Orientalizm i motywy orientalne w literaturze

Orientalizm to nurt polegający na opisywaniu kultury i zwyczajów panujących w krajach dalekiego wschodu. Pisarze często odwołują się do tego kierunku, z fascynacją przedstawiając egzotyczność krajów arabskich, muzułmańskich, hinduskich, chińskich czy japońskich. Wiele tego typu opisów wynika z osobistych podróży artystów, lecz można również znaleźć wizje odwołujące się jedynie do wyobraźni lub znanych powszechnie mitów.

Popularność tego zagadnienia można tłumaczyć faktem, iż rzeczywistość orientu jest obca wielu literatom zamieszkującym bardziej cywilizowane kraje, dlatego na kartach swoich utworów kreują jego świat. W jaki sposób to robią? W jakim celu wykorzystują motywy orientalne? Co one oznaczają i jaki obraz Dalekiego Wschodu kreują? Na te i inne pytanie związane z tematem stara się odpowiedzieć niniejsza prac.

Sonety krymskie

„Sonety krymskie” napisane przez Adama Mickiewicza stanowią efekt wyprawy polskiego Wieszcza na Krym. Autor w swoich sonetach opisuje krajobraz zjawiskowego miejsca, przepiękną przyrodę oraz orientalną kulturę. Na cały cykl składa się łącznie 18 liryków, których głównym tematem jest natura. Mamy do czynienia z opisami ogromnych, przytłaczających gór, głębokich dolin i błękitnych oceanów. Paradoksalnie w podmiocie lirycznym orientalna przyroda wywołuje nie tylko zachwyt, ale przede wszystkim tęsknotę za ojczyzną. Jednym z tego typu sonetów są „Stepy Akermańskie”, gdzie widać nostalgię osoby mówiącej.

Przyroda jest przytłaczająca także w „Burzy”, w której Adam Mickiewicz opisuje bezlitosność i niszczycielską siłę orientalnej natury. W tym utworze burza została spersonifikowana i przyrównana do śmierci. Opis orientalnej urbanistyki możemy natomiast odnaleźć w sonecie zatytułowanym „Bakczysaraj”. Autor przedstawia tajemniczość opuszczonego miasta, które niegdyś było ogromną metropolią, jednak w sonecie jest święcącym pustkami miejscem, gdzie egzotyczna przyroda po raz kolejny wywołuje w podmiocie lirycznym melancholijny nastrój. Pięknem natury osoba mówiąca zachwyca się także w sonecie „Pielgrzym”. W tym utworze oprócz fascynującej i jednocześnie przytłaczającej przyrody możemy też zauważyć społeczeństwo Bliskiego Wschodu. Ludzie są szczęśliwi, bogaci, a na ulicach króluje wszechobecny przepych.

Sonet „Czatyrdach” opisuje natomiast wysoką górę stanowiącą świętość dla mieszkańców. Zachwycają się jej ogromem i wielkością, co wiele mówi o ich mentalności. O niej traktuje również inny sonet, a mianowicie „Widok gór ze stepów Kozłowa”, gdzie mamy do czynienia z dialogiem pomiędzy podmiotem lirycznym a Mirzą – obywatelem Krymu. Jest on pewny siebie, odważny i gotowy do stawiania sobie bardzo wysokich celów, takich jak chociażby zdobycie Czatyrdachu.

Przeciwną postawę prezentuje podmiot liryczny, którego przytłacza ogrom i monumentalność góry. Tak więc „Sonety Krymskie” wykorzystują motywy orientalne w taki sposób, aby pokazać kulturę, przyrodę i społeczeństwo Orientu w bardzo szerokim zakresie. Większość opisów została zrobiona również w sposób melancholijny, tak aby zaprezentować tęsknotę podmiotu lirycznego za swoim ojczystym krajem, co stanowi główną funkcję motywów orientalnych w dziele Mickiewicza.

Smutno mi, Boże

„Smutno mi, Boże” Słowackiego stanowi swego rodzaju monolog, który podmiot liryczny prowadzi z Bogiem. Osoba mówiąca w wierszu z nostalgią opisuje otaczający ją piękny krajobraz na morzu Aleksandryjskim. Zachodzące słońce jest bardzo sentymentalne i melancholijne, co współgra ze stanem ducha podmiotu lirycznego, który poprzez kilkukrotne powtórzenie „Smutno mi Boże” wskazuje, że jest samotny i nie może się odnaleźć w – bądź co bądź – pięknej, orientalnej rzeczywistości. Otaczająca go przestrzeń wywołuje w nim poczucie bezsensu i odosobnienia, ponieważ nie jest w stanie odnaleźć się z dala od swojego rodzinnego kraju. Z tego względu orientalną podróż traktuje jak coś bezcelowego i przerażającego. Jedynie wspomnienia dotyczące najbliższych i kraju, w którym się wychował, dają mu chwile ukojenia.

Widać więc, że w „Smutno mi, Boże” obraz dalekowschodniej przyrody został zaprezentowany w bardzo podobny sposób do tego, w jaki został ujęty w „Sonetach Krymskich”. Natura jest piękna, lecz jednocześnie przytłaczająca i wywołująca w podmiocie lirycznym smutek oraz tęsknotę za ukochaną ojczyzną, co podobnie jak u Mickiewicza, stanowi główną funkcję motywów orientalnych w dziele Słowackiego. W przeciwieństwie do „Sonetów Krymskich”, gdzie przyroda była zachwycająca, u Słowackiego podmiot liryczny nie jest nią oczarowany. Ponadto różnica pomiędzy tymi dwoma dziełami polega na tym, że Mickiewicz wykorzystuje motywy orientalne po to, aby pokazać kulturę i społeczeństwo wschodu, czego nie próżno szukać w „Smutno mi, Boże”.

Ojciec zadżumionych

Innym dziełem Słowackiego, w którym mamy do czynienia z orientalizmem, jest „Ojciec zadżumionych”. Sytuacja liryczna polega na zaprezentowaniu monologu pewnego Araba, który z powodu dżumy stracił całą rodzinę – synów, córki i żonę. To, co najbardziej rzuca się w oczy, to hierarchia w rodzinie. Podmiot liryczny mówi bowiem, że jedne dzieci są kochane bardziej niż inne, co jest nie do pomyślenia w kulturze europejskiej. Jednocześnie wykazują się ogromną i bezwarunkową miłością do Boga. Kocha Allacha mimo tego, że śmierć zabrała mu całą rodzinę, dlatego nie ma tego Bogu za złe i nie zadaje pytań. Widzimy tylko jego ogromną rozpacz i miłość do dzieci.

O wielkim uczuciu do synów i córek świadczy fakt, że matka wyciągnęła jedne z nich z ziemi, aby móc je pocałować. Ciała były chowane w pustynnym piachu, gdzie robiono okazjonalne mogiły. Rodzina żyła na pustyni, egzystując w swoim namiocie. Ich życie polegało na wędrówkach, w których towarzyszyły im wierne wielbłądy. Wodę nabierano ze studni, przy których zatrzymywano się na dłuższą chwilę. Orientalna przyroda ukazana w „Ojcu zadżumionych” jest bardzo zmienna – raz świeci słońce i jest ogromny upał, a w innym dniu przychodzi ogromna burza piaskowa. O mentalności ludzi Dalekiego Wschodu świadczy podejście bohaterów do cierpienia. Zarówno matka, jak i podmiot liryczny, czyli ojciec, nie popadają w nadmierną rozpacz, nie buntują się przeciwko Bogu ani nie zmieniają swojego światopoglądu.

Śmierć najbliższych wywołuje w nich duży smutek, lecz nie jest to makabryczne cierpienie. Godzą się z bólem i starają się go przezwyciężyć, choć mają świadomość, że jest to trudne i wymagające zadanie. „Ojciec zadżumionych” prezentuje więc obraz Orientu w kontekście śmierci, pokazując mentalność ludzi Dalekiego Wschodu i przy okazji opisując ich styl życia oraz pustynny krajobraz, jaki ich otacza. Jest to zdecydowanie bardziej dokumentalne wykorzystanie motywów orientalnych, które nie mają na celu wyrażania uczuć emigranta, tak jak to było w poprzednich dziełach, a wyłącznie zaprezentowanie kultury, społeczeństwa, obyczajów oraz trudności życiowych, z jakimi spotykają się mieszkańcy wschodu.

Giaur

Akcja utworu dzieje się w Turcji, dzięki czemu możemy poznać, jak autor opisuje ten kraj. A robi to na wiele sposobów. Zaczyna od zaprezentowania górskich krajobrazów, pośród których znajduje się bezkresne morze. Piękne widoki kontrastują z okrucieństwem piratów zamieszkujących okoliczne groty. Byron odnosi się nie tylko do przyrody, ale również do kultury tureckiej, która jest związana przede wszystkim z religią. Religia stanowi zresztą jeden z najważniejszych czynników kształtujących życie społeczne w Turcji. Świadczy o tym chociażby wielkie przywiązanie do Ramadanu, czyli postu tureckiego, oraz Bajramu symbolizującego czas zabawy.

Ponadto religia ma wpływ na zachowanie ludzi i obyczaje, jakie panują w Turcji. Są one wyznaczane przez Koran – świętą księgę Muzułmanów. Stawia ona na najwyższym miejscu w hierarchii społecznej mężczyzn, którzy mogą mieć swoje nałożnice. Takim człowiekiem jest Hassan, a jedna z jego branek to Leila – wielka miłość tytułowego bohatera. Gdy kobieta zdradza swojego pana, a ten się dowiaduje o jej występku, zabija ją, wrzucając do morza. Jego czyn nie wynika jednak z okrucieństwa czy ze złego charakteru, lecz z prawa i obyczajów, jakie panują w Turcji. Wręcz przymusem było bowiem zabicie w ten sposób niewiernej nałożnicy przez jej pana. Innym orientalnym obyczajem ukazanym w „Giaurze” jest przyjmowanie podróżników i dzielenie się z nimi chlebem i solą.

W ten sposób postępuje Hassan, który wielokrotnie gości tułaczy. Bardzo ważną rolę w kulturze tureckiej odgrywa strój świadczący o pozycji społecznej danego człowieka. O mentalności ludzi Orientu wiele mówi ich podejście do śmierci, charakteryzujące się tym, osoby, które zginęli podczas walki, są automatycznie przenoszeni do raju. Wszystko jest zatem podporządkowane religii. Oprócz kultury, przyrody i obyczajów Byron ukazuje również orientalny język. Niejednokrotnie w usta bohaterów wkładane są takie wyrazy jak „salem”, „aleikum salam”, „urlarula” czy „Illa-hu, Alla-hu”. W jakim celu Byron sytuuje akcję swojego utworu właśnie w na Dalekim Wschodzie?

Wydaje mi się, że w ten sposób potęguje zagubienie i tajemniczość tytułowego bohatera, który nie potrafi odnaleźć się w orientalnej rzeczywistości i nie rozumie jej. Autor podkreśla w ten sposób wyjątkowość, samotność i indywidualizm głównego bohatera, czyli bohatera bajronicznego, choć oczywiście przy okazji doskonale portretuje rzeczywistość Dalekiego Wschodu. Widać więc, że motywy orientalne zostały wykorzystane w „Giaurze” w podobny sposób, jak miało to miejsce w „Sonetach Krymskich” i „Smutno mi, Boże”, gdyż tam również miały stanowiły one wyraz uczuć i emocji podmiotów lirycznych.

Pururawa i Urwasi

Poemat zatytułowany „Pururawa i Urwasi” jest swobodną interpretacją indyjskiego mitu przeprowadzoną przez Bolesława Leśmiana. Opowiada on dość dziwną z naszego punktu widzenia historię uczucia pomiędzy tytułowymi bohaterami. Mianowicie zaczyna się ono w momencie, gdy Pururawa zauważa Urwasi w jeziorze i zakochuje się w niej od pierwszego wejrzenia, a następnie porywa, zgodnie ze wschodnim wkładając ją do worka. W chacie głównego bohatera oboje wyznają sobie miłość i dochodzi między nimi do zbliżenia fizycznego stanowiącego najważniejszy element poematu Leśmiana.

W trakcie zbliżenia, podczas którego w miłosnym uścisku łączy się zwykły śmiertelnik z przybyszką z nieba, oboje doznają obcych sobie wcześniej odczuć. Ich zbliżenie jest symbolem złączenia materii ludzkiej i boskiej, dzięki czemu nieśmiertelny duch może posmakować śmiertelności, a śmiertelny człowiek ma szansę zaznać boskości. Przeżywając miłość, Pururawa zmysłami udaje się w miejsca, w których nigdy wcześniej go nie było, podobnie boska Urwasi ma szanse na spotkanie się z nieznanymi sobie odczuciami.

Motywy orientalne w postaci wykorzystania dalekowschodniego, indyjskiego historii pozwalają więc Leśmianowi na stworzenie erotyku odnoszącego się do przekraczania fizycznych i emocjonalnych barier podczas zbliżenia dwojga ludzi. Poprzez sięgnięcie po historię Pururawa i Urwasi poeta pokazuje przenikanie się dwóch obcych światów w trakcie miłosnego uniesienia. Widać więc, że jest to całkowicie odmienne wykorzystanie motywów orientalnych w stosunku do tego, z czym mieliśmy do czynienia we wcześniej omówionych dziś dziełach.

Podsumowanie

Motywy orientalne były szczególnie popularne się w literaturze romantyzmu. Choć wykorzystuje się je na różne sposoby, to częstą praktyką jest sięganie po nie w celu opisania wewnętrznych przeżyć i osobowości bohatera bądź podmiotu lirycznego, tak jak to miało miejsce w „Sonetach Krymskich”, „Smutno mi, Boże” i „Giaurze”. Ponadto warto zauważyć, że wykorzystanie motywów orientalnych służy do ukazania fascynacji Dalekim Wschodem, który stanowi inspirację dla pisarzy. W kontekście wniosku należy również zaznaczyć, że motywy orientalne wykorzystuje się w kontekście przyrody, kultury i religii Dalekiego Wschodu.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Byron George Gordon, Giaur, Kraków, Greg, 2003, ISBN 8373271740,
2. Mickiewicz Adam, Sonety Krymskie, Kraków, Greg, 2009, ISBN 8373272747,
3. Leśmian Bolesław, Pururawas i Urwasi, W: Wybór poezji, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 2006, ISBN 832054764494,
4. Słowacki Juliusz, Ojciec zadżumionych, Warszawa, NetPress Digital, 2007, ISBN 8377109281,
5. Słowacki Juliusz, Smutno mi Boże, W: Wiersze i poematy, Warszawa, Czytelnik, 1959, s. 29.

II Literatura przedmiotu:
1. Orientalizm, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, s. 655-660, ISBN 8304035211,
2. Polańczyk Danuta, Poezje Adama Mickiewicza. Część 1, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581816, s. 29-39,
3. Maciejewski Jarosław, Florenckie poematy Słowackiego, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974, s. 216,
4. Polańczyk Danuta, Poezje Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581429, s. 14-18,
5. Wilczycka Danuta, Giaur Gorge’a Gordona Byrona, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581689, s. 27-33.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motywy orientalne ukazują odmienność świata, kultury i obyczajów Dalekiego Wschodu.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Sonety Krymskie”: cudowna, piękna i jednocześnie przytłaczająca przyroda Orientu, która wzbudza w podmiocie lirycznym sentymentalny nastrój i tęsknotę za ojczyzną; opisy kultury i społeczeństwa Orientu.
b) „Smutno mi, Boże”: piękne krajobrazy Aleksandrii jako czynnik wzbudzający w podmiocie lirycznym tęsknotę za ojczyzną.
c) „Ojciec zadżumionych”: ukazanie mentalności ludzi Orientu w kontekście cierpienia; opisy orientalnych krajobrazów.
d) „Giaur”: opisy krajobrazów, obyczajów, kultury i mentalności ludzi Orientu, za pomocą których autor ukazuje zagubienie w świecie głównego bohatera oraz jego indywidualizm.
e) „Pururawa i Urwasi”: adaptacja indyjskiego mitu w celu stworzenia erotyka mającego na celu ukazanie przenikanie się dwóch światów w trakcie zbliżenia fizycznego.

3. Wnioski:
a) Sposób wykorzystania motywów orientalnych wiąże się z przyrodą, kulturą, obyczajami i religią Dalekiego Wschodu.
b) Motywy orientalne często wykorzystywane w taki sposób, aby ukazać wewnętrzne przeżycia i osobowość bohatera lub podmiotu lirycznego.
c) Motywy orientalne cieszyły się szczególnie dużą popularnością w epoce romantyzmu.