Motyw pieniędzy w literaturze

Niezależnie od tego, czy to się komuś podoba, czy nie, faktem jest, że pieniądz rządzi światem. Większość ludzkich działań jest podejmowana dzięki niemu i pod jego wpływem. Pieniądz to w dużej mierze motor napędowy rozwoju cywilizacyjnego. Przy jego wykorzystaniu stale następuje postęp w najróżniejszych dziedzinach życia społecznego, począwszy od sportu, po rozrywkę, skończywszy na najbardziej rozwiniętych technologiach. Mimo to równie często bywa on niszczycielską siłą, która pod wieloma względami potrafi doprowadzić do destrukcji.

Chciwość może bowiem przeistoczyć się w chęć zniszczenia drugiego człowieka lub całej grupy społecznej, która przeszkadza w zdobyciu pieniędzy; mogą one także stać się przyczyną zbrodni lub źródłem zazdrości. To, jak różnie można postrzegać i traktować pieniądze, pokazuje nie tylko życie codzienne, ale też literatura. W trakcie dzisiejszego wystąpienia na wybranych przykładach postaram się udowodnić szerzej omówić motyw pieniędzy.

Kupiec wenecki

Skąpy Żyd o imieniu Shylock to jeden z głównych bohaterów „Kupca weneckiego”. Jego sposób na zarabianie pieniędzy to pożyczanie ich na lichwiarski procent, co nie podoba się jego największemu wrogowi – Antoniowi. Ten z kolei, jako chrześcijanin, brzydzi się lichwą i w geście łaski pożycza pieniądze za darmo. Kiedy do Antonia przychodzi przyjaciel z prośbą o pożyczkę, a ten nie może mu pomoc z powodu braku pieniędzy wynikającego z inwestycji w towary, które popłynęły do Wenecji, z sympatii do bliskiego znajomego sam decyduje się na pożyczkę u znienawidzonego Schylocka.

Haczyk polega na tym, że jeśli Antonio nie zwróci pieniądze na czas, Żyd będzie miał prawo zażądać funta jego ciała, co w praktyce oznacza śmierć. Ostatecznie, mimo że dług nie został spłacony zgodnie z harmonogramem z powodu domniemanego, jak się później okazuje, zatonięcia statku z towarami, to Antonio uchodzi z życiem, gdyż sprawa sądowa paradoksalnie rozgrywa się na jego korzyść, a Schylockowi wali się cały świat, bo nie dość, że nie odzyskuje długu, to opuszcza go córka. Z kolei Antonio jednak nie traci swoich towarów, ponieważ statki dopływają do celu.

W „Kupcu weneckim” chciwość i chęć niemoralnego zarabiania pieniędzy poprzez lichwę doprowadzają Schylocka do osobistej tragedii. Wszystko, co go spotyka, wydaje się jak gdyby karą za skąpstwo; podczas rozprawy sędziowie posądzają go o narażenie życia Antonia i odbierają mu cały majątek, a ponadto zostaje samotnikiem z powodu odejścia córki. Antonio zostaje natomiast wynagrodzony za swoją hojność. Skąpstwo i bezwzględne pożądanie pieniędzy bez zwracania uwagi na moralne koszty ukazane są przez Szekspira w negatywnym świetle, jako czynniki demoralizujące i eliminujące ludzką empatię.

Wszak działanie Schylocka wobec Antonia w takim samym stopniu wynika z jego chciwości, co z chęci zemsty i nienawiści. Takie ujęcie tematu ma napiętnować niegodny sposób na zarabianie pieniędzy, jakim jest lichwa i pokazać, że zachłanność, w odróżnieniu o szczodrości, nigdy nie popłaca i ostatecznie zawsze staje się przyczyną osobistej klęski.

Zbrodnia i Kara

Pierwszym dziełem, które chciałbym przeanalizować w kontekście tematu, będzie „Zbrodnia i kara”. Powieść Fiodora Dostojewskiego przedstawia losy biednego studenta – Rodiona Raskolnikowa – osadzone w realiach dziewiętnastowiecznego Petersburga. W tym rosyjskim mieście pieniądze decydują o życiowych szansach i sposobie życia, jednak bardzo trudno je zdobyć, stąd bieda mieszkańców aż bije po oczach. Brak funduszy sprawia, że w opisanym przez Dostojewskiego Petersburgu wytworzyły się dzielnice nędzy, gdzie w skrajnie trudnych warunkach egzystują wyniszczeni przez życie biedacy.

Aby zdobyć środki finansowe, wielu z nich zmuszonych jest do zajmowania się zajęciami uwłaczającymi godności, jak chociażby Sonia, która prostytuuje się w celu zarobienia pieniędzy dla najbliższych czy Dunia chcąca wyjść za mąż za niekochanego mężczyznę, żeby pomóc finansowo rodzinie. Wielu bohaterów ma długi i nie potrafi związać końca z końcem, dlatego częstym zjawiskiem jest alkoholizm, tak jak w przypadku Marmieładowa, choroby, a nawet samobójstwa. Wyjątkowo biedny jest również Rodion Raskolnikow, niemający pieniędzy na opłacenie nauki i regulowanie opłat za bardzo mizerne mieszkanie.

W podobnych warunkach żyje zresztą większość bohaterów, którzy borykają się ze skrajną biedą, jak Sonia czy Marmieładow. Zarówno własny los, jak i niesprawiedliwość społeczna w postaci petersburskiej nędzy sprawiają, że Rodion postanawia się zbuntować. Wrażliwość głównego bohatera na biedę innych początkowo wywołuje szlachetną postawę, ponieważ pomimo braku funduszy na utrzymanie siebie Raskolnikow znajduje parę groszy, aby ofiarować je ludziom jeszcze bardziej potrzebującym. Przeświadczenie o własnej wyjątkowości powoduje jednak, że Rodion uważa się za jednostkę wybitną i powołaną do pomocy finansowej najniższym warstwom społecznym.

W związku z tym wymyśla ideologię mówiącą, że osoby bardziej przydatne dla społeczeństwa mają większe prawa niż ludzie gorszej kategorii, do których Raskolnikow zalicza m.in. starą lichwiarkę Alonę Iwanownę. Bazując na tej ideologii, Rodion decyduje się na zabicie lichwiarki, aby zdobyć w ten sposób pieniądze i przekazać je najbardziej potrzebującym. Główny bohater „Zbrodni i kary” chce więc wykorzystać pieniądze dla szlachetnych celów, ale uzyskuje je za pomocą kryminalnego postępowania. Motywowane kwestiami finansowymi i ideologicznymi morderstwo popełnione przez Raskolnikowa wynika więc z jego wrażliwości, która jest z kolei spowodowana biedą i powszechnym brakiem pieniędzy.

Kradzież pieniędzy jednym ludziom i zabijanie ich, aby przekazać fundusze innym, bardziej potrzebującym, okazuje się jednak wielce negatywne w skutkach. Psychika Rodiona nie radzi sobie bowiem z popełnioną zbrodnią, co kończy się niewykorzystaniem skradzionej mamomy, przyznaniem się do winy i skazaniem na zsyłkę na Syberię. Podsumowując, „Zbrodnia i kara” pokazuje, jak negatywne skutki zarówno dla całego społeczeństwa, jak i dla pojedynczych jednostek może mieć brak pieniędzy, który przeradza się w nędzę i amoralne czyny, takie jak prostytucja czy zabójstwa.

A… B… C…

Innym pozytywistycznym utworem godnym omówienia w kontekście tematu jest nowela Elizy Orzeszkowej zatytułowana „A… B… C…”. Autorka podejmuje w niej temat emancypacji kobiet, prezentując postać głównej bohaterki – Joanny Lipskiej. Jest ona wykształconą i w pełni świadomą swoich praw kobietą wychowaną przez profesora, który wdrożył jej odpowiednią wiedzę i należyty system wartości. Dzięki temu Joanna wykazuje się chęcią działania i pracowitością, prawie za darmo ucząc biedne dzieci języka polskiego.

Niestety złożony na nią donos do niemieckich władz sprawia, że Lipska staje przed sądem i zostaje skazana na grzywnę finansową. Jako że z uwagi na brak środków materialnych nie jest w stanie jej opłacić, decyduje się na odbycie kary więzienia, jednak dzięki bratu, który pożycza pieniądze od lichwiarza, udaje się uniknąć Joannie odsiadki. Pieniądze są więc narzędziem dobra, ponieważ pozwalają ocalić główną bohaterkę od więziennego koszmaru.

Mimo że kwota potrzebna na zapłacenie grzywny pochodzi od lichwiarza, to służy w szlachetnych celach i przyczynia się do uratowania niesprawiedliwie skazanej bohaterki. Co prawda nie znamy dalszych losów rodzeństwa i nie wiemy, jak ów dług wpłynął na ich życie, niemniej pieniądze same w sobie posłużyły jako narzędzie dobra i metoda pomocy osobie potrzebującej.

Lalka

Pieniądze odgrywają istotną rolę w „Lalce” Bolesława Prusa. Stoją one bardzo wysoko w hierarchii wartości głównego bohatera – Stanisława Wokulskiego. Trzeba jednak przyznać, że nie znajdują się na samym jej szczycie. Mamona jest dla Stanisława środkiem do osiągnięcia celu, a nie celem samym w sobie. Majątek ma pomóc Wokulskiemu w zdobyciu serca upragnionej Izabeli Łęckiej. Dzięki niemu Stanisław może obracać się w towarzystwie, w jakim przebywa ukochana. Jest świadomy, że pokaźna fortuna stanowi dużą pomoc w zdobyciu względów arystokratki. Mając to na uwadze, Wokulski za wszelką chce się wzbogacić. W tym celu skutecznie rozwija swoje przedsiębiorstwo, a także prowadzi zagraniczne interesy.

Zatrudnia coraz więcej osób, podnosi im wynagrodzenia. Za sprawą pieniędzy może pomagać potrzebującym, takim jak prostytutka Marianna, Węgiełek i Wysocki. Kupuje im mieszkanie, konia, urządza ślub i znajduje pracę. A to wszystko dzięki funduszom, jakie zgromadził przez lata pracy. Wokulski porównuje swoją fortunę do tego, co mają najbiedniejsi, przez co odczuwa wyrzuty sumienia i czuje się zobowiązany do podwyższana poziomu życia współobywateli. Przez jego pieniądze ludzie traktują go inaczej, niejako z góry. Niemniej jednak najważniejszym aspektem w kontekście finansów Stanisława jest miłość do Izabeli. To ona napędza wszystkie działania głównego bohatera, mające na celu wzbogacenie się.

Pieniądze są bowiem przepustką do świata wyższych, arystokratycznych sfer, w których obraca się Łęcka. Wiedząc, że nawet z ogromnym majątkiem, jakiego dorobił się Wokulski, nie udaje mu się zdobyć serca Izabeli, można stwierdzić, że nie dał mu on szczęścia. Pieniądze stały się natomiast przyczyną frustracji i zawiedzionych nadziei, bo gdyby nie one, Łęcka zapewne nie zwróciłaby większej uwagi na Stanisława. Majątek sprawił, że poczuł się zbyt pewny siebie i wmówił sobie, że może zdobyć tak wyniosłą arystokratkę, jaką jest Izabela. Można zatem stwierdzić, że pośrednio to pieniądze doprowadziły Wokulskiego do wielkiego zawodu miłosnego i okazały się przyczyną, dla której chciał popełnić samobójstwo. W jego przypadku potwierdziła się życiowa prawda mówiąca, że miłości nie da się kupić.

Opowieść wigilijna

Swoje wystąpienie chciałbym zakończyć na omówieniu „Opowieści wigilijnej”. Opowiadanie Karola Dickensa przedstawia dzieje Ebenenzera Scrooge’a – nad wyraz skąpego i jednocześnie majętnego właściciela sklepu. Jedynym celem przyświecającym jego życiu jest zysk materialny, do którego dążą twardymi metodami. Nie tylko w negocjacjach biznesowych, ale również na co dzień główny bohater jest człowiekiem niemiłym, skupionym wyłącznie na sobie i odpychającym. Jego sknerstwo jest tak duże, że nawet nie pozwala pracownikowi ogrzać się w chłodny dzień, gdyż w ten sposób da się oszczędzić na węglu.

Dla innych ludzi Ebenenzer jest niemiły, mimo że ci wykazują się w stosunku do niego serdecznością, jak chociażby siostrzeniec, który zaprasza go na świąteczny poczęstunek. Scrooge nie lubi Świąt Bożego Narodzenia, więc odmawia propozycji, brzydząc się gestami czułości i życzliwości. Z powodu podporządkowania swojego życia pieniądzom główna postać „Opowieści wigilijnej” jest pełna wyrachowania i bezwzględności, co udowadnia, gdy poniża nędzarzy, unika uiszczania datków dla biednych i jest arogancki wobec pracowników fundacji zbierającej środki na kupno żywności dla ubogich.

Ebenenzer widzi bowiem tylko swój portfel i patrzy jedynie na to, aby ubyło z niego jak najmniej pieniędzy, nieważne jakim kosztem. I choć mogłoby się wydawać, że nie ma już dla niego ratunku, to wraz z wizytą czterech duchów nadchodzi przełomowa chwila, która doprowadza do głębokiej metamorfozy wewnętrznej Scrooge’a. Zjawy pokazują mu jego prawdziwe zachowanie, stosunek innych ludzi do jego osoby, jego własny i bardzo negatywny wizerunek, a także zdarzenia z przeszłości i przyszłości. Dzięki temu Ebenenzer uświadamia sobie, że chciwość i chęć posiadania jak największej ilości pieniędzy zniszczyły jego życie i jeśli się nie opamięta, straci ostatnią szansę na pozytywną zmianę.

Ostatecznie główny bohater przeistacza się w hojnego, szczodrego, serdecznego i dobrotliwego człowieka, który bezinteresownie pomaga innym ludziom i z nawiązką naprawia błędy z przeszłości. Przykład Scrooge’a to dowód na to, że pieniądze niszczą osobowość człowieka, eliminują jego moralność, alienują ze społeczeństwa i wywołują egoistyczne nastawienie do życia. Chciwość Ebenenzera pozbawia go przyjaciół, ukochanej kobiety i szacunku wśród innych ludzi, a także staje się powodem głębokiej samotności oraz jego pogardliwego stosunku do drugiego człowieka. Mamona przysłania Scrooge’owi wszystkie wartości i sprawia, że jest ślepy na potrzeby ludzi. Na szczęście główny bohater w porę pojmuje swój błąd i zmienia swoją postawę.

Moralność pani Dulskiej

„Moralność pani Dulskiej” opowiada w nim historię życia pewnej rodziny, gdzie władzę sprawuje kobieta – matka i żona Aniela Dulska. Tytułowa bohaterka utworu jest osobą obłudną, cyniczną i zawistną, a do tego niechlujną, brzydką i zaniedbaną. W domu rządzi żelazną ręką, nieznającą sprzeciwu i buntu. Jest wobec siebie bezkrytyczna, a zarazem wobec innych bardzo wymagająca. Jedna z wielu jej negatywnych cech to skąpstwo, objawiające się chociażby poprzez wyliczanie pieniędzy mężowi czy dokładne wydzielanie nawet tak błahych rzeczy jak drewno na podpałkę.

Aniela skrupulatnie kontroluje, w jaki sposób Felicjan wydaje pieniądze i zakazuje mu opuszczać mieszkanie, argumentując to faktem, iż doprowadzi tym samym do zniszczenia butów. Jej skąpstwo jest tak wielkie, że w tramwaju nakazuje córce, aby się schyliła, bo dzięki temu wyda się małą dziewczynką i będzie mogła zapłacić ulgowy, tańsze bilet. Dla Anieli pieniądze są ważniejsze niż rodzina, co pokazuje nie tylko jej stosunek do męża, ale też fakt, że krewnej Juliasiewiczowej nie wynajmuje lokalu, obawiając się o problemy ze spłatą czynszu, choć nie ma przeciwskazań w przypadku panny lekkich obyczajów, która choć postępuje niemoralnie, to płaci na czas. Mamona ma dla niej zatem większe znaczenie niż uczucia i stosunki międzyludzkie, czego potwierdzeniem jest także zapłacenie służącej Hance 1000 koron w zamian za milczenie na temat jej związku ze Zbyszkiem.

Dulska chorobliwie oszczędza nawet na ogrzewaniu mieszkaniu, w efekcie czego walnie przyczynia się do choroby Meli. Wszystko to pokazuje, że w przypadku Anieli pieniądze przesłaniają wszelkie wyższe wartości, stają się elementem jej podwójnej moralności. Są ważniejsze niż uczucia dzieci i męża, a nawet ich zdrowie. Pieniądze to także jedno z narzędzi, jakimi główna bohaterka posługuje się w celu uzyskania władzy w domu. Nie dają one jednak jej żadnego respektu, gdyż ani mąż, ani córki, ani nikt z dalszego otoczenia nie wyrażają wobec Anieli szacunku. Są więc metodą na czynienie zła i wyrządzanie krzywdy innym ludziom.

Dżuma

Powieść Alberta Camusa przedstawia dzieje ogarniętego śmiercionośną epidemią afrykańskiego miasta Oran. Na jego tle autor przedstawia różne reakcje społeczeństwa na tę koszmarną sytuację. Jeden z bohaterów to Cottard – przestępca, który dzięki panice i chaosowi, jaki panuje w mieście z powodu dżumy, staje przed szansą na ucieczkę przed policją i zdobycie pokaźnych sum pieniędzy. Istniejące wszędzie wokół cierpienie Cottard wykorzystuje więc w celach materialnych, aby się wzbogacić i pośrednio na ludzkim nieszczęściu zbudować majątek. Zaczyna odwiedzać sklepy z alkoholem i papierosami, prowadząc z nimi handel i zarabiając duże pieniądze.

W efekcie Cottard szybko się bogaci i może wyjść z ukrycia, co zresztą robi bardzo chętnie; jada w wytwornych restauracjach, spotyka się z różnymi ludźmi i otwiera się na świat, który przed wybuchem epidemii dżumy był dla niego zamknięty. O jego bogactwie świadczą zamawiane przez niego drogie posiłki w restauracjach, sute napiwki ofiarowywane personelowi, fakt wysyłania dużych sum rodzinie czy kupowanie najdroższych miejsc w teatrze. Cottard dorabia się majątku na handlu reglamentowanymi towarami – alkoholem i papierosami – które z uwagi na epidemię drożeją z dnia na dzień.

Zdobywa pieniądze zarówno dzięki swojemu sprytowi i obrotności, jak i poprzez tragedię spadającą na Oran. Wszak gdyby nie dżuma, Cottard siedziałby w więzieniu zamiast zajmować się handlem. Pieniądze sprawiają, że bohater nabiera pewności siebie, wychodzi z ukrycia i wreszcie zaczyna cieszyć się życiem. Drobne spekulacje i handel w czasie dżumy decydują, że paradoksalnie w czasie śmiercionośnej epidemii Cottard staje się bogaczem. Nic więc dziwnego, że wraz z zanikaniem choroby bohater coraz bardziej martwi się o swoją fortunę, aż w końcu traci ją i ląduje w rękach policji, gdy epidemia ostatecznie ustępuje.

Wszystko to pozwala stwierdzić, że w przypadku Cottarda pieniądze są źródłem indywidualnego szczęścia i wewnętrznej satysfakcji. Ocena moralna bohatera jest jednak trudna, bo z jednej strony, zamiast pomagać innym, dąży do zdobycia jak największej ilości pieniędzy, lecz z drugiej nie robi przecież nikomu nic złego. Cynicznie wykorzystuje szansę, jaką okazuje się dla niego dżuma i z premedytacją ubija na niej majątek. Zachłanny stosunek do pieniędzy Cottarda symbolizuje jedną z wielu postaw w stosunku do dżumy.

Podsumowanie

Pieniądze szczęścia nie dają, ale mogą być przyczyną dobra. Z jednej strony z ich powodu bohaterowie literaccy stają się zgorzkniałymi samotnikami, którzy dbają wyłącznie o swój majątek i o to, aby wypracować zysk, czego przykładem jest postać Scrooge’a i Schylocka. Udowadniają oni, że pieniądze odbierają wrażliwość społeczną, niszczą więzi międzyludzkie, zobojętniają na ludzki los i wyzwalają w człowieku wiele negatywnych cech. Z kolei przypadek „Zbrodni i kary” pokazuje, że brak pieniędzy prowadzi do skrajnych i niemoralnych decyzji życiowych. Nowela „A… B… C…” ilustruje natomiast przykład szlachetnego spożytkowania pieniędzy z myślą o pomocy drugiemu człowiekowi. Na podstawie tych trzech jakże różnorodnych ujęć motywu pieniędzy widać, że to, w jaki sposób się je wykorzysta, zależy przede wszystkim od danego człowieka, gdyż same w sobie nie mają one ani negatywnego, ani pozytywnego wpływu na ludzi.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Camus Albert, Dżuma, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2003,
2) Dickens Charles, Opowieść wigilijna, Kraków, Greg, 2007, ISBN 8373272917,
3) Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2012, ISBN 8373273522,
4) Orzeszkowa Eliza, A… B… C…, Kraków, Greg, 2008, ISBN 8373272704.
5) Prus Bolesław, Lalka, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968,
6) Szekspir William, Kupiec wenecki, Kraków, Znak, 2004, ISBN 8324004696,
7) Zapolska Gabriela, Moralność Pani Dulskiej, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996, ISBN 8373898425.

II Literatura przedmiotu:
1) Lementowicz Urszula, Dżuma Alberta Camusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581924, s. 18-25,
2) Nowacka Irena, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581221, 22-29,
3) Pieniądze, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 246-250,
4) Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581177, s. 33-36, 41-45,
5) Wilczycka Danuta, Opowieść wigilijna Karola Dickensa, Lublin, Biblios, 2007, s. 25-39.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw pieniędzy pokazuje, w jak różny sposób można je wykorzystać.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Kupiec wenecki: negatywny portret Żyda Shylocka, który jest skąpym i żyjącym z lichwy człowiekiem; pieniądze jak czynnik przesłaniający wszystkie inne ważne wartości w życiu bohatera.
b) Zbrodnia i kara: brak pieniędzy zmuszający do posuwania się do niemoralnych czynów, takich jak prostytucja czy zabijanie; brak pieniędzy powodujący wyniszczenie mieszkańców Petersburga.
c) A… B… C…: pozytywny wpływ pieniędzy na losy głównej bohaterki, która dzięki zdobytym od lichwiarza funduszom unika więzienia.
d) Lalka: pieniądze jako sposób Wokulskiego na zdobycie serca Izabeli; pieniądze jako przepustka do wejścia do świata wyższych sfer; niejednoznaczny wpływ pieniędzy na bohater.
e) Opowieść wigilijna: pieniądze jako jedyny cel w życiu głównego bohatera, który przesłania mu wszystkie inne wartości i staje się przyczyną jego alienacji, samotności i pogardy dla drugiego człowieka.
f) Moralność pani Dulskiej: pieniądze jako jeden z najważniejszych elementów w życiu Anieli Dulskiej, który składa się na jej podwójną moralność i stanowi jeden z elementów jej despotycznej władzy.
g) Dżuma: Cottard jako bohater, który wykorzystuje dżumę do wypracowania majątku, dzięki czemu odzyskuje radość życia; pozytywny wpływ pieniędzy na bohatera.

3. Wnioski:
a) Dla jednych bohaterów pieniądze są celem samym w sobie, dla którego są gotowi niemal na wszystko i któremu podporządkowują swoje życie, a dla innych środkiem do osiągnięcia jakichś innych celów.
b) Wpływ pieniędzy na bohaterów jest zarówno pozytywny, jak i negatywny.
c) Pieniądze z jednej strony są narzędziem zła i pokusą, która odbiera moralność, a z drugiej pozwalają na pomaganie innym ludziom.
d) Pieniądze to ogromna siła, która w dużym stopniu kształtuje życie, wybory moralne i decyzje bohaterów literackich.