Motyw utopii w literaturze – przedstaw jej ujęcia i funkcje

Motyw utopii jest obecny w kulturze od dawien dawna. Odwoływał się do niego już Platon w swoim utworze „Państwo”, choć w tym czasie nie istniało nawet takie określenie jak „utopia”. Do obiegu wprowadził je dopiero Tomasz Morus, kiedy to wydał dzieło o właśnie takim tytule. Utopia jest wyobrażeniem na temat idealnego ustroju politycznego i społecznego, w którym obowiązuje powszechna sprawiedliwość, równość i solidarność, jednak ze względu na złożoność ludzkiej rzeczywistości tego typu wizje nie są możliwe do spełnienia. Ich przeciwieństwem jest antyutopia, czyli wyobrażenie na temat świata, który został zorganizowany zbyt szczegółowo, przez co jednostka nie ma żadnych swobód i jest tłamszona przez wszechobecną władzę. Zarówno utopie, jak i antyutopie bardzo często pojawiały się w literaturze – pisarze przedstawiali je na różne sposoby i nadawali im odmienne funkcje.

Utopia – Tomasz Morus

Rozważania warto rozpocząć od analizy „Utopii” Tomasza Morusa. Wykreowane przez niego utopijne państwo znajduje się na wyspie i podzielone jest na 54 miasta. Większość mieszkańców zajmuje się rolnictwem i uprawą ziemi, lecz mimo to własność prywatna nie istnieje. Wszelkie dobra i przedmioty zgromadzone na wyspie należą do państwa, które ma za zadanie je rozdawać odpowiednio do potrzeb obywateli i sprawować kontrolę nad gospodarką. Obywatele w pełni podporządkowują się temu systemowi, gdyż odbywa się to z pożytkiem dla nich samych.

Rząd Utopii potrafi bowiem tak dobrze zarządzać swoim państwem, że na jego obszarze panuje powszechny dobrobyt, a jeśli komuś czegoś brakuje, rząd natychmiast udziela pomocy. Sprawiedliwa władza zapewnia również darmową opiekę społeczną i medyczną, bezpłatną edukację oraz powszechny dostęp do dóbr kultury należących do wszystkich obywateli. Mieszkańcy państwa wykreowanego przez Tomasza Morusa pracują 6 godzin dziennie, co jest ich obowiązkiem, a w zamian mogą korzystać z powszechnego dobrobytu zapewnianego im przez rząd.

Demokratyczną władzę sprawują natomiast wykwalifikowani i kompetentni urzędnicy, których kontroluje książę. Wszyscy obywatele są wobec siebie równi i tolerancyjni, czego dowód stanowią ich identyczne stroje i powszechna tolerancja wobec różnych religii. „Utopia” to autorskie wyobrażenie Tomasza Morusa na temat idealnego systemu społecznego. Stoi on w opozycji do krytycznego obrazu systemu społecznego obowiązującego w szesnastowiecznej Anglii, do którego Tomasz Morus również odniósł się w swojej powieści.

Podróże Guliwera

„Podróże Guliwera” Jonathana Swifta opowiadają dzieje tytułowego bohatera – wędrowca i podróżnika przemierzającego najróżniejsze zakątki świata. Jedna z krain odwiedzonych przez Guliwera jest zamieszkana przez olbrzymów. Na temat sposobu życia jej mieszkańców i ustroju w niej panującego czytelnik dowiaduje się podczas rozmowy głównego bohatera z monarchą. Wyłania się z niej obraz niezwykle rozsądnego władcy, który urządził swoje państwo w bardzo mądry, wręcz minimalistyczny sposób.

Mianowicie w krainie olbrzymów nie zaciąga się długów, tak jak ma to miejsce w Anglii, gdzie budżet zawiera więcej wydatków niż wpływów. Ponadto zrezygnowano z armii, gdyż mieszkańcy tak mocno identyfikują się ze swoim miejscem urodzenia, że są gotowi o nie walczyć z największym poświęceniem. Monarcha nie zamierza również poznać receptury na stworzenie prochu, ponieważ obawia się tak śmiercionośnej broni. Warto zwrócić uwagę na prawo ustanowione w krainie olbrzymów, gdzie jest ono krótkie, zwięzłe, logiczne, czytelne i zrozumiałe, a także na fakt, iż ich edukacja polega wyłącznie na nauczaniu najbardziej podstawowych i najważniejszych z punktu widzenia społeczeństwa przedmiotów, takich jak historia, obyczaje, matematyka i literatura.

Wszystko to składa się na obraz idealnego państwa, gdzie minimalistyczne, nieingerujące w życie obywatela rządy sprawuje sprawiedliwy i dobry władca, a życie obywateli jest szczęśliwe, harmonijne i proste. Mając na uwadze fakt, iż powyższy opis autor zestawia z krytycznym obrazem Anglii, można wywnioskować, że wykorzystanie motywu utopii służy ukazaniu w negatywnym świetle zachodniej cywilizacji w dobie XVIII wieku. Państwo liliputów to jednak niejedyna utopia, do której udało się zawędrować Guliwerowi, gdyż wędruje on również krainy Houyhnhnmów. Rządzą w niej rozumne istoty przypominające konie, które sprawują władzę nad dzikimi ludźmi.

Owe przedziwne istoty kierują się w swoim życiu wyłącznie prawdą i nie znają pojęcia kłamstwa. Wynika to z faktu, iż w swoim języku wykorzystują wyłącznie słowa odnoszące się do rzeczy realnie istniejących, co pozwala na uniknięcie wzajemnych manipulacji pomiędzy nimi. Z tego względu Houyhnhnmowie nie posługują się pieniędzmi, a mimo to każdy ma dostęp do w pełni wystarczających zapasów żywności. Ich ustrój umożliwia im wyeliminowanie ze słownika słowa „zło”, ponieważ bazuje on na rozumie, logice, rozsądku i umiarze. Jednocześnie konie nie pojmują, w jaki sposób w rodzimym państwie Guliwera może istnieć tyle problemów społecznych, o których on mówi, i nie potrafią zdać sobie sprawy, że w Anglii korupcja, nepotyzm, zblazowanie władzy, nałogi i nieumiarkowanie to normalność.

Utopia pod postacią krainy rozumnych koni jest więc – podobnie jak państwo olbrzymów – minimalistycznym ustrojem dającym swoim obywatelom swobodę i eliminującym problem niemoralnego zachowania oraz zła. Jej funkcja po raz kolejny polega na skrytykowaniu angielskiego państwa, do którego się go przyrównuje, wykpiwając system społeczno-polityczny obowiązujący w XVIII wieku na dzisiejszym obszarze Wysp Brytyjskich.

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki – wyspa Nipu

Tytułowy bohater utworu, wylądowawszy na pewnej wyspie, odkrywa, że jest ona utopijną krainą, gdzie wszyscy ludzie są całkowicie szczęśliwi. Nipuańczycy – mieszkańcy wyspy Nipu, na której znalazł się Mikołaj Doświadczyński, egzystują w miejscu, gdzie każdy z nich wiedzie pełen radości żywot niezmącony żadnymi troskami ani problemami. Wszyscy Nipuańczycy są wobec siebie życzliwi i dobrzy, nie ma żadnych kradzieży i nikt nie wyrządza krzywdy drugiemu obywatelowi, dzięki czemu nie są potrzebne żadne instytucje sprawujące nadzór nad życiem mieszkańców. Pełnię szczęścia osiągają dzięki kierowaniu się moralnością, sprawiedliwością, wyrozumiałością i równością.

Tak samo ważnym czynnikiem wpływającym na ich szczęście jest skromność i pokora, dzięki której osiągają harmonię i cnotę. U Nipuańczyków dużą rolę odgrywa kontakt z naturą dający poczucie radości i spełnienia. Dzięki dobroci, solidarności, życzliwości, sprawiedliwości i równości mieszkańcy są w pełni szczęśliwi, i to nie tylko pod względem duchowym, ale również materialnym. Na ich wyspie nie ma bowiem wyzysku, dzięki czemu wszystkie dobra są rozdane po równo i każdy może cieszyć się wspólnym majątkiem. W ten sposób wyeliminowano nawet wszelkie środki płatnicze, gdyż stały się one niepotrzebne.

Zabawnie w tym świetle wypada Mikołaj Doświadczyński, który zaczyna zbierać znajdujące się na wyspie drogocenne kosztowności. Jest bowiem przyzwyczajony do ich wysokiej wartości i nie dociera do niego, że dla Nipuańczyków nie dobra materialne nie mają większego znaczenia. Bardzo dużą rolę w kontekście obrazu utopii odgrywa edukacja dzieci i młodzieży. Dorośli od małego wpajają swoim podopiecznym zasady i wartości moralne, jakimi powinni się w życiu kierować. Dzieci je akceptują i przyjmują jako swoje, dzięki czemu dostosowują się do reszty społeczeństwa i zachowują się podobnie jak oni.

Krasicki w swoim utworze prezentuje zatem utopijne społeczeństwo, które pełnię szczęścia zawdzięcza szacunkowi, życzliwości, równości, prostocie, harmonii, sprawiedliwości i przestrzeganiu zasad etycznych. Panująca na Nipu równość jest jednak niemożliwa do osiągnięcia w świecie rzeczywistym, ponieważ zasady rządzące społeczeństwem i ekonomią są dużo bardziej złożone niż to, w jaki sposób przedstawił to zagadnienie Krasicki.

Kandyd – Eldorado

Wolter w „Kandydzie” przedstawia wyobrażenie na temat idealnego państwa, jakim jest Eldorado. Tytułowy bohater wraz ze swoim sługą przybywa w to miejsce podczas w czasie tułaczki. Szybko okazuje się, że ta odizolowana od reszty świata kraina jest rajem, gdzie ludzie są wobec serdeczni i życzliwi. Nikt nie robi drugiej osobie żadnej przykrości, dzięki czemu nad obywatelami nie muszą czuwać żadne instytucje. Ludzie potrafią się bowiem porozumiewać w zgodzie bez ich potrzeby.

Co więcej, w Eldorado nie liczą się bogactwa materialne, takie jak złoto czy szmaragdy, dlatego władca krainy bardzo się dziwi, gdy Kandyd zaczyna z zapałem zbierać nieużyteczne dla niego przedmioty. W Eldorado wszyscy są sobie równi, nikt nie popełnia przestępstw, nie istnieje nienawiść, chciwość ani zło. Dla obywateli bardzo ważna jest wiara w Boga, która stanowi fundament ich społeczeństwa, jednak religijność w Eldorado nie wymaga istnienia żadnych instytucji, nawet kościoła, ponieważ mieszkańcy potrafią wszelkie problemy moralne rozwiązywać we własnych sumieniach.

Mimo to tytułowy bohater decyduje się opuścić tę wykreowaną w sposób idealny krainę, gdyż uważa, że nie ma sensu szukać doskonałego świata. Z tego względu Kandyd postawiana zając się wyłącznie swoim życiem. Funkcją utopii zaprezentowanej w utworze Woltera jest więc uświadomienie czytelnikowi, że nie warto tęsknić za czymś doskonałym – lepiej zająć się poprawną własnego życia i starać się je zmienić na lepsze, gdyż wszystko inne to tylko strata czasu.

Podróż do Ikarii

„Podróż do Ikarii” opisuje społeczeństwo, w którym wszyscy są sobie równi. Każdy ma identyczne ubranie, takie samo wykształcenie i wszyscy dostają jednakowy przydział dóbr materialnych. Co więcej, nie istnieje własność prywatna, gdyż wszelkie przedmioty należą do wspólnoty, czyli do społeczeństwa. Rozdysponowuje je natomiast państwo, które rozdaje je wedle potrzeb obywateli. Państwo jest zresztą nadzorcą życia i ma za zadanie kontrolować społeczeństwo, jednak robi to wyłącznie dla pomyślności przeciętnych obywateli, którzy ufają mu całkowicie. Na ulicy wystawiane są dzieła sztuki, a dostęp do najważniejszych przedmiotów codziennego użytku jest nieograniczony dla każdego.

Widać zatem, że Cabet wykreował utopię w sposób bliźniaczy z pierwotnymi założeniami komunizmu, o których pierwszy zaczął pisać Karol Marks. Mając na uwadze poglądy autora, funkcja zaprezentowanej przez niego utopii wydaje się oczywista – ma ona przekonać czytelników do słuszności ustroju komunistycznego. Wszyscy jednak wiemy, że ideałów tego systemu nie udało się zrealizować, co świadczy o tym, że wizja Cabeta jest utopijna.

Utopia – Wisława Szymborska

Wiersz Wisławy Szymborskiej „Utopia” kreuje obraz pewnej wyspy, na której wszystko staje się wiadome. Jej aura pozwala człowiekowi poznać wszelkie tajemnice otaczającej go rzeczywistości. Wyspa daje ludziom całą wiedzę, jaka jest tylko możliwa, dzięki czemu każda wątpliwość zostaje rozwiana. Ową wiedzę dostarczają drzewa umożliwiające przyswojenie niezrozumiałych dotąd zagadnień związanych z egzystencją ludzką i jej sensem. Ponadto na wyspie panuje powszechny szacunek, dlatego ludzie są wobec siebie życzliwi i nie robią sobie przykrości.

Ostatecznie okazuje się jednak, że to arkadyjskie miejsce jest niezamieszkałe, ponieważ ludzie je dawno opuścili widać to na podstawie śladów stop i innych elementów pozostawionych przez człowieka. Na tej podstawie można wysnuć wniosek, iż życie na wyspie było tak nieznośne lub niezadowalające, że ludzie woleli przenieść się gdzie indziej. W tym przypadku mamy zatem do czynienia z odwróconym motywem arkadii, zaprezentowanym w sposób nietypowy i dość przewroty, co jest typowe dla twórczości Wisławy Szymborskiej.

Funkcją takiego ujęcia tematu w jej wierszu Szymborskiej jest uświadomienie czytelnikowi, że życie ludzkie jest pełne wątpliwości i tajemnic, a gdyby ich nie było, straciłoby ono sens i byłoby niemożliwe. Autorka chce nam wpoić, żebyśmy szanowali otaczającą nas rzeczywistość i mimo wszystko starali się poznawać odpowiedzi na pytania, które nas dręczą, potrafiąc docenić doczesnego życie. Wszak idealny świat, gdzie wszystko jest oczywiste, szybko by się nam znudził, tak jak znudził się ludziom, którzy opuścili wykreowaną przez Wisławę Szymborską cudowną krainę nazwaną.

Podsumowanie

Sposób kreowania utopii polega przedstawieniu idealnego społeczeństwa. Ich obrazy są zaprezentowane tak, aby ukazać, w jaki sposób powinno się stworzyć doskonałe państwo i czym ono powinno się charakteryzować. Funkcje utopii są przede wszystkim dydaktyczne, gdyż tego typu wizje mają uświadomić czytelnikowi, w jaki sposób powinno się budować idealne społeczeństwo lub jak tego nie robić. Pewne jest również to, że utopie są uniwersalnym motywem, do którego sięgają pisarze różnych epok. Bez cienia wątpliwości można też stwierdzić, iż żaden z systemów społecznych opisanych w przeanalizowanych dziełach nie ma szans na zaistnienie w rzeczywistości. Wynika to z faktu, że powszechna równość jest niemożliwa z uwagi na wielką różnorodność ludzką.

Nasz świat został urządzony w ten sposób, że jedni znajdują się na dole, a inni na górze hierarchii społecznej i nie da się ich zrównać, doprowadzając do powszechnej szczęśliwości, ponieważ w ten sposób należałoby uszczęśliwić jedne osoby kosztem drugich, co w oczywisty sposób kłóci się z ideą powszechnej równości. Najlepszym dowodem na nierealistyczność, a nawet szkodliwość utopijnych wizji społeczeństw jest próba wprowadzenia ich w życie, czego najbardziej jaskrawym przykładem jest niszczący komunizm.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Cabet Etienne, Podróż do Ikarii, Warszawa, Znak, 2006, ISBN 8378109218,
2) Krasicki Ignacy, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Wrocław, Ossolineum, 2005, ISBN 8304047861,
3) Morus Tomasz, Utopia, Apostolicum, Warszawa, 2001, ISBN 8370312608,
4) Swift Jonathan, Podróże Guliwera, Warszawa, Nasza Księgarnia, 1986, ISBN 8310086318,
5) Szymborska Wisława, Utopia, W: Przeszłość To Dziś. Wybór: Krzysztof Mrowcewicz, Warszawa: Stentor, 2002, s. 62,
6) Wolter, Kandyd, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373895647.

II Literatura przedmiotu:
1) Graciotti Sante, Utopia, W: Słownik literatury polskiego oświecenia. Wyd. 2 poszerz. i popraw, Wrocław, Ossolineum, 1996, ISBN 8304033526. s. 646- 653,
2) Kowalska Aniela, Od utopii do antyutopii, Warszawa, WSiP, 1987, rozdz.: Thomas More i jego Utopia, ISBN 830202595X, s. 15,
3) Pieróg Stanisław, Utopia, Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1994, ISBN 8304032511, s. 991- 994,
4) Polańczyk Danuta, Kandyd Woltera. Warszawa: Biblios, 2007, ISBN: 9788374980265,
5) Terakowska Dorota, Guliwer, czyli podróż do krainy prawdy lub kłamstwa, Guliwer, 1996, nr 5, s. 22-23,

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Utopia to wyobrażenie na temat idealnego państwa, gdzie każdy obywatel jest szczęśliwy i nie istnieją problemy społeczno-polityczne.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Utopia: wyobrażenie Tomasza Morusa na temat idealnego państwa, gdzie dobra materialne rozdawane są przez sprawiedliwe państwo, ludzie są wobec siebie równi, a w społeczeństwie panuje powszechny dobrobyt i tolerancja.
b) Podróże Guliwera: krainy olbrzymów oraz rozumnych koni jako minimalistyczne państwa, które zostały zorganizowane w prosty i logiczny sposób dla dobra obywateli przez mądrego, sprawiedliwego i rozumnego władcę; utopia jako sposób na krytykę XVIII-wiecznej Anglii.
c) Kandyd: Eldorado jako utopia, w której każdy jest równy, panuje wieczna szczęśliwość i nie istnieją żadne instytucje; utopia uświadamiająca czytelnikowi, że nie warto szukać idealnego świata, gdyż lepiej udoskonalać swoje własne życie.
d) Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki: utopia ukazana na przykładzie wyspy Nipu, gdzie panuje powszechna sprawiedliwość i równość, a ludzie są wobec siebie dobrzy i serdeczni.
e) Podróż do Ikarii: utopia, gdzie wszyscy są sobie równi, której funkcją jest przekonywanie co do słuszności systemu komunistycznego.
f) Utopia: wyspa, na której człowiek posiada wszelką wiedzę, jako utopia, która ma nam uświadomić, że bez względu na wszystko warto w życiu poszukiwać odpowiedzi na dręczące nas pytania.

3. Wnioski:
a) Utopie pełnią przede wszystkim funkcję dydaktyczną, dając nam do zrozumienia, na jakie wartości kłaść nacisk podczas budowania państwa i jak powinno ono wyglądać.
b) W utopiach nie istnieją pieniądze, ludzie są szczęśliwi, dobra władza działa na ich rzecz, a przedmioty materialne i pieniądze mają nikłe znaczenie.
c) Utopie to systemy społeczne, które nie byłyby możliwe do zaistnienia w rzeczywistości.