Realizm w literaturze i malarstwie – omów cechy tego kierunku na wybranych przykładach

Realizm to powstały we Francji kierunek literacki, który polega na odwzorowywaniu rzeczywistości w taki sposób, aby była ona jak najbardziej podobna do realnego świata. Celem realistów było więc zaprezentowanie i przelanie na kartkę świata w takim stanie, w jakim był on w rzeczywistości. Z uwagi na to w dziełach realistycznych rzadko kiedy jest miejsce na postaci ani zjawiska fantastyczne i na przeinaczenia, które kłócą się z obiektywną prawdą. W tego typu utworach często można spotkać natomiast wątki historyczne, dywagacje na temat kondycji społeczeństwa czy informacje odnoszące się do mechanizmów rządzących światem.

Noce i dnie

Marii Dąbrowskiej w swojej powieści prezentuje dzieje życia pary głównych bohaterów – Bogumiła i Barbary Niechciców. Akcja toczy się bardzo długo, bo od 1884 do 1914 roku. Dąbrowska prezentuje losy bohaterów na tle przemian społecznych i historycznych. Często odwołuje się do wielu innych postaci, przedstawiając w ten sposób przekrój społeczeństwa polskiego z przełomu XIX i XX wieku. Omawia też zdarzenia historyczne, które naprawdę miały miejsce. Idealnym tego przykładem jest Powstanie Styczniowe. Autora wielokrotnie posługuje się rozbudowanymi opisami przyrody, chcąc jak najlepiej ukazać rzeczywistość otaczającą głównych bohaterów.

Dąbrowska stara się przedstawić ich w jak najbardziej realny sposób, dlatego nie ocenia poszczególnych postaci, a ich postawy prezentuje w różnych kontekstach. Ujmuje ich stan psychiczny i przedstawia ich przemyślenia, dzięki czemu dane jest nam ujrzeć ich całościowy portret psychologiczny, który dostosowany jest do realiów epoki. Najlepszym tego przykładem jest pozytywista Bogumił w pełni oddający się pracy. Dąbrowska ogranicza swoją rolę jako narratora, starając się jak najczęściej posługiwać się dialogami i opisami postaci.

W „Nocach i dniach” życie jest skomplikowane – nie ma typowo negatywnych ani pozytywnych postaci, nie ma też prostych recept na rozwiązywanie problemów. Ocena poszczególnych bohaterów zależy od kontekstu sytuacyjnego – w jednym momencie dana postać będzie oceniana przez czytelnika pozytywnie, aby za chwilę wzbudzić niechęć. Tak jest również w życiu, ponieważ nikt z nas nie jest w pełni idealny ani całkowicie zły.

Podsumowując, utwór „Noce i dnie” jest powieścią realistyczną z uwagi na to, że odnosi się do wydarzeń historycznych, przedstawia przekrój polskiego społeczeństwa, w sposób bardzo dokładny i pieczołowity ukazuje portrety psychologiczne bohaterów, posiada określony czas akcji i precyzyjnie sportretowane miejsce akcji.

Nad Niemnem

Inną polską powieścią realistyczną jest „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Autorka w swoim najsłynniejszym dziele odwołuje się do historycznych wydarzeń, takich jak np. wojna Napoleona z Rosją czy Powstanie Styczniowe, o którym wspominała także Dąbrowska. Orzeszkowa równie często posługuje się opisami przyrody będącymi jedną z najważniejszych cech powieści. Niezwykle realistyczne, bardzo szczegółowe i obszerne opisy natury stanowią wprowadzenie do poszczególnych rozdziałów i są jak gdyby tłem powieści. Istotny jest też określony czas, w jakim dzieje się fabuła, gdyż ma ona miejsce latach 80. XIX wieku i usytuowana jest na Grodzieńszczyźnie.

„Nad Niemnem” prezentuje losy rodzin Bohatyrowiczów i Korczyńskich, jednak autorka nie ogranicza się wyłącznie do tych dwóch familii. Na ich tle przedstawia bowiem przekrój ówczesnego społeczeństwa polskiego. Często posługuje się opisami przeżyć wewnętrznych i emocji bohaterów, chcąc pokazać ich jako ludzi z krwi i kości. Widzimy zatem poszczególne postaci w różnych sytuacjach i miejscach, co pozwala na zobaczenie ich pełnego portretu psychologicznego. Tak jest chociażby z Justyną Orzelską, której historię życia poznajemy, Benedyktem Korczyńskim czy Janem Bohatyrowiczem. Orzeszkowa ogranicza swoją rolę jako narratora, starając się jak najczęściej stosować dialogi i opisy.

W ten sposób jeszcze bardziej urzeczywistnia postaci występujące w powieści. Nie ocenia ich, lecz prezentuje je w różnych kontekstach sytuacyjnych, na podstawie których czytelnik może dokonać oceny we własnym zakresie. Warto również zwrócić uwagę na realistyczny sposób kreacji bohaterów, którzy są typowymi przedstawicielami epoki pozytywizmu, tak jak wspomniani Jan Bohatyrowicz czy Benedykt Korczyński. Tak więc podsumowując, podobnie jak „Noce i dnie”, tak i „Nad Niemnem” z uwagi na wymienione czynniki bez wątpienia można nazwać powieścią realistyczną.

Lalka

Powieść Bolesława Prusa określana jest jako realistyczna, na co wpływ ma kilka istotnych czynników. Jako pierwszy należy podkreślić fakt, że dzieło ma jasno określony czas akcji, gdyż fabuła dzieje się w latach 1878 i 1879. Nie znaczy to jednak, że Prus nie odnosi się wydarzeń z innych okresów, ponieważ robi to poprzez wspomnienia bohaterów. Równie istotne jest miejsce akcji, czyli Warszawa, która została opisana w sposób niezwykle dokładny i rzeczywisty. Prus wielokrotnie posługuje się bowiem prawdziwymi nazwami miejsc i ulic i robi to tak realistycznie, że możliwe jest odwzorowanie topografii miasta na bazie jego powieści.

Pozytywistyczny pisarz kreuje podobny opis Paryża, który widziany oczyma Wokulskiego jawi się jako niemal tak samo rzeczywisty. W równie obiektywny sposób prezentuje ówczesne społeczeństwo Warszawy. Portretuje je z pietyzmem i dbałością o szczegóły, precyzyjnie ukazując całościowy portret Polaków. Oprócz świata przedstawionego innym istotnym czynnikiem wpływającym na fakt, że „Lalkę” można określić jako powieść realistyczną, jest bardzo dokładny sposób kreacji bohaterów. Mianowicie wszyscy główni bohaterowie zostali sportretowani tak, aby możliwe było uzyskanie ich całościowego portretu psychologicznego. Wokulskiego, Rzeckiego, Łęcką czy Zasławską poznajemy poprzez pryzmat wielu rozmaitych wydarzeń, co sprawia, że wiemy o nich niemalże wszystko.

Są to niezwykle złożone postaci z krwi i kości, charakterologicznie dostosowane do realiów ówczesnych czasów, dlatego można je określić jako kolejny element realizmu „Lalki”. W kontekście realizmu powieści Prusa należy również wspomnieć o historycznych wydarzeniach wplecionych w fabułę, które sprawiają, że staje się ona jeszcze bardziej rzeczywista. Jednym z nich są dzieje Napoleona szeroko opisywane przez Rzeckiego w jego pamiętniku. Inne wielkie wydarzenia historyczne przedstawione przez to Wiosna Ludów, Powstanie Styczniowe, w którym udział bierze Wokulski, a także zamach na cesarza Wilhelma, działalność Garibaldiego czy śmierć Ludwika Napoleona. Wszystkie wymienione czynniki pozwalają stwierdzić, że „Lalka” jest dziełem realistycznym.

Babie Lato

W kontekście malarstwa realistycznego omówię obraz Józefa Chełmońskiego zatytułowany „Babie Lato”. To realistyczne, wykonane za pomocą farby olejnej dzieło przedstawia pastwisko, gdzie leży dziewczyna ubrana w tradycyjny ludowy strój. Znajdująca się na pierwszym planie młoda kobieta wyciąga rękę, aby złapać w dłoń fruwające babie lato, zaś na drugim planie widać psa. Z kolei w oddali znajduje się typowo wiejski krajobraz, a więc pole i nieliczne chaty, dlatego kompozycję tego dzieła można określić jako otwartą. Obraz jest przesiąknięty realizmem i surowością, więc nie znajdziemy w nim żadnego idealizowania ani skrzywiania rzeczywistości.

Chełmoński tylko i wyłącznie przedstawia rzeczywistość, dlatego obok piękna i młodości dziewczyny widzimy jej brudne stopy oraz niechlujne ubranie. Nie należy tego jednak odbierać jako coś negatywnego, ponieważ przyglądając się temu dziełu, od razu daje się zauważyć prostolinijność wiejskiej dziewczyny i jej zespolenie z naturą, z którą z uwagi na swoje pochodzenie jest związana całe życie. Nastrój obrazu wydaje się melancholijny, pogodny i spokojny, na co wpływ ma wizerunek lezącej, rozmarzonej kobiety, która – jak można się domyślać – błogo odpoczywa od trudnej pracy na roli.

Jako realista Chełmoński ogranicza się wyłącznie do tego, co widoczne, nie wnikając w społeczno-obyczajowy kontekst. Chce przedstawić rzeczywistość w jak najbardziej obiektywny sposób, dlatego nawet w najmniejszym stopniu nie zmienia jej obrazu ani nie wprowadza do niego żadnych dodatkowych elementów. Warto również zawyżyć, że „Babie lato” odnosi się do życia prostych ludzi z niższych warstw społecznych, czyli w tym przypadku chłopów, co jest cechą charakterystyczną dla przedstawicieli tego nurtu.

Podsumowanie

Realizm to konwencja literacka i malarska charakteryzująca się tym, że stworzone zgodnie z nim utwory posiadają ściśle określony czas i miejsce akcji, które jest dokładnie opisane, dokładnie przedstawiają obraz społeczeństwa, odwołują się do wydarzeń historycznych, które działy się w rzeczywistości, portretują bohaterów w bardzo precyzyjny i całościowy sposób, a ich sylwetki są typowe dla danej epoki, dlatego wydają się realne. Z kolei malarstwo realistyczne prezentuje rzeczywistość w jak najbardziej obiektywny i jak najmniej zniekształcony sposób, portretują ją w odniesieniu do natury i życia prostych ludzi. Kończąc dzisiejsze wystąpienie, chciałbym zauważyć, że realizm to konwencja, którą szczególnie mocno upodobali sobie pozytywiści.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Chełmoński Józef, Babie Lato, Warszawa, Muzeum Narodowe, 1875, olej na płótnie,
2) Dąbrowska Maria, Noce i dnie, Kraków, Greg, 2003, ISBN 8373273751,
3) Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 1984,
4) Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Zielona Sowa, 1998, ISBN 8372200017.

II Literatura przedmiotu:
1) Jakowska Krystyna, Oblicza realizmu w polskiej powieści lat trzydziestych XX wieku, W: Modele świata i człowieka: szkice o powieści współczesnej, red. Święch Jerzy, Lublin, Wydawnictwo Lubelskie, 1985, ISBN 8322203276, s. 11-31,
2) Lange Anna, Recenzja „Lalki”, W: Tyszkiewicz Tadeusz, Bolesław Prus, Warszawa, PIW, 1971, s. 261-272,
3) Realizm, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 8304035211, s. 816-819,
4) Wilczycka Danuta, Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, Warszawa, Biblios, 2010, rozdz.: Typ powieści, narracja, język, ISBN 9788386581887.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Realizm to nurt mający na celu zaprezentowanie świata w sposób jak najbardziej wierny rzeczywistości.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Noce i dnie”: realistyczna powieść, która odnosi się do rzeczywistych wydarzeń historycznych; stosowanie dialogów i opisów kosztem odautorskich przemyśleń; zaprezentowanie złożoności świata i ludzkiej natury; przedstawienie przekroju społeczeństwa na tle losów głównych bohaterów.
b) „Nad Niemnem”: realistyczna powieść, która odnosi się do rzeczywistych wydarzeń historycznych; stosowanie dialogów i opisów kosztem odautorskich przemyśleń; zaprezentowanie złożoności świata i ludzkiej natury; przedstawienie przekroju społeczeństwa na tle losów głównych bohaterów; określony czas i miejsce akcji.
c) „Lalka”: powieść realistyczna ukazująca przekrój społeczeństwa polskiego; określony czas i miejsce akcji, które zostało zaprezentowane bardzo dokładnie; precyzyjne i całościowe portrety psychologiczne; posługiwanie się wydarzeniami historycznymi.
d) „Babie lato”: obraz przedstawiający rzeczywistość w jak najbardziej obiektywny sposób; dzieło odnoszące się do najniższych warstw społecznych i ukazujące je w nawiązaniu do natury.

3. Wnioski:
a) Cechy realizmu w literaturze to: odwoływanie się do wydarzeń historycznych, dokładne i całościowe portretowanie bohaterów, którzy są typowymi postaciami dla danej epoki, ukazywanie obrazu społeczeństwa oraz ściśle określony czas i dokładnie opisane miejsce akcji.
b) Cechy realizmu w malarstwie to: poruszanie tematyki odnoszącej się do życia najniższych warstw społecznych, jak najbardziej obiektywne ukazywanie rzeczywistości bez żadnych dodatkowych elementów, przedstawianie ludzi w odniesieniu do natury.
c) Realizm jako konwencja najczęściej pojawiał się w epoce pozytywizmu.