Motyw starca i starości w literaturze różnych epok

Starość to końcowy etap życia człowieka, który jest procesem w głównej mierze biologicznym, jednak można go rozpatrywać również w kontekście psychicznym i społecznym. Mianowicie ludzie znajdujący się u schyłku swojej ziemskiej przygody nie tylko wyglądają i poruszają się inaczej niż chociażby młodzież, ale również ich myślenie i status społeczny, a często także ekonomiczny ulegają zmianie. Wówczas liczy się przede wszystkim stabilność, spokój oraz czas dla rodziny i bliskich.

Podeszły wiek bohaterów wiąże się zatem z określonymi postawami osobowościowym i specyficznym podejściem do życia, co udowadnia też literatura polska, obrazując postaci starców. W jaki sposób je ukazuje? Podporządkowuje się pod tym względem powszechnie panującemu stereotypowi czy może łamie go? Jak przedstawia wpływ starości na człowieka i jego postawy wobec przemijania? Czy starość jawi się jako piękne zakończenie życia, czy może przekleństwo nieubłagalnie spadające prędzej czy później na każdego z nas? Na te oraz inne pytania związane z motywem starości w literaturze zamierzam odpowiedzieć w trakcie dzisiejszego wystąpienia, posługując się w tym celu wybranymi przykładami dzieł.

Romantyczność

Pierwszym omówionym przeze mnie utworem będzie „Romantyczność” Adama Mickiewicza. Dzieło przedstawia sytuację, w której pewna dziewczyna o imieniu Karusia widzi zjawę o imieniu Jasiek. Zachowuje się jak oszalała: raz płacze, a następnie wybucha śmiechem oraz rozmawia z wyimaginowaną istotą. To niecodzienne zajście obserwuje tłum wieśniaków, lecz nikt z postronnych nie widzi zjawy pojawiającej się przed oczyma Karusia.

Mimo to prości ludzi wierzą w jej istnienie i uważają, że jest możliwość nawiązania kontaktu z duchami. Jedyna osoba, która podchodzi sceptycznie do wizji Karusi, to dojrzały mędrzec. Uważa on, że dziewczyna postradała zmysły i fakt, że widzi zjawę, wynika wyłącznie z jej szaleństwa. Stary mędrzec jest krytyczny i nieufny, wierzy wyłącznie we własne prawdy i zamyka się na uczucia i emocje w sterylnym świecie nauki i racjonalizmu. Nie ma w nim ani krzty spontaniczności, fascynacji tym, co nieznane ani zrozumienia dla odmienności.

Można więc o nim powiedzieć, że jest typowym, zgorzkniałym staruszkiem. Kieruje się rozumem i należy go identyfikować z poglądami wyrażanymi przez klasycystów, z którymi polemizował Mickiewicz. Poprzez negatywne ukazanie starego człowieka poeta chce uświadomić, że nie wszystko da się zrozumieć i wytłumaczyć za pomocą logicznego myślenia. Odrzuca wobec tego postulaty klasycystów reprezentowane przez mędrca i opowiada się za romantycznych spojrzeniem na rzeczywistość. Starca można traktować jako przedstawiciela pokolenia będącego w opozycji do pokolenia romantyków.

Zbrodnia i kara

Motyw starości pojawia się w powieści Fiodora Dostojewskiego zatytułowanej „Zbrodnia i kara”. Przedstawia ona burzliwe dzieje głównego bohatera, którym jest Rodion Raskolnikow – młody i ubogi, ale inteligentny student o wysokim poczuciu wrażliwości społecznej mieszkający w rosyjskim Petersburgu. Widząc otaczającą go nędzę i całkowite odwrócenie moralności, objawiające się przez to, że złodzieje, alfonsi i wyzyskiwacze prowadzą wygodne i dostatnie życie, podczas gdy ludzie uczciwi i pracowici muszą zmagać się z biedą, postanawia zmienić ten stan rzeczy.

Aby pomóc najbliższym i przy okazji sprawdzić własną ideologii nadczłowieka, wyrastającą z nietzscheańskiej koncepcji nadludzi, decyduje się zamordować lichwiarkę Alonę Iwanową, na przykładzie której Dostojewski ilustruje motyw starości. Alona Iwanowa jest bowiem kobietą w podeszłym wieku, zajmującą się udzieleniem pożyczek na lichwiarski procent, co oznacza wyzyskiwanie najbiedniejszych i najbardziej potrzebujących osób.

Niska, sześćdziesięcioletnia staruszka o tłustych włosach jest jednak osobą na tyle cyniczną i wręcz okrutną, że nie sprawia jej to żadnego problemu moralnego. Alona bogaci się na cierpieniu innych, co wskazuje, że w jej przypadku starość powoduje zgorzknienie i sprawia, że traci ona wszelkie zahamowania moralne. Dowodzi tego również fakt, że znęca się psychicznie nad swoją niepełnosprawną siostrą – Lizawietą, mimo że ona dostarcza jej wszystkie zarobione przez siebie pieniądze i jest wobec niej całkowicie posłuszna.

Alona nie ma jednak skrupułów również wobec niej i nawet fakt, że siostra podporządkowuje się wobec niej, nie zmienia jej okrutnego i cynicznego zachowania. Alona to osoba tak chciwa i obłudna, że wręcz wydziedzicza Lizawietę z testamentu. Hipokryzji starej lichwiarki dowodzi fakt, że dużą część zarobionych przez siebie i przez siostrę pieniędzy przekazuje na cerkiew w przekonaniu, że tym samym zapewni sobie zbawienie i zmyje z siebie wszystkie, jakże ciężkie przecież grzechy.

Nic zatem dziwnego, że zarówno Rodion, jak i inni bohaterowie nazywają Alonę ludzką wszą i nie mają do niej szacunku. Wszak stara kobieta cieszy się złą opinią i słusznie uchodzi za osobę skąpą, nieufną wobec swoich klientów i pokazującą własną wyższość nad nimi. Wszystko to pozwala stwierdzić, że starość w „Zbrodni i karze” jest zilustrowana krytycznie, jako okres w życiu człowieka, w którym charakter ludzki zmienia się w sposób negatywny, a postawy bohaterki każą scharakteryzować ją jako osobę cyniczną, chciwą, pozbawioną sumienia i pełną hipokryzji.

Stary człowiek i morze

Stary człowiek pojawia się także w utworze „Stary człowiek i morze”. Opowiadanie Ernesta Hemingwaya przedstawia historię Santiago – samotnego i biednego starca zajmującego się rybołówstwem. Podeszły wiek doprowadził do zniszczenia jego ciała, co objawia się poprzez siwe włosy, długą brodę, zmarszczki, brunatne plamy na skórze spowodowane przebywaniem na morskim słońcu oraz bruzdami, szramami i blizny po licznych skaleczeniach oraz groźniejszych wypadkach.

Starość jest więc w przypadku Santiago czynnikiem, który niszczy jego ciało, jednak potrafi on pogodzić się z tym faktem. W przypadku głównego bohatera powieści Ernesta Hemingwaya starość daje siłę psychiczną, doświadczenie życiowe i umiejętność radzenia sobie w każdej sytuacji, co wielokrotnie udowadnia podczas samotnej tułaczki i pobytu w dzikich rejonach świata. Starość nie wywołuje u Santiago zgorzknienia i rozczarowania rzeczywistością, a widoczna jest przede wszystkim na podstawie gorszej wytrzymałości fizycznej, braku sprawności młodzieńczej i mniejszej siły.

Podeszły wiek daje bohaterowie mądrość i doświadczenie życiowe, dzięki czemu uchodzi z życiem z wielu niebezpieczeństw, jakie go spotykają w trakcie trwania fabuły, a także potrafi zaakceptować samotność i trudne położenie, w jakim się znajduje. Ujęcie starca w taki sposób pokazuje, że podeszły wiek może być czasem, w którym człowiek radzi sobie niemal tak samo dobrze jak w młodości i potrafi czerpać z życia garściami. Przykład Santiago daje do zrozumienia, że starość może być wręcz atutem dla bohatera literackiego, jeżeli tylko potrafi się ją zaakceptować i wyciągnąć z niej to, co najlepsze, czyli mądrość i doświadczenie życiowe.

Granica

Osobą starszą i jednocześnie bohaterką powieści zatytułowanej „Granica” napisanej przez Zofię Nałkowską jest natomiast Cecylia Kolichowska, ciotka Elżbiety Bieckiej, będąca właścicielką kamienicy przy ul. Staszica. Mimo iż ma ona dopiero pięćdziesiąt lat, czuje się, jakby była w podeszłym wieku i prezentuje specyficzną postawę osoby starszej wobec rzeczywistości. Cecylia, która w młodym wieku była piękną, żywiołową kobietą, znaną z umiłowania do zabaw, tańca i podróży, z czasem stała się sfrustrowaną i zniechęconą starszą panią.

Bohaterka powieści zestarzała się przedwcześnie – zmiana podejścia do życia zupełnie jej nie służyła, miała poczucie niespełnienia, rozczarowania życiem. Kiedyś uwielbiała towarzystwo innych ludzi, chętnie z nimi przebywała, lecz z czasem zaczęła ich unikać, stała się krytyczna i narzekająca na otaczającą ja rzeczywistość. Na jej starość wskazywał również jej wygląd: „zmarszczki na jej chudej twarzy powstały z samych min zirytowanych”.

Autorka, opisując wygląd Cecylii, zwróciła uwagę na jej skórę twarzy, która układała się, tworząc na niej wyraz permanentnego rozgoryczenia. Cecylia Kolichowska postrzegana była jako kobieta doświadczona przez życie i nieszczęśliwa. Jej pierwszy mąż, Konstanty Wąbrowski, którego darzyła ogromną miłością, popełnił samobójstwo za granicą, pozostawiając ją i ich chore dziecko w biedzie i niedostatku. Również drugie małżeństwo było dla kobiety trudne i pełne nieszczęścia – Aleksander Kolichowski, starszy od niej o piętnaście lat, był osobą wyjątkowo zazdrosną, upartą i zaborczą, oraz zdradzał Cecylię.

Kobieta, mająca nadzieję na spokojną i dostatnią starość z mężczyzną u boku, dostała od życia jedynie kolejne rozczarowanie i znalazła się ponownie w trudnej sytuacji finansowej. Starsza kobieta, pozbawiona wsparcia i niemająca motywacji do życia, powoli odsuwała się od ludzi, zaczęła się izolować i żyć w samotności. Starość w utworze Zofii Nałkowskiej postrzegana jest wobec tego jako przekleństwo spadające na człowieka oraz źródło smutku, osamotnienia, niespełnionych pragnień i wielkiego rozczarowania.

Kolichowska cierpiała, ponieważ nie miała kontaktu z ukochanym synem, była przytłoczona swoimi problemami i konsekwencjami złych wyborów. Jej starość stała się symbolem tęsknoty za młodością i witalnością. Tym samym, nie była kolejnym etapem ludzkiego życia, a jego końcem, ponieważ Cecylia Kolichowska uważała, że życie już się dla niej skończyło, a ona nie potrafiła pogodzić się z upływającym czasem.

Cudzoziemka

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, jest „Cudzoziemka”. Powieść Marii Kuncewiczowej przedstawia historię życia głównej bohaterki – Róży Żabczyńskiej. Jest to kobieta dumna i przekonana o swoim pięknie, które jednak z wiekiem minęło. Dla Róży wygląd zewnętrzny od zawsze miał ogromne znaczenie, o czym świadczy fakt, jak bardzo przeżywała każdy komplement Michała Bądskiego na temat jej powierzchowności. Ponadto największym atutem Żabczyńskiej w kontaktach z mężczyznami zawsze był piękny wygląd, dlatego starość jest dla niej wielkim zawodem.

Podobnie jak Kolichowska, tak i Róża nie potrafi się z nią pogodzić, więc wybiera jasne stroje, które nie kojarzą się jej z przemijaniem i upływem czasu. Starość, która odebrała jej urok osobisty, uwydatniła również jej zły charakter i gorycz wywołaną przez niespełnioną miłość, co odbiło się na jej kontaktach z innymi ludźmi. Na to, że Róża przez długi czas nie potrafiła pogodzić się z przemijaniem, wskazuje także fakt, iż gdy weszła do domu córki i usłyszała, że służąca zwraca się do niej w sposób pieszczotliwy per „starsza pani”, zostaje to uznane za urazę.

Żabczyńska nie umie przyjąć starości z uwagi na swoją wyniosłość i dumę, które nie pozwalały jej przyznać się do słabości wynikających z przemijania, takich jak chociażby zmarszczki pojawiające się na twarzy, mniejsza pewność siebie czy większa niedołężność fizyczna. Ostatecznie jednak Róża godzi się ze starością i przyjmuje ją do siebie, co jest skutkiem wizyty u doktora Gerharda, który pomimo starości dostrzega jej piękno.

W „Cudzoziemce” motyw starości po raz kolejny ukazuje więc gorycz i trudność, jaka wiąże się z zaakceptowaniem przemijającego czasu przez kobietę. Kuncewiczowa zwraca jednak uwagę, że gdy mężczyzna potrafi dotrzeć do serca kobiety, tak jak zrobił to doktor Gerhard, starość nie przeszkadza tak bardzo i staje się naturalną koleją rzeczy. Na tej podstawie można stwierdzić, że w przypadku płci żeńskiej miłość może być doskonałym lekarstwem na starość.

Tango

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest „Tango”. Dramat Mrożka przedstawia obraz życia pewnej nietypowej rodziny, w której doszło do rewolucji obyczajowej, polegającej na tym, że miejsce osób młodych zajęli starsi. Mianowicie starzy bohaterowie pełniący teoretycznie poważne i odpowiedzialne role ojców, matek i babć zachowują się jak osoby nierozgarnięte, młodzieńcze, lekkomyślne, wyzwolone i niedbałe. Ich starość jest groteskowa, absurdalna i komiczna, czego dowód stanowi chociażby babcia Eugenia, która wbrew swojego podeszłemu wiekowi ubiera się jak nastolatka i fascynuje się grą w pokera.

kolei matka głównego bohatera – Eleonora – propaguje wolność seksualną i zdradza swojego męża, czemu on bynajmniej się nie sprzeciwia. Stomil – mąż Eleonory i ojciec Artura – jest bowiem nieodpowiedzialnym bałaganiarzem spędzającym czas na nic nie wnoszących do życia eksperymentach. Jako ojciec nie potrafi wywiązać się ze swojej roli, co wyraźnie podkreśla Artur. Starość w „Tangu” jest elementem groteskowego świata karykaturalnej i przerysowanej nowoczesności, którą w ten sposób Mrożek piętnuje.

Poprzez ukazanie starców w groteskowym ujęciu pisarz udowadnia, że zbyt duża wolność obyczajowa i próba przewrócenia do góry nogami tradycyjnego porządku świata mogą doprowadzić do chaosu i rozbicia więzów międzyludzkich. Eugenia, Stomil i w nieco mniejszym stopniu Eleonora nie umieją bowiem dobrze wywiązać się ze swoich ról rodzinnych, czego powodem jest pojmowana przez nich w karykaturalny sposób starość, która dodatkowo niszczy bliskość i związki emocjonalne pomiędzy bohaterami.

Takie ujęcie starców jest bardzo oryginalne i odróżnia się całkowicie od wcześniej omówionych dzieł, gdzie starość była ilustrowana w sposób poważna i okazywała się czasem smutku oraz samotności lub źródłem doświadczenia i mądrości. U Mrożka problemy związane z podeszłym wiekiem wiążą się z poczuciem młodości i energii, które prowadzą do karykaturalne pojmowania świata i zniszczenia relacji międzyludzkich pomiędzy domownikami.

O starych kobietach

Innym godnym omówienia w kontekście tematu dziełem jest liryk Czesława Miłosza zatytułowany „O starych kobietach”. W sentymentalny sposób przedstawia on portret anonimowych starszych kobiet, do których za pomocą inwokacji zwraca się podmiot liryczny. Osoba mówiąca w wierszu wskazuje na religijność starych kobiet, odmierzających kolejne dni swojego życia niczym paciorki różnica. Podkreśla ich doświadczenie życiowe zdobyte przez dziesiątki lat i zwraca uwagę na ich trudny los, a także przypomina, że przez ten długi czas, przez jaki żyją na ziemi, musiały wiele wytrwać, wycierpieć i poradzić sobie w jakże ciężkich warunkach.

Było to szczególnie trudne w wojennej i powojennej Polsce, do której symbolicznie nawiązuje podmiot liryczny. Z uwagi na to wznosi on modły do Boga z myślą o starszych kobietach i powierza Mu ich dusze. Na koniec wyraża nadzieję, że ich śmierć nie będzie dniem beznadziei, lecz „ufności w przezierające spoza form ziemskich światło”, co uwzniośla i wręcz sakralizuje starsze kobiety. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w wierszu Miłosza mamy do czynienia z obrazem bardzo godnej starości, wobec której podmiot liryczny wyraża najwyższy hołd. Utwór jest formą czci wobec starszych kobiet, zaprezentowanych jako niezwykle wytrwałe, niezłomne, doświadczone życiowo i zasługujące na ogromny szacunek.

Oskar i pani Róża

Ostatnim utworem, który chciałbym dziś omówić, jest „Oskar i pani Róża”. Autor przedstawia w nim tytułową panią Różę – staruszkę będącą wolontariuszką w szpitalu, gdzie leży główny bohater – śmiertelnie chory na raka Oskar. Ze względu na swój podeszły wiek kobieta nie powinna pełnić funkcji wolontariuszki, lecz tak kocha dzieci, że podejmuje się tego zadania. Dzięki niej życie małego Oskara całkowicie się zmienia.

Przed poznaniem Róży chłopak zadręczał się zbliżającą się śmiercią i uważał swoją osobę za kulę u nogi dla rodziców oraz lekarzy. Na szczęście dla niego staruszka pomogła mu kompletnie zmienić spojrzenie na świat, nakłaniając go do pisania listów do Boga i traktowania każdego dnia jak całego roku. W ten sposób Oskar umarł przeświadczony o tym, że odchodzi ze świata w podeszłym wieku, choć tak naprawdę miał zaledwie kilkanaście lat. Róża to staruszka pełna optymizmu i wiary w ludzi. Umie przekazywać najważniejsze wartości i podnosić innych na duchu.

Nawet w tak skrajnie pesymistycznej sytuacji jak śmiertelna choroba potrafi odnaleźć sens życia i przekazać go swoim podopiecznym. Jej mądrość życiowa, wiara i doświadczenie są ogromne, co skrzętnie wykorzystuje w kontaktach z Oskarem. Mimo podeszłego wieku jest pełna radości i wigoru i ani przez chwilę nie narzeka na otaczającą ją rzeczywistość. Jedyna jej, choć wątpliwa wada to fakt, że nadużywa przekleństw. Jak sama mówi, zostało jej po karierze zapaśniczki. W „Oskarze i pani Róży” obraz starości jest zatem ujęty w kontekście mądrości życiowej i optymistycznego spojrzenia na rzeczywistość.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, starość może być zarówno pozytywnym okresem i pięknym zakończeniem życia człowieka, tak jak to miało miejsce, jak i przekleństwem. Pozytywny wpływ starości na życie bohatera można zaobserwować wówczas, gdy umie on z niej czerpać doświadczenie, mądrość i wiedzę, a negatywny polega na tym, że starość prowadzi zagubienia w świecie, bierności, frustracji czy niezadowolenia.

Jeżeli więc bohater daje radę zapanować nad swoim życiem, akceptuje fakt starości, godzi się z nim i wyciąga z niego konstruktywne wnioski, to zasługuje na najwyższe słowa uznania. Z drugiej strony mamy przykłady bohaterów, w których starość okazała się przyczyną problemów społecznych, obyczajowych, zdrowotnych, osobistych, emocjonalnych i psychicznych. Z całą pewnością można natomiast stwierdzić, że starość ma ogromny wpływ na życie ludzkie i w dużym stopniu je zmienia.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373273522,
2) Hemingway Ernest, Stary człowiek i morze, Warszawa, Muza, 2007, ISBN 8332167879,
3) Kuncewiczowa Maria, Cudzoziemka, Warszawa: Prószyńki i S-ka, 2003, ISBN 8373373209,
4) Mickiewicz Adam, Romantyczność, W: Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344, s. 23-25,
5) Miłosz Czesław, O starych kobietach, W: Wiersze wszystkie, Kraków, Znak, 2011, ISBN 9788324034093, s. 1227,
6) Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa, Noir Sur Blanc, 2008, ISBN 9788373922631,
7) Nałkowska Zofia, Granica, Warszawa, Sara, 2003, ISBN 8472974179,
8) Schmitt Eric-Emmanuel, Oskar i Pani Róża, Kraków, Znak, 2002, ISBN 8324003983.

II Literatura przedmiotu:
1) Bałoniak Aleksandra, Docenić życie – akceptować cierpienie!: na podstawie książki E.-E. Schmitta „Oskar i pani Róża”: dla klas ponadgimnazjalnych, Katecheta, 2008, nr 11, s. 41-43,
2) Lementowicz Urszula, Stary człowiek i morze, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581146, s. 20-44,
3) Nowacka Irena, Nowele, opowiadania Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581115, str. 17,
4) Polańczyk Danuta, Poezje Adama Mickiewicza część I, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581818, s. 16-22,
5) Starość, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 335-340,
6) Wilczycka Danuta, Tango Sławomira Mrożka, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581764, s. 18-24,
7) Żak Stanisław, Cudzoziemka M. Kuncewiczowej – powieść o nieszczęśliwej kobiecie, W: Język Polski w Szkole Średniej, 1995/1996, nr 2, s. 66-75.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Podeszły wiek bohaterów wiąże się z określonymi postawami osobowościowym i specyficznym podejściem do życia.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Romantyczność: stary mędrzec jako człowiek krytyczny i nieufny, który wątpi w wizję Karusi i reprezentuje rozumne spojrzenie na świat.
b) Stary człowiek i morze: starość jako atut, która daje bohaterowi doświadczenie i mądrość życiową; starość ukazana jako coś pozytywnego.
c) Granica: Cecylia Kolichowska bohaterką, która nie potrafi pogodzić się ze starością i w ten sposób niszczy swoje życie, stając się zgorzkniałą i samotną kobietą.
d) Cudzoziemka: starość Róży Żabczyńskiej, która odbiera jej największy atut – piękny wygląd; starość, która okazuje się przyczyną złośliwości, rozczarowania i rozgoryczenia.
e) Tango: karykaturalni starcy, którzy stanowią element groteskowego świata wykreowanego przez Mrożka; absurdalna starość, która rozbija rodzinę.
f) O starszych kobietach: starość jako źródło doświadczenia życiowego, starzy ludzie jako osoby, wobec których podmiot liryczny wyraża najwyższy szacunek.
g) Oskar i pani Róża: pani Róża jako mądra i doświadczona życiowo bohaterka, która pomaga Oskarowi w walce z chorobą.

3. Wnioski:
a) Starość może mieć pozytywny lub negatywny wpływ na życie człowieka.
b) Jeżeli bohater potrafi zapanować nad swoim życiem i zaakceptować fakt starości, nie musi ona mieć na nich negatywnego wpływu.
c) Starość może być źródłem doświadczenia, wiedzy i mądrości życiowej, jak również frustracji, niezadowolenia i zagubienia.