszechniają. Mimo że jest ona jedną z gałęzi sztuki, to pojawia się w innej sztuce, a mianowicie w literaturze. Motyw muzyki jest bowiem popularnym toposem dającym pisarzom szanse na różnorakie użycie, z czego chętnie oni korzystają.

Mitologia – Apollo

Motyw muzyki można odnaleźć już w mitologii, czego przykładem jest postać Apolla – syna Zeusa i Leto. Jak można się domyślać, uznawano go za boga muzyki i patrona sztuki, czego źródło można upatrywać już w momencie narodzin, kiedy otoczyły go łabędzie i zaczęły śpiewać wspaniałe melodie. Dzięki temu Delos, czyli miejsce Apolla narodzin, zaczęło kwitnąć, ożywać i stało się źródłem jedynych w swoim rodzaju dźwięków. Jedną z umiejętności syna Zeusa była bezbłędna gra na cytrze, a jego samego uznano za ofiarodawcę natchnienia muzycznego i najpiękniejszego ze wszystkich bogów.

Jednym z ważniejszych wydarzeń w życiu Apolla był muzyczny pojedynek z Marsjaszem, który grał na flecie. Zarówno on, jak i Apollo zachwycili słuchaczy, jakimi byli okoliczni pasterze, jednak po wyrównanym pojedynku zwycięzcą został Apollo. Czując swą potęgę, zdecydował się na bezlitosne obdarcie ze skóry swojego przeciwnika, co świadczy o jego porywczym i niepohamowanym charakterze. Ponadto o bogu muzyki można powiedzieć, że pełnił funkcję zwierzchnika dziewięciu muz i cieszył się wielkim szacunkiem wśród Greków, którzy pokochali go za opiekę, jaką nad nimi roztoczył.

Wizerunek Apolla jest więc niejednoznaczny, bo z jednej strony jawi się jako wyniosły i okrutny narwaniec, o czym świadczy obdarcie ze skóry Marsjasza, a z drugiej jako odpowiedzialna i opiekuńcza postać, co potwierdza wdzięczność ze strony Greków. W mitologii mamy więc do czynienia ze spersonifikowanym motywem muzyki zaprezentowanym na podstawie boga tej dziedziny sztuki. Na podstawie jego niejednoznacznego i kontrowersyjnego wizerunku można stwierdzić, iż funkcją takiego ujęcia motywu muzyki jest pokazanie, że artyści i muzycy to ludzie targani emocjami oraz uczuciami, które następnie przekształcają w swoją twórczość.

Pan Tadeusz

Epopeja Adama Mickiewicza przedstawia szlacheckie życie na soplicowskim dworze. Motyw muzyki można tu odnaleźć na podstawie koncertów Wojskiego i Jankiela. Wojskiego uznawano za mistrza polowania, a on samy był człowiekiem wrażliwym i utalentowanym artystycznie, czemu dał wyraz, grając na rogu po zakończeniu polowania na niedźwiedzia. Dumnie podniósł w górę swój instrument i zaczął wydobywać cudowne dźwięki, które wprawiły w zachwyt wszystkich słuchaczy.

Opis koncertu obfituje w różnego rodzaju środki stylistyczne pozwalające czytelnikowi na wyobrażenie sobie muzyki Wojskiego, takie jak epitety, wyrazy dźwiękonaśladowcze, personifikacje czy metafory. Gra Wojskiego ukazuje słowny kunszt Mickiewicza w tworzeniu poetyckich obrazów, a także jest swego rodzaju przerywnikiem i pauzą w akcji. Motyw muzyki w „Panu Tadeuszu” pojawia się również w nawiązaniu do koncertu Jankiela. Odbywa się on na prośbę Zosi i ma miejsce w momencie, gdy poinformowano poddanych o uwłaszczeniu. Koncert Jankiela można uznać za swego rodzaju lekcję historii, co wynika z faktu, iż podczas żywej gry na cymbałkach bohater odnosi się do najważniejszych wydarzeń z dziejów narodu polskiego.

Początkowo wygrywa skoczną i radosną melodię Poloneza Trzeciego Maja, aby następnie zmienić nastrój w związku z przywołaniem haniebnej zdrady w Targowicy i rzezi Pragi, a na końcu intonuje podniosłą i pełną emocje pieśń hymniczną znaną dzisiaj jako Mazurek Dąbrowskiego. W przypadku koncertów Jankiela muzyka jest więc sposobem na wyrażenie patriotycznych uczuć i przywiązania do narodu polskiego, jakie żywił bohater „Pana Tadeusza”. Wpisuje się to w ogólne przesłanie dzieła, mające ukazać Polaków jako zjednoczony i silny naród.

Fortepian Chopina

Motyw muzyki da się odnaleźć również w wierszu Cypriana Kamila Norwida zatytułowanym „Fortepian Szopena”. Jak można się domyślać, zaprezentowano go w kontekście twórczości artystycznej jednego z największych polskich kompozytorów – Fryderyka Szopena. Wiersz stanowi wyraz zachwytu autora nad dorobkiem muzyka. Widzimy więc, jak podmiot liryczny zestawia jego osobę z postacią mitologicznego rozszarpanego przez zazdrosne nimfy Orfeusza i Pigmaliona, który doprowadził do ożywienia posągu Galatei.

Następnie podmiot liryczny skupia się na dłoni Szopena, opisując ją jako źródło geniuszu artystycznego, a także podkreśla, że jego muzyka jest swego rodzaju błogosławieństwem i wyrazem doskonałości. Osoba mówiąca zwraca również uwagę na narodowy i patriotyczny charakter twórczości Szopena; podkreśla, że jest ona dziedzictwem przeszłych pokoleń i wyrazem najwyższej cnoty. Mówiąc o śmierci artysty, podmiot liryczny zaznacza, że mimo odejścia ze świata żywych jego muzyka nie zginie i będzie nieprzerwanie trwała przez kolejne lata.

Aby podkreślić kunszt Szopena, przyrównuje się go do najbardziej cenionych artystów w dawnej historii świata, takich jak Fidiasz, Dawid czy Ajschylos. Niemal patetyczna i pełna gloryfikacji wymowa wiersza potęgowana jest przez kolejne górnolotne określenia muzyki Szopena, która jest tak wielka, że potrafi poruszyć nawet kamienie. Nastrój zmienia się, gdy podmiot liryczny przedstawia obraz zniszczenia tytułowego fortepianu należącego do polskiego kompozytora. Opisuje go jako symbol polskości i dziedzictwa narodowego, który został znieważony i upokorzony, co stanowi metaforę niezrozumienia i niedocenienia muzyki Szopena przez ówczesnych mu ludzi.

Mimo to końcowa wymowa wiersza jest pozytywna, ponieważ wyraża przekonanie, że twórczość artysty w końcu się odrodzi. Wszystko to pozwala stwierdzić, iż w „Fortepianie Szopena” mamy do czynienia z motywem muzyki ujętym w kontekście twórczości Szopena, którą ukazano w sposób podniosły i niemal wyidealizowany, opisując jako jeden z najważniejszych elementów polskiej kultury i naszego rodzimego dziedzictwa artystycznego. Za pomocą motywu muzyki Norwid uwzniośla postać Szopena i obrazuje swój zachwyt jego kompozycjami.

Wesele

W „Weselu” muzyka jest tłem wydarzeń i pozwala na uzyskanie nastroju biesiady oraz zabawy. Świadczą o tym dobiegające z izby dźwięki skrzypiec, basów i klarnetów, a także tupot nóg gości oraz ich pogwizdywania i popiskiwania. Tego typu muzyka stanowi wyraz ludowej kultury i obrazuje żywiołowość i energiczność chłopów. Jej funkcją jest również zbudowanie nieuchwytnego, impresjonistycznego nastroju, na co pozwala Wyspiańskiemu połączenie żwawych i szybkich dźwięków z barwnym otoczeniem izby. W ten sposób przedstawiono motyw muzyki w pierwszym akcie; w drugim on się nie pojawia, jednak w trzecim autor ujmuje go w zupełnie odmienny sposób niż w pierwszym.

Mianowicie dynamiczna i skoczna muzyka zmienia się w smutną, powolną i przygnębiającą, gdyż ma za zadanie wyrazić niemoc Polaków w dobie walk o niepodległość. Pojawia się ona podczas chocholego tańca symbolizującego niemożność podjęcia wspólnej walki o ojczyznę. W „Weselu” motyw muzyki został więc zaprezentowany w sposób impresjonistyczny, a jego funkcje polegają na stworzeniu tła dla fabuły utworu i zobrazowaniu stanu, w jakim znajdowało się społeczeństwo Polski w czasie starań o niepodległość.

Podsumowanie

Motyw muzyki występuje w literaturze na wiele różnych sposobów: pod postacią koncertów i dźwięków wydobywanych przez bohaterów, co było widać w „Panu Tadeuszu”; w nawiązaniu do konkretnych postaci jak Szopen czy Apollo, jak również jako tło dla fabuły, tak jak miało to miejsce w „Weselu”. Z kolei funkcja motywu muzyki polega przede wszystkim na stworzeniu odpowiedniego nastroju danego dzieła oraz na przedstawieniu opinii autora na temat jakiejś postaci. Bez najmniejszych wątpliwości można również stwierdzić, że muzyka odgrywa ważną rolę we wszystkich zaprezentowanych dziś dziełach.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
2) Norwid Cyprian Kamil, Fortepian Szopena, dostęp online: http://www.wiersze.annet.pl/w,,13750, 02.04.2013
3) Parandowski Jan, Mitologia. Wierzenia Greków i Rzymian, Londyn, Puls, 1992, rozdz.: Apollo, ISBN 0907587852, s. 38-42,
4) Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373272372.

II Literatura przedmiotu:
1) Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 43-46,
2) Polańczyk Danuta, Mitologia Jana Parandowskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581672, s. 22-23,
3) Polańczyk Danuta, Poezje Cypriana Kamila Norwida, Lublin, Biblios, 2007, ISBN 9788386581276, s. 39-43.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw muzyki to popularny topos literacki, który jest prezentowany przez pisarzy na wiele sposobów i pełni różne funkcje.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Mitologia”: Apollo jako grecki bóg muzyki, którego osobowość i zachowanie obrazują emocjonalność oraz energiczność muzyki.
b) „Pan Tadeusz”: motyw muzyki pojawiający się podczas koncertów Wojskiego i Jankiela, który tworzy nastrój w danym momencie i ukazuje patriotyzm Polaków oraz ich przywiązanie do historii.
c) „Fortepian Szopena”: motyw muzyki wykorzystany w celu wyrażenia zachwytu autora nad twórczością Fryderyka Szopena.
d) „Wesele”: żywiołowa muzyka jako tło dla bawiących się gości, która podczas chocholego tańca zmienia się cichą i apatyczną melodię, wyrażając w ten sposób niemoc Polaków.

3. Wnioski:
a) Motyw muzyki pojawia się w literaturze pod postacią koncertów i dźwięków wydobywanych przez bohaterów, w nawiązaniu do konkretnych postaci, jako jeden z elementów kompozycji dzieła lub jako tło dla fabuły.
b) Funkcja motywu muzyki polega przede wszystkim na stworzeniu odpowiedniego nastroju danego dzieła oraz na przedstawieniu opinii autora na temat jakiejś postaci bądź sytuacji.
c) Muzyka odgrywa ważną rolę we wszystkich zaprezentowanych dziełach.