Polski kabaret – jego historia i ewolucja w XX wieku

Kabaretem określa się formę ekspresji artystycznej mającej charakter satyryczny i polegającej na występowaniu przed publicznością grup lub pojedynczych osób wykonujących skecze, śpiewających piosenki, tańczących czy opowiadających żarty. Można uznać, że kabaret to pewien rodzaj przedstawienia prezentującego komiczne sytuacje, zabawne historie i opowieści czy prześmiewcze utwory muzyczne. W XX wieku stał się on popularnym zjawiskiem kulturalnym, którego historię, formę i funkcje analizuje niniejsza praca.

W Polsce kabaret ma już ponad stuletnią historię, która rozpoczęła się na początku XX wieku, jeszcze przed odzyskaniem przez Rzeczpospolitą niepodległości. Za pierwszy rodzimy kabaret uznaje się powstałą w 1905 roku w Krakowie grupę Zielony Balonik, gdzie wystawiono szopki satyryczne, lecz w odróżnieniu od kabaretów niemieckich i francuskich podczas występów nie poruszano tematów politycznych.

Wynikało to z ówczesnej cenzury zaborczej, kontrolującej wszelkie treści i wystąpienia publiczne, która jednak zniknęła po odzyskaniu niepodległości i od tego momentu tematy polityczne stały się częstym elementem poruszanym przez artystów. Kabaret Zielony Batonik miał charakter mocno elitarny, ponieważ bez specjalnego zaproszenia nie można było stać się jego widzem. Podobnie jak większość przedwojennych kabaretów, przyjmował formę mocno literacką i muzyczną.

Pomiędzy formą kabaretu funkcjonującą od początku XX wieku do II wojny światowej – ze szczególnym naciskiem na lata 30., kiedy kabarety zyskały największą popularność – w stosunku do tego, co dzisiaj rozumiemy i oglądamy w telewizji pod pojęciem „kabaret”, istnieje ogromna różnica. Kabarety przedwojenne bazowały bowiem przede wszystkim na piosenkach opowiadających jakieś krótkie – głównie miłosne – historyjki i – rzadziej – na liryce. Ich charakter był mocno elitarny, gdyż kierowano je do ówczesnych elit. Występowali w nich zatem eleganccy panowie ubrani w garnitury, fraki czy smokingi; wytworne panie w pokaźnych kapeluszach i nierzadko tancerki.

Kabaret był rozrywką klubową dla wyższych sfer, a artyści musieli posiadać talenty oratorskie, gawędziarskie, muzyczne i często taneczne. Modelowym przykładem przedwojennego kabaretu jest Marian Rentgen – około pięćdziesięcioletni, siwy mężczyzna z muszką grający na gitarze i śpiewający krótkie piosenki o treści miłosnych historyjek z zabawną puentą. Podobnym przykładem jest piosenka „Marianna” Hanki Ordonówny, która wiele razy występowała z Marianem Rentgenem, między innymi w kabarecie Qui Pro Quo.

Przedstawia ona losy dwojga rozstających się, tęskniących i wzdychających ze sobą kochanków. Choć jej tekst jest sentymentalny, to pogodne wykonanie nadaje mu dość zabawną i w gruncie rzeczy optymistyczną wymowę. Widać zatem, że przedwojenne kabarety nie były typowo komicznym, nastawionym na rozśmieszenie widza zjawiskiem, ale raczej formą rozrywki i sposobem na spędzenie czasu wolnego pośród artystów, którzy traktowali swoje powołanie z przymrużeniem oka i nie do końca serio.

Okres II wojny światowej i czas stalinowskiego terroru w latach 1944-1954 sprawił, że kabaret mocno stracił na popularności, choć należy odnotować, że pierwsza grupa powojenna – „Siedem kotów” – powstała już w roku 1946, lecz istniała zaledwie rok. Wojenna hekatomba, która spadła na Polskę w 1939 roku, wraz z jej wieloletnimi konsekwencjami w postaci komunistycznego reżimu po zakończeniu wojny, sprawiły, że do połowy lat 50. kabarety były zjawiskiem mocno wymarłym.

Dopiero śmierć Stalina i następująca po niej tzw. odwilż przyniosła liberalizację występów artystycznych i umożliwiła twórcom funkcjonowanie w ramach innych kierunków niż tylko socrealizm, którego celem była propaganda na rzecz zbrodniczego reżimu komunistycznego. Kabaret polski od połowy lat 50. aż do formalnego upadku komunizmu w roku 1989 można podzielić na dwa nurty: artystyczny, kontynuujący literacko-muzyczną formę z okresu przedwojennego oraz polityczny, którego celem było ośmieszanie totalitarnej rzeczywistości.

Do najznamienitszych grup z tej pierwszej kategorii należy zaliczyć Kabaret Starszych Panów, Kabaret Olgi Lipińskiej, Piwnicę Pod Baranami, Kabaret Wagabunda, Kabaret Dudek oraz Kabaret Elita, zaś wśród grup ośmieszających PRL największą popularnością cieszyły się Kabaret TEY, STS, Pod Egidą czy Salon Niezależnych. O ile w PRL-u kabarety artystyczne niewiele się zmieniły w porównaniu z przedwojennymi poza tym, że częściej pojawiały się skecze nastawione na rozśmieszenie publiczności zamiast piosenek o charakterze krótkich opowieści, o tyle zjawiskiem wartym szerszego omówienia jest kabaret polityczny wymierzony w ówczesny zbrodniczy reżim, który na dziesiątki lat zniewolił Polaków.

Jako przykład można podać Kabaret Tey i skecz „Z tyłu sklepu”. W tym przypadku sklep warzywny staje się metaforą rzeczywistości PRL-u. Na podstawie rozmowy szefa z pracownikiem widzimy, że władza komunistyczna jest skorumpowana i w cyniczny sposób wykorzystuje obywateli. W sklepie nie ma towaru, a nawet jeśli zostanie dowieziony, to nie starczy go dla wszystkich. Dostaną go bowiem ci, którzy są związani z partią, co pokazuje, jak nieludzka była ówczesna władza.

Ze skeczu Kabaretu Tey wyłania się także obraz propagandy, jaką było mamione ówczesne społeczeństwo, co widać na podstawie pracownika, który mówi klientom, że traktor ma 3 koła sprawne, nie wspominając, że czwarte się zepsuło. Z satyry politycznej znany był również Kabaret Pod Egidą, a jeden z tego typu skeczy nosi tytuł „Szachy personalne”. W metaforyczny sposób odnosi się on do rozgrywek wewnątrzpartyjnych w partii rządzącej oraz do całego systemu komunistycznego.

Dwóch rozmówców siedzących przy stole szachowym mówi o przekupionych sędziach, obsadzaniu stanowisk państwowych wedle klucza partyjnego i towarzyskiego, a nie merytorycznego oraz eliminowaniu przeciwników politycznych i ogólnej patologii, jaka wiązała się z funkcjonowaniem peerelowskiej władzy. Satyra kabaretowa w tym przypadku polega na zaprezentowaniu komunistycznej rzeczywistości poprzez nomenklaturę szachową. Dzięki temu, mimo że bohaterowie w istocie rozmawiają o szachach, z ich dyskusji wyłania się zdegenerowany obraz komunistycznego świata i partii rządzącej.

Widać zatem, że w PRL kabaret satyryczny bazował na metaforze, alegoryczności i pastiszu, aby w sposób zakamuflowany ośmieszyć komunistyczny ustrój i jednocześnie obejść panującą cenzurę. Wynikające z tego niedomówienia sprawiały, że kpiono z rzeczywistości nie wprost, w efekcie czego kabarety stały się niemal symbolem walki z komunizmem, który za pomocą śmiechu piętnował prymitywizm, absurd, biurokrację i propagandę PRL-u. Traktowano je jako formę wyrażania niezadowolenia i dezaprobaty wobec władzy oraz sposób na odreagowanie szarego życia.

Ogromną zmianę w funkcjonowaniu kabaretów przyniósł upadek komunizmu, w efekcie którego metaforyczność i niedomówienia odeszły w zapomnienie, a funkcją artystów ponownie – tak jak w czasach przedwojennych – stała się rozrywka, z tym że nastawiona na rozśmieszenie widza i skierowana do masowego odbiorcy oglądającego telewizję lub odwiedzającego sale koncertowe. Zaczęto też odchodzić od piosenek, które pojawiały się bardzo rzadko, a ich miejsce całkowicie wypełniły skecze.

Częstym zjawiskiem w XX wieku było przebieranie się i wykpiwanie określonych grup społecznych, tak jak w skeczu „Mariolka” kabaretu Paranienormalni, gdzie mężczyzna zakłada kobiece ubranie i perukę, udając mało inteligentną blondynkę, a także w skeczu „Heniek i Czesiek” ośmieszającym prostych robotników. Parodia wszelkiego rodzaju zjawisk społecznych – począwszy od mediów, poprzez sport, skończywszy na nauce – okazała się jednym z najpopularniejszych zjawisk we współczesnych kabaretach, co widać w występach Kabaretu Moralnego Niepokoju i Ani Mru Mru. Dawało się również zauważyć przekraczanie kolejnych granic i łamanie najróżniejszych tabu – przede wszystkim politycznych, religijnych i obyczajowych – a także częste występowanie wulgaryzmów, w co celuje Kabaret Limo.

Pojawiła się nawet pantomima reprezentowana przez Ireneusza Krosnego, a także kabarety muzyczne, jak np. Grupa MoCarta czy Kabaret OTTO. Coraz bardziej spowszechniał tzw. stand up, czyli monologowe występy jednego artysty opowiadającego zabawne żarty, anegdoty i historie. W Polsce nurt ten reprezentowali w XX wieku i ciągle jeszcze reprezentują m.in. Artur Andrus, Piotr Bałtroczyk, Jerzy Kryszak czy Grzegorz Halama. W latach 90. kabaret przestał mieć zatem funkcję terapeutyczną, tak jak w PRL, czy społeczno-kulturową, tak jak przed wojną, i przekształcił się w zjawisko masowe oraz nastawione jednoznacznie na rozśmieszenie widza.

Zarówno forma, jak i funkcja kabaretu mocno się zmieniały na przestrzeni XX wieku. Na jego początku była to forma kulturalno-artystycznej rozrywki dla elity, bazującej na piosenkach i liryce i uprawianej w klubach, gdzie widownia się bawiła, a kabareciarze umilali jej czas swoimi muzycznymi lub lirycznymi wystąpieniami. Tak było do czasu II wojny światowej, po zakończeniu której w PRL-u kabarety zaczęły sięgać po skecze, choć piosenki dalej były modne.

W czasie komunizmu kabaret stał się ponadto popularną i bardziej powszechną formą walki z totalitarną władzą poprzez jej subtelne i metaforyczne wykpienie oraz ośmieszenie. Z kolei po roku 1989 zaczął być zjawiskiem masowym, popularnym w telewizji, dostępnym dla każdego i bardzo różnorodnym, w którym niemal całkowicie zrezygnowano z piosenek na rzecz skeczy i skupiono się na rozśmieszeniu widza. Wszystko to pozwala stwierdzić, że kabaret to niezwykle bogate, wielorakie i interesujące zjawisko, które w dużym stopniu odzwierciedla i jest kształtowane przez zmiany społeczno-polityczne zachodzące w Polsce na przestrzeni XX wieku.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Kabaret Neo-Nówka, Heniek i Czesiek, dostęp online: http://www.youtube.com/watch?v=bkebHcY8RQw, 16.12.2014,
2) Kabaret Paranienormalni, Mariolka, dostęp online: https://youtu.be/y5HgMrX-JhQ, 16.12.2014,
3) Kabaret Pod Egidą, Szachy personalne, dostęp online: http://www.youtube.com/watch?v=Y2lX5J-8L9o, 16.12.2014,
4) Kabaret Tey, Z tyłu sklepu, dostęp online: http://www.dailymotion.com/video/x292b6_kabaret-tey-z-tyyu-sklepu-1_shortfilms#.UM8UvG_8Ktk, 16.12.2014,
5) Ordonówna Hanka, Marjanna, dostęp online: https://www.youtube.com/watch?v=nYkhdHwJbXI, 16.12.2014,
6) Przedwojenny polski kabaret piosenkarz Marian Rentgen, dostęp online: https://www.youtube.com/watch?v=isG4bb1I_qw, 16.12.2014.

II Literatura przedmiotu:
1) Boy-Żeleński Tadeusz, Tryumfy polskiego kabaretu, W: Słówka, Wstęp: Weiss Tomasz, BN I, 255, Wrocław, Zakłada Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 282-283,
2) Fedorowicz Jacek, Kabareton czyli o polskiej satyrze współczesnej, Głos Polski, 1992, nr 35, s. 17, 25,
3) Groński Ryszard Marek, Kabaret w III RP, Polityka, 1991, nr 41, s. 15.
4) Groński Ryszard Marek, Taki był kabaret, Warszawa, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek, 1994, ISBN 8385000836,
5) Stępień Tomasz, Kabaret polski bardzo krótka historia, Opcje, 1999, nr 3, s. 40-45,
6) Wiernicki Wiesław, Pierwsze kabarety – o kabaretach warszawskich z pierwszego dziesięciolecia XX w., Życie Warszawy, 1993, nr 278, s. 20.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Kabaret to forma ekspresji artystycznej mającej charakter satyryczny i polegającej na występowaniu przed publicznością grup lub pojedynczych osób wykonujących skecze, śpiewających piosenki, tańczących czy opowiadających żarty.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Początek XX wieku i okres międzywojenny: elitarna i odbywająca się w klubach rozrywka dla wyższych sfer towarzysząca zabawie i bazująca na piosenkach oraz liryce.
b) PRL: odejście od piosenek na rzecz skeczy, podział na dwa nurty kabaretu – artystyczny służący rozrywce oraz polityczny skupiający się wyśmiewaniu komunistycznej rzeczywistości.
c) Po roku 1989: powszechny i różnorodny w swojej formie kabaret jako masowa rozrywka mająca na celu rozśmieszenie widza przede wszystkim za pomocą skeczy.

3. Wnioski:
a) Zarówno forma, jak i funkcja kabaretu mocno się zmieniały na przestrzeni XX wieku.
b) Od początku XX wieku stopniowo kabaret odchodził od piosenek, rozrywki i elitarności na rzecz skeczy, rozśmieszenia widza i dotarcia do masowego odbiorcy.
c) Kabaret to niezwykle bogate, wielorakie i interesujące zjawisko, które w dużym stopniu odzwierciedla i jest kształtowane przez zmiany społeczno-polityczne zachodzące w Polsce na przestrzeni XX wieku.