Przedmioty oraz rzeczy magiczne i symboliczne w literaturze

Różnego rodzaju przedmioty w ogromnych ilościach otaczają nas każdego dnia. Do rzeczy takich jak sztućce, meble, samochody, środki komunikacji miejskiej, ubrania czy kosmetyki przyzwyczailiśmy się w stosunkowo krótkim czasie, bo zaledwie w ciągu kilkuset lat, ale tak mocno, że nie potrafimy wyobrazić sobie bez nich życia. Większość towarzyszących nam obiektów traktujemy w sposób obojętny, nie przykładając do nich żadnych emocji, ale istnieją również takie przedmioty, które mają dla nas znaczenie emocjonalne i symboliczne.

Wśród nich można wymienić rozmaite pamiątki, pocztówki, dzienniki, zdjęcia, filmy czy innego rodzaju rzeczy mające związek z ważnymi życiowymi wydarzeniami. O tym, że przedmioty mają znacznie większe znaczenie niż to, które wynika z ich pierwotnego przeznaczenia, mówi również literatura.

Fortepian Chopina

Wiersz Cypriana Kamila Norwida „Fortepian Szopena” stanowi wyraz zachwytu poety nad twórczością polskiego muzyka. Aby ukazać swój podziw dla jego dorobku artystycznego, Norwid posługuje się wybranymi symbolami i analogiami. W pierwszych trzech zwrotkach pojawia się porównanie Szopena do mitologicznych bóstw, co podkreśla jego geniusz. Z kolei w czwartej zwrotce podmiot liryczny stwierdza, że twórczość muzyka ma narodowy charakter i niesie ze sobą patriotyczne wartości. W dziewiątej zwrotce pojawia się natomiast wzmianka o płonącej i walczącej Warszawie, stanowiąca nawiązanie do powstania styczniowego.

Następnie osoba mówiąca przywołuje autentyczne wydarzenie wyrzucenia fortepianu Szopena przez okno, które miało miejsce po konfiskacie warszawskiego Pałacu Zamoyskich przez rosyjskich zaborców. Fortepian Szopena określany jest jako „ten, co Polskę głosił”, a więc jako nośnik wartości, obyczajów i tradycji narodowych. Staje się on wobec tego symbolem ojczystej kultury, który zawiera w sobie najszlachetniejsze elementy polskości. Jednocześnie jego zniszczenie, opatrzone słowami „ideał sięgnął bruku”, podkreśla brak umiejętności odpowiedniego odczytania i docenienia twórczości Szopena.

Wyrzucany przez okno fortepian uosabia zatem odrzucenie genialnej muzyki artysty przez społeczeństwo, które nie potrafi jej zrozumieć, a także upadek kultury wysokiej w dobie walki niewoli. Tytułowy przedmiot z „Fortepianu Szopena” ma więc zarówno znaczenie dosłowne, jak i metaforyczne. Z jednej strony ukazuje bowiem sposób postępowania rosyjskich zaborców z polską kulturą, a z drugiej jest nośnikiem wartości narodowych, symbolizuje wielkość oraz ostateczny upadek polskiej kultury w czasie zaborów.

Wesele

Typowo symboliczne znaczenie mają przedmioty zaprezentowane przez Wyspiańskiego w „Weselu”. Pojawiają się one w akcie II i III, a jednym z nich jest Złoty Róg, który Wernyhora ofiarowuje Gospodarzowi, sugerując tym samym, aby rozpocząć wspólną walkę o wolność narodu. Złoty Róg ma za zadanie skłonić Polaków do aktywnego zaangażowania, obudzić ich siły i wzmóc działania w sprawy narodowe oraz niepodległościowe, jednak Jasiek go gubi, gdy schyla się po czapkę z pawich piór.

Owa czapka jest więc metaforą próżności, pychy i przedkładania osobistych interesów nad dobro ojczyzny, bo zamiast zaopiekować się drogocenną dla całego narodu Złotym Rogiem, nieodpowiedzialny Jasiek niezwykle małostkowo i lekkomyślnie bardziej dba o własne nakrycie głowy. Z tego względu podczas Chocholego tańca Chochoł nie dmie w Róg i nie nawołuje energicznie do walki, lecz nuci smętną melodię o treści: „Miałeś chamie złoty róg, ostał ci się ino sznur”.

Sznur jest tu alegorią zaprzepaszczonej szansy oraz bezsilności i niewoli, w której znajduje się Polska na przełomie XIX i XX wieku. Nutkę optymizmu do „Wesela” wprowadza złota podkowa symbolizująca ewentualne przyszłe szczęście Polaków. Przyszłe, ponieważ zgubioną przez Wernyhora podkowę Gospodyni chowa w skrzyni, tak aby móc wykorzystać ją w późniejszym, bardziej odpowiednim czasie. Stańczyk, czyli jedno z widm pojawiających się podczas przyjęcia, ofiarowuje zaś dziennikarzowi laskę błazeńską zwaną Kaduceuszem Polski, która uosabia przywództwo, charyzmę i umiejętność pozytywnego wpływania na ludzi.

Jako że z rąk błazna otrzymuje ją Dziennikarz prezentujący dekadencką i defetystyczną postawą oraz mający kłopoty z własną tożsamością narodową, należy ją traktować jako ironiczne zwrócenie uwagi na zbyt słabe zaangażowanie elit w dobro narodu. Laska podkreśla marazm i brak woli działania wśród inteligencji, która przecież z zasady powinna stać na straży najwyższych wartości patriotycznych, energicznie przewodząc całemu narodowi i wskazując mu drogę do wspólnego celu. Zwracając się do Dziennikarza w odpowiedzi na jego pesymistyczne i pełne rezygnacji słowa, Stańczyk wspomina również o dzwonie Zygmunta.

Tym samym błazen podkreśla jego siłę, doniosłość i prestiż, kontrastując je z dekadentyzmem Dziennikarza, co pozwala stwierdzić, że dzwon Zygmunta jest metaforą silnej Polski i sercem narodu. Osadzone na sztorc kosy w dłoniach chłopów odwołują się natomiast do ich walki pod Racławicami i symbolizują ich bojowość, energiczność oraz gotowość do walki i poświęcenia w imię ojczyzny. Widać zatem, że za pomocą pełniących metaforyczną funkcję przedmiotów Wyspiański odnosi się do trudnej sytuacji politycznej i społecznej Polski w dobie zaborów.

Autor na ich podstawie rozważa kondycję narodu polskiego, szanse na powodzenie powstania, diagnozuje stan polskiego społeczeństwa w perspektywie walki o wolność i odnosi się do historycznych wydarzeń. Wnioski nie są bynajmniej pozytywne, co najlepiej obrazuje zgubienie Złotego Rogu przez Jaśka. To właśnie za sprawą przedmiotów „Wesele” staje się dramatem narodowym i symbolicznym, który alegorycznie wypowiada na najistotniejsze tematy narodowe.

Opowieści z Narni: lew, czarownica i stara szafa

Pierwsza część sagi „Opowieści z Narni”, zatytułowana „Lew, czarownica i stara szafa”, przedstawia dzieje grupy angielskich dzieci, które przenoszą się do magicznej krainy Narni, posługując się w tym celu magiczną szafą znajdującą się w jednym z pokoi domu Profesora. Po wejściu w jej wnętrze bohaterowie wędrują do fikcyjnego świata, gdzie dzieją się fantastyczne wydarzenia i występują nierealne istoty. Szafa jest zatem pomostem pomiędzy światem rzeczywistym a wyimaginowanym i symbolizuje siłę dziecięcej fantazji, która jest w stanie wymyślić najdziwaczniejsze wizje, aby odgrodzić się od złowrogiego świata wojny obejmującej wówczas Anglię.

Nawiązującym do ukrzyżowania Chrystusa symbolem zmartwychwstania i ofiary i odkupienia grzechów jest natomiast Kamienny Stół, na którym Aslan zostaje zabity, aby uratować Edmunda, a następnie powstaje z umarłych i pokonuje złą Jadis. Magicznym przedmiotem jest lodowa różdżka należąca do białej czarownicy. Za jej pomocą bohaterka może zamienić żywe istoty w kamienie, dlatego wszyscy się obawiają zgromadzonej w niej mocy, a Jadis używa jej do zastraszania i walki z przeciwnikami.

Magicznym przedmiotem wykorzystywanym przez białą czarownicę jest również zaczarowane ptasie mleczko, którym częstuje Edmunda. Tenże smakołyk pozwala jej na przejęcie kontroli nad chłopcem i wyciągnięcie od niego informacji na temat jego najbliższych. W efekcie po zjedzeniu słodyczy Edmund zdradza swoich kompanów i wydaje ich Jadis. Ptasie mleczko sprowadza wobec tego bohatera na drogę zła i uzależnia go od białej czarownicy, a zatem symbolizuje podatność człowieka na zło i pokusy, które go opanowują i którym nie potrafi się oprzeć.

Władca Pierścieni

Dzieło Tolkiena opisuje mnóstwo rozmaitych przedmiotów odgrywających ważną rolę w kontekście fabuły. Najważniejszy jest oczywiście tytułowy Jedyny Pierścień, który ma największą moc ze wszystkich Pierścieni Władzy. Wykuty przez Saurona i odebrany mu podczas walki przez Isildura, a następnie znajdujący się w posiadaniu Smeagola i wreszcie Froda, staje obiektem pożądania Saurona, który za jego pomocą chce zdobyć władzę nad światem.

Aby mu to uniemożliwić, Frodo wyrusza do Góry Przeznaczenia w celu zniszczenia Jedynego Pierścienia i ostatecznego pokonania zła. Ów Pierścień napędza więc fabułę i jest najważniejszym jej elementem, wokół którego rozgrywają się wszystkie wątki. Symbolizuje on panowanie nad światem i żądzę władzy. Oprócz niego w powieści Tolkiena pojawia się multum innych magicznych przedmiotów, takich jak ukazujące przyszłość zwierciadło Galadrieli, szklane kule Palantiry umożliwiające spojrzenie w dowolne miejsce w Śródziemiu,

Oko Saurona będące metaforą zła i znakiem Saurona, Wielki Róg, za pomocą którego Boromir wzywa pomoc podczas walki z Orkami czy pożywny chleb o nazwie Lembas, który pozostaje świeży przez miesiące i potrafi zaspokoić głód przez wiele godzin. Nie można również zapominać o magicznych mieczach, nożach, łukach, tarczach, toporach, włóczniach i innych broniach występujących we „Władcy pierścieni” w ogromnej liczbie.

Duża część postaci dysponuje bowiem jakimś specjalnym artefaktem o niespotykanych możliwośiach: Frodo posiada niewielki nóż o nazwie Żądło, który wyczuwa Orków i świeci, gdy znajdują się oni w pobliżu, Aragorn dysponuje błyszczącym, elfim mieczem Andurilem, a Theoden walczy za pomocą Herugrima. Duże nagromadzenie rozmaitych przedmiotów we „Władcy Pierścieni” to element fantastycznego świata wykreowanego przez Tolkiena. Między innymi dzięki nim pisarz stworzył niepowtarzalną rzeczywistość pełną magii i tajemnic. Przedmioty dodają jej kolorytu i pozwalają zachwycić się różnorodnością oraz bogactwem świata przedstawionego.

Podsumowanie

Przedmioty mają bardzo duże znaczenie z punktu widzenia fabuły i nierzadko ją napędzają, stając się jej szczególnie istotnymi elementami, wokół których oscylują najważniejsze wątki. Często pełnią one funkcje symboliczne i stają się metaforą określonych wartości, ideałów, postaw czy wydarzeń. Za ich pomocą pisarze odnoszą się do bardziej ogólnych problemów, takich jak zło i dobro we „Władcy Pierścieni” oraz „Lwie, czarownicy i starej szafie”, przyszłość ojczyzny w „Weselu” czy narodowa kultura i sztuka w „Fortepianie Szopena”. Przedmioty pozwalają literatom na poruszenie wszystkich tych kwestii w sposób alegoryczny, czyli nie wprost i właśnie w taki, metaforyczny sposób z reguły prezentuje się je w literaturze, choć oczywiście ich praktyczne i dosłowne znaczenie również odgrywa ważną rolę.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Lewis C.S., Opowieści z Narnii – tom 1 – lew, czarownica i stara szafa, Warszawa, Media Rodzina, 2008, ISBN 9788372781758,
2) Norwid C. K., Fortepian Szopena, dostęp online: http://www.wiersze.annet.pl/w,,13750, 18.01.2014,
3) Tolkien J.R.R., Władca Pierścieni – Drużyna Pierścienia, Warszawa, 1990, ISBN 8307021731,
4) Wyspiański S., Wesele, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373272372.

II Literatura przedmiotu:
1) Kieniewicz T., Zapomniany świat Śródziemia, Literatura na Świecie,1977, nr 11, s. 321-326,
2) Polańczyk D., Poezje Cypriana Kamila Norwida, Lublin, Biblios, 2007, ISBN 9788386581276, s. 39-43,
3) Wilczycka D., Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581269, s. 24-26.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Przedmioty w literaturze mają większe znaczenie niż to, które wynika z ich pierwotnego przeznaczenia.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Fortepian Szopena”: fortepian, który symbolizuje polską kulturę, tradycję i sztukę, a jednocześnie świadczy o jej upadku i zniszczeniu w dobie zaborów.
b) „Wesele”: rozmaite przedmioty o symbolicznym znaczeniu, za pomocą których Wyspiański porusza tematykę narodowowyzwoleńczą, wprowadza wątki historyczne i prezentuje własne opinie na temat polskiego społeczeństwa w dobie zaborów.
c) „Lew, czarownica i stara szafa”: szafa jako pomost pomiędzy światem rzeczywistym a fikcyjnym; Kamienny Stół jako symbol zmartwychwstania; różdżka jako narzędzie szantażu; ptasie mleczko jako sposób na opanowanie umysłu Edmunda.
d) „Władca Pierścieni”: magiczne artefakty oraz specjalne bronie i zbroje, które wzbogacają świat przedstawiony, są elementami magicznej rzeczywistości Śródziemia i symbolizują określone postawy.

3. Wnioski:
a) Przedmioty mają bardzo duże znaczenie z punktu widzenia fabuły i często są jej motorem napędowym.
b) Przedmioty prezentowane są w sposób metaforyczny i pełnią symboliczne funkcje.
c) Za pomocą przedmiotów pisarze poruszają bardziej skomplikowane i ogólne problemy, a także ilustrują określone wartości, postawy i idee.