Motyw nocy w literaturze, malarstwie i sztuce

Noc ma duże znaczenie w życiu człowieka, ponieważ to w jej trakcie, podczas snu nasz organizm odpoczywa i nabiera sił, aby móc swobodnie i bez wysiłku wykonywać swoje obowiązki za dnia. Funkcja relaksacyjna nie jest jednak jedyną, jaką pełni noc, gdyż może ona przybierać inne znaczenia – tworzyć tajemniczy lub groźny nastrój, popychać do pewnych czynów czy dawać schronienie zbrodniarzom. O tym, jak duże znaczenie dla człowieka ma noc, świadczy nie tylko życie codzienne, ale też literatura i sztuka, które często odnoszą się do tego tematu. Artyści i pisarze wykorzystywali i ciągle wykorzystują noc na różnego rodzaju sposoby, nadając jej rozmaite funkcje i znaczenia.

Tren XIX (Sen)

Tren XIX Kochanowskiego, zwany inaczej jako Sen, to ostatni utwór wchodzący w skład Trenów. Sytuacja liryczna przedstawia autora – ojca tragicznie zmarłej dziewczynki o imieniu Orszulka – który zmęczony ciągłym lamentowaniem po stracie najbliższej mu osoby zapada w sen. W nocy Kochanowskiemu objawia się zmarła przed laty matka oraz jego ukochana córka. Ze względu na swój młody wiek dziewczynka nie może przemówić, lecz robi to matka. Kobieta podkreśla, że przybyła do swojego syna, aby ukoić jego ból. Uświadamia mu, że pozagrobowe życie Orszulki nie jest dla niej utrapieniem. Zaznacza, że w niebie jest jej dobrze i czuje się tam szczęśliwa.

Jednocześnie matka delikatnie karci Kochanowskiego za zwątpienie w Boga i podważanie Jego decyzji. Uważa bowiem, że poeta nie powinien rozstrzygać tego, czy słusznie zrobił, zabierając Orszulkę do świata zmarłych, czy nie. Kobieta stara się ze wszystkich sił pocieszyć swojego syna i dać mu do zrozumienia, że śmierć córki nie może zmienić jego światopoglądu i podejścia do życia oraz Boga. Podkreśla znaczenie rozumu i naucza Kochanowskiego, jak powinien zachowywać się wobec kryzysu filozoficzno-światopoglądowego. W ten sposób sen poety podtrzymuje go na duchu i walnie przyczynia się do odzyskania radości życia.

Dzięki niemu poeta przestaje cierpieć, godzi się z losem i Bogiem i przyjmuje do siebie to, co się stało. Noc w Trenie XIX jest zatem ukojeniem dającym ulgę, nadzieję i przywracającym Kochanowskiego do normalnego życia. To dzięki niej i dzięki odbywającemu się w jej trakcie snu dochodzą do niego głosu matki, co ma zbawienny wpływ na jego samopoczucie. Noc, podczas której rzeczy dzieją się poza świadomości Kochanowskiego, stanowi tu swego rodzaju ukojenie pozwalające mu na powrót do normalnego życia po tak traumatycznym przeżyciu, jakim jest śmierć ukochanej córki.

Pod wpływem przeżyć spowodowanych śmiercią córki powstał również skomponowany przez Władysława Broniewskiego cykl siedemnastu liryków „Anka”. W jednym z nich, zatytułowanym „Obietnica”, poeta posługuje się motywem nocy, mówiąc o niej jako o straszliwym ptaszydle. W ten sposób chce pokazać, że podobnie jak Kochanowski, nie może się pogodzić z utratą córki; to wydarzenie odcisnęło na nim tak olbrzymie piętno, że nie pozwala o sobie zapomnieć nawet długi czas później.

Motyw snu z marzeniami sennymi powiązuje także Krzysztof Kamil Baczyński w „Śpiewie do snu”, gdzie autor zwraca się wybranki o imieniu Basia, tak jak Kochanowski i Broniewski do swoich córek. Tym razem podmiot liryczny próbuje dać ukochanej ukojenie w postaci błogiego snu, który pozytywnie wpłynąłby na jej samopoczucie. Tylko w ten sposób może bowiem ofiarować jej namiastkę szczęścia niemożliwego do osiągnięcia w dobie okrutnej wojny. W „Śpiewie do snu” noc została więc wykorzystany jako symbol spokoju, szczęścia i odpoczynku od bezlitosnej wojny.

Sen nocy letniej

Dramat Williama Szekspira ukazuje losy trzech Hermii i Lizandera – dwojga kochanków połączonych zakazaną miłością. Hermia jest bowiem przeznaczona dla Demetriusza, z czym nie może się pogodzić, dlatego wraz z Lizanderem postanawia zawiązać spisek uciec spod władzy despotycznego ojca uniemożliwiającego szczęśliwy związek Hermii i Lizandera. Kiedy dowiaduje się o tym Demetriusz, postanawia podążyć za zakochanymi, aby pokrzyżować ich plany i odzyskać dla siebie Hermię. W pogoń za Demetriuszem wybiera się natomiast zakochana w nim na zabój Helena, która liczy, że w końcu uda się jej zdobyć jego serce.

Czworo głównych bohaterów ucieka do lasu, gdzie w nocy dzieją się nienaturalne rzeczy. Mianowicie ku zdziwieniu zakochanych w ich historię wplątują się elfy, którym po wielu przypadkowych i często komicznych perypetiach udaje się połączyć szczęśliwym uczuciem Hermię i Lizandera oraz Helenę i Demetriusza. W „Śnie nocy letniej” noc ma za zadanie nadawać utworowi nastroju tajemniczości. To ona wyzwala magiczne moce i sprawia, że bohaterowie ulegają wielkiej miłości. Zagadkowa aura nocy łączy się tu z nieodgadnioną naturą, nadając utworowi zaczarowaną atmosferę.

Motyw nocy jako tło dla fabuły wykorzystał też Franciszek Karpiński w liryku „Laura i Filon”. Ta sentymentalna sielanka swój specyficzny charakter zawdzięcza właśnie nocy, która jest jednym z elementów tworzących sentymentalną aurę dzieła. Za jej sprawą Karpiński uzyskuje nastrój ludowości i sielskości, tak charakterystyczny dla prezentowanego przez niego stylu.

W identyczny sposób motyw nocy wykorzystał Mickiewicz, który osadził w nocy fabułę „Świtezianki” i „Lilii”. Dzięki temu utwór ma tajemniczy, wręcz groźny nastrój, w efekcie czego – podobnie „Laura i Filon” – doskonale wkomponowuje się w ludowe założenia Ballad, których twórcą był Adam Mickiewicz.

O tym, jak bardzo popularnym sposobem na wykorzystanie motywu nocy jest posłużenie się nim jako tłem utworu, świadczy fakt, iż robi to Kazimierz Przerwa-Tetmajer w „Aniele Pańskim”. To młodopolskie dzieło w charakterystyczny dla swojej epoki sposób wywołuje w czytelniku określone emocje. Mając na uwadze, iż Młoda Polska była określana jako epoka schyłku wieku, można się domyślić, iż owe emocje są związane z melancholią, smutkiem i przygnębieniem, dla których noc stanowi idealne tło.

Z kolei w nawiązaniu do duchów, istot ponadnaturalnych i niewyjaśnionych, tajemniczych zdarzeń motyw nocy został wykorzystany w wielu romantycznych dziełach, takich jak np. druga i trzecia część „Dziadów” czy „Król Olch”. Za pomocą nocy, w trakcie której ujawniały się różnego rodzaju mary i widma oraz następowały rozmaite magiczne sytuacje, przedstawiciele epoki chcieli pokazać, że świat można postrzegać nie tylko poprzez racjonalne myślenie, ale również poprzez uczucia i emocje, które według romantyków mają duże znaczenie w życiu każdego człowieka.

Sonety krymskie

Adam Mickiewicz sięgnął po ten motyw także w dwóch sonetach wchodzących w skład „Sonetów krymskich”. Pierwszy z nich – „Bakczysaraj w nocy” – to opis znajdującego się Górach Krymskich miasta, w którym swego czasu znajdował się Adam Mickiewicz. Zachwycony jego orientalną kulturą i atmosferą bliskiego wschodu, sportretował je w nocy. Podobnie jak to miało miejsce u Szekspira, tak i tu noc nadaje tajemniczy wymiar, a ponadto podkreśla orientalizm zarówno samego miasta, jak i utworu Mickiewicza. W Bakczysaraju noc przynosi spokój i podkreśla siły natury, które ujawniają się w tym czasie.

Podobną funkcję noc pełni w drugim wziętym przeze mnie pod uwagę sonecie, czyli w „Stepach akermańskich”. Jest to utwór rozpoczynający cały cykl „Sonetów krymskich”, a jego atmosferę można określić jako tajemniczą, zagadkową i nieco groźną. Wpływ na to ma oczywiście aura, jaką wytwarza noc, która z jednej strony wyzwala piękno Krymu, zaś z drugiej dodaje podmiotowi lirycznemu niepewności i wzbudza w nim pewnego rodzaju obawy oraz strach. Podsumowując, w obu sonetach noc wprowadza nastrój tajemniczości, zmienia percepcję rzeczywistości, wyostrza zmysły i jednocześnie pozwala na docenienie wyjątkowości Krymu, który po zmroku jest zupełnie innym miejscem niż za dnia.

Straż nocna

Jednym z przykładów potwierdzających tę tezę jest obraz Rembrandta zatytułowany „Straż nocna”. Obraz ten został stworzony na zamówienie jako grupowy portret strzelców amsterdamskich z kompanii BannigaCocaa. Malarz ukazuje ich w momencie wymarszu z wielkiej bramy, a jako tło służy mu tytułowa noc. Jej głęboka czerń stanowi kontrast dla znajdujących się na obrazie postaci, podkreślając w ten sposób ich indywidualizm. Choć jest to portret grupowy, to dzięki wykorzystaniu motywu nocy każdy z bohaterów zyskuje swój niepowtarzalny, jednostkowy charakter.

Rembrandt osiąga taki efekt poprzez użycie niewielkich smug światła, które kieruje na twarz strzelców, co sprawia, że są one doskonale widoczne na tle ciemności. Najbardziej w oczy rzucają się dwie najmocniej oświetlone postaci umiejscowione w samym centrum obrazu. Na tej podstawie można wywnioskować, że pełnili oni najważniejsze funkcje w całym oddziale kawalerzystów. Podsumowując, w „Straży nocnej” motyw nocy został wykorzystany po to, aby podkreślić portrety poszczególnych postaci i ukazać ich wyjątkowość oraz indywidualizm.

Chochoły

Obraz Stanisława Wyspiańskiego zatytułowany „Chochoły” przedstawia 11 tytułowych chochołów, czyli słomianych krzewów chylących się ku wodzie. Wraz z taflą wody wyeksponowano je na pierwszym planie, zaś na drugim daje się zauważyć jasne punkty światła będące latarniami, ulicę oraz otaczające tytułowe chochoły drzewa. Całkowicie w oddali widać również kontury jakiejś budowli — można przypuszczać, że jest to zamek. Obraz został utrzymany raczej w ponurych barwach, co wynika z faktu, że ukazuje on scenę dziejącą się w nocy, co dopełnia wykorzystanie techniki impresjonistycznej.

Dzięki użyciu motywu nocy mamy bowiem do czynienia z grą świateł, operowaniem szeregiem zlewających się ze sobą kolorów i rozmyciem kontur drzew, chochołów oraz wszystkich innych przedmiotów. Tak więc podobnie jak Tetmajer, tak i Wyspiański sięgnął po motyw nocy w celu oddziaływania na zmysły odbiorcy, co współgra z impresjonistycznym charakterem dzieła. Chciał w ten sposób osiągnąć efekt przygnębienia i zadumy, która dosięga widza od razu po spojrzeniu na obraz. Bez wątpienia można stwierdzić, że udała mu się ta sztuka.

Podsumowanie

Najczęstszą funkcją, jaką pełni motyw nocy, jest stworzenie tła dla fabuły i głównego tematu danego dzieła. Ponadto warto zauważyć, że artyści sięgają po motyw nocy również po to, aby wprowadzić atmosferę tajemniczości bądź grozy. Można zatem stwierdzić, że nie pełni ona kluczowej funkcję w omówionych dziełach, gdyż stanowi przede wszystkich ich dopełnienie. Nie zmienia to jednak faktu, że ma bądź co bądź ma ona duże znaczenie dla ich wymowy, co udowodniłem w trakcie dzisiejszej prezentacji.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Kochanowski Jan, Tren XIX – Sen, W: Treny, Wrocław, Ossolineum, 2009, ISBN 9788304043930,
2) Mickiewicz Adam, Bakczysaraj w nocy, Stepy akermańskie, W: Sonety Krymskie,
3) Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Straż nocna, Amsterdam, Rijksmuseum, 1642, olej na płótnie, 363 x 437 cm,
4) Szekspir William, Sen nocy letniej, Kraków, Znak, 2008, ISBN 9788324009343
5) Wyspiański Stanisław, Chochoły, Warszawa, Muzeum Narodowe, 1898-1899, pastele, 69 x 107 cm.

II Literatura przedmiotu:
1) Grzeszczuk Stanisław, Tren XIX, W: Treny Jana Kochanowskiego, Warszawa, Wydawnictwa Szkole i Pedagogiczne, Warszawa, 1998, ISBN 9788302036927,
2) Krawczyk Alicja, Człowiek i natura w Sonetach krymskich A. Mickiewicza, W: Język Polski w Szkole Średniej, 1994/1995, nr 4, s. 24-37,
3) Krukowska Halina, „Nocna strona” romantyzmu, W: Problemy polskiego romantyzmu. Seria 2: praca zbiorowa, red. Żmigrodzka Maria, Wrocław, Ossolineum, 1974, s. 193-228.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw nocy jest często wykorzystywany przez artystów, którzy nadają mu różne znaczenia, zależne od wymowy danego dzieła.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Tren XIX: noc jako czynnik dający ukojenie i pozwalający na przeżycie uspokajające snu; noc, która umożliwia powrót do wcześniej wyznawanego światopoglądu.
b) Sen nocy letniej: motyw nocy wykorzystany po to, aby stworzyć magiczną aurę tajemniczości.
c) Sonety Krymskie: noc jako element podkreślający orientalizm utworu i piękno oraz niesamowitość Krymu.
d) Straż nocna: motyw nocy wykorzystany po to, aby podkreślić indywidualizm i wyjątkowość postaci znajdujących się na obrazie.
e) Chochoły: noc jako czynnik pozwalający na uzyskanie impresjonistycznego efektu.

3. Wnioski:
a) Motyw nocy jest najczęściej wykorzystany po to, aby stworzyć tło dla fabuły lub głównego tematu danego dzieła.
b) Za pomocą motywu nocy artyści nadają swoim dziełom atmosferę tajemniczości, grozy bądź magii.
c) Motyw nocy pełni poboczną funkcję w poszczególnych dziełach.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *