Renesansowa wizja człowieka w literaturze, filozofii, tekstach pisarzy i dziełach plastycznych

Dywagacje dotyczące sensu istnienia są obecne w naszej kulturze od samego początku. Cel ludzkiej egzystencji od lat jest przedmiotem rozważanym przez filozofów, naukowców i artystów, czego potwierdzenie można znaleźć chociażby w epoce renesansu. Jak każdy okres historyczny, tak i w tym czasie wytworzył się specyficzny obraz człowieka usytuowanego w świecie, wynikający w dużej mierze z wartości i ideałów funkcjonujących w ówczesnej kulturze.

Jak przedstawia się ta wizja? Przede wszystkim skupia się na człowieku i ujmuje jego postać w centrum dyskursu filozoficznego oraz artystycznego. W renesansie to ludzie, ich życie, problemy i pragnienia są tym, co najbardziej interesuje i inspiruje pisarzy, plastyków i filozofów. Taka postawa stoi w opozycji do epoki średniowiecza, gdzie człowiek był tylko elementem rzeczywistości podporządkowanym woli Boga i prawom natury. Doskonałym źródłem pozwalającym przeanalizować obraz człowieka w renesansie są pochodzące z tego okresu dzieła filozoficzne, teksty pisarzy i twórczość plastyczna.

Mowa o godności człowieka

Jako że filozofia w dużej mierze jest fundament stanowiącym podwaliny dla innych nauk, prezentację chciałbym zacząć od omówienia tej dyscypliny. Jednym z najsławniejszych ówczesnych myślicieli był bez wątpienia Włoch Giovanni Pico della Mirandola, którego największego dzieło nosi tytuł „Mowa o godności człowieka” i przedstawia obraz człowieka jako istoty wyjątkowej wśród wszystkich gatunków zwierząt. Niepowtarzalność ludzkiej natury objawia się poprzez możliwość wyboru drogi życiowej i szansy na kształtowanie egzystencji poprzez własne wybory, a nie z góry narzucony los.

Renesansowy człowiek w wizji włoskiego filozofa jest wszechstronny, posiada wolną wolę, którą może wykorzystywać w dowolny sposób, poprzez twórczość artystyczną kreuje rzeczywistość, cechuje się empatią i potrafi stale rozwijać się zarówno pod względem duchowym, jak i fizycznym. Wszystkie te cechy odróżniają ludzi od zwierząt i sprawiają, że znajdujemy się uprzywilejowanej pozycji, co powinniśmy wykorzystać z korzyścią zarówno dla siebie, jak i dla całego świata. W wizji Pico della Mirandoli znajduje się również Bóg, który jako swój najdoskonalszy twór powołał do życia człowieka, aby móc być dumnym z wykreowanego przez siebie świata.

W „Mowie o godności człowieka” to jednak Bóg istnieje dla człowieka, a nie odwrotnie, tak jak to miało miejsce w epoce średniowiecza, gdzie to właśnie Stwórca wyznaczał ludzki los. W renesansie jest zupełnie inaczej, gdyż według włoskiego filozofa Bóg stanowi nieskończony ideał, do którego człowiek może i powinien próbować się zbliżyć, co świadczy o jego wyjątkowych umiejętnościach. Pico della Mirandola, jako humanista, na pierwszym miejscu stawia zatem człowieka, jego potrzeby i ambicje, ale nie zapomina również o Bogu i Jego stworzeniu. „Mowa o godności człowieka” przedstawia więc wizję człowieka jako istoty rozumnej, empatycznej, wolnej, bogatej wewnętrznie, silnej fizycznie i wyjątkowej spośród wszystkich innych boskich wytworów.

Pieśń XIX

Przechodząc do omówienia dzieł literackich, chciałbym zacząć od Pieśni XIX Jana Kochanowskiego, zatytułowanej „Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy”. Zawarta w niej wizja człowieka w dużej mierze przypomina tę ukazaną w „Mowie o godności człowieka”, gdyż przedstawia ludzi jako istoty jedyne w swoim rodzaju, które ze względu na umiejętność logicznego myślenia i posługiwania się rozumem oraz mową odróżniają się od innych organizmów żywych. Z tego względu Kochanowski podkreśla, że warto się starać, aby pozostawić po sobie na ziemi szacunek wśród ludzi.

Co ważne, poeta wyraźnie zaznacza, że człowiek został stworzony przez Boga i potraktowany przez Niego wyjątkowo, gdyż każdy z nas posiada określone predyspozycje umysłowe i fizyczne. Z tego względu, jak również z uwagi na wolną wolę, dowolnie możemy kształtować swój los i robić to, co potrafimy najlepiej. W ten sposób określamy nasze człowieczeństwo i staramy się uzyskać szacunek wśród innych ludzi, dlatego za wszelką cenę powinniśmy walczyć o dobre imię poprzez chwalebne uczynki.

Widać więc, że w Pieśni XIX Jana Kochanowskiego renesansowa wizja człowieka podkreśla ludzką wyjątkowość, zwraca uwagę na wyższe wartości i ideały, takie jak wolność, godność, szacunek czy dobre imię, nie zapomina o Bogu jako Stwórcy, który obdarował nas wieloma niepowtarzalnymi predyspozycjami, i kładzie nacisk na możliwość dowolnego kształtowania własnego losu. Mając to na uwadze, z całą pewnością można stwierdzić, że wizja Kochanowskiej w dużej mierze upodabnia się do obrazu człowieka przedstawionego w „Mowie o godności człowieka”.

Nie porzucaj nadzieję

Pieśń Kochanowskiego „Nie porzucaj nadzieję” prezentuje wizję człowieka rozumnego, spełnionego i pogodzonego z losem, który sam sobie wyznacza. Podmiot liryczny wskazuje, że niezależnie od tego, w jakiej sytuacji aktualnie się znajdujemy, powinniśmy mieć świadomość, że ludzkie życie jest niejednoznaczne, dlatego czasem występują w nim smutne, a innym razem szczęśliwe momenty. Z tego względu, nawet jeśli przytrafi się nam coś złego, należy wyrażać nadzieję, że już niedługo los się odmieni, bo przecież taki właśnie on jest. Nie trzeba przejmować się niepowodzeniami i porażkami, gdyż w jednym momencie mogą one obrócić się w radość i szczęście.

Aby uzmysłowić to czytelnikowi, Kochanowski sięga po porównanie egzystencji człowieka z porami roku. Pokazując, że po zimie zawsze przychodzi wiosna, a przyroda budzi się i rozkwita, chce przekonać czytelnika, że podobnie jest z ludzkim życiem, ponieważ po złych momentach przychodzą te dobre. Mając to na uwadze, podmiot liryczny stwierdza, że należy zachować nadzieję i żyć z umiarem oraz w harmonii z samym sobą. Osoba mówiąca wskazuje, że dzięki temu da się uniknąć niemiłych niespodzianek i rozczarowań, bo gdy nie nastawiamy się na nic zbyt mocno i zachowujemy złoty środek, to przecież nic nie ma prawa nas zaskoczyć. Takie przekonanie jest związane z filozofią stoicką, z którą w czasie tworzenia Pieśni Kochanowski mocno się utożsamiał.

Mówiąc o zmiennym losie, podmiot liryczny przekonuje, aby nadzieję pokładać nie tylko w postawie złotego środka, ale również w Bogu, gdyż wyłącznie on ma wpływ na koleje naszego życia. Widać więc, że „Nie porzucaj nadzieję” to pieśń ukazująca wizję człowieka w kontekście filozofii stoickiej, jako istotę żyjącą w wewnętrznej harmonii, cieszącą się życiem i szczęściem, jakie ono przynosi, oraz pogodzonego z Bogiem, który jednak odchodzi na dalszy plan kosztem człowieka.

Stworzenie Adama

Jednym z najbardziej znanych przykładów renesansowej twórczości artystycznej jest bez wątpienia znajdujący się na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej fresk wykonany przez Michała Anioła. „Stworzenie Adama”, bo o nim mowa, jak sama nazwa wskazuje, przedstawia moment powołania do życia pierwszego człowieka na ziemi. Po prawej stronie dzieła znajduje się odziany w białą szatę, siwowłosy Bóg z długą brodą niesiony poprzez zastęp aniołów. Jego wzrok jest skierowany w stronę tytułowego Adama, w kierunku którego Stwórca wyciąga palec wskazujący.

Druga postać znajdująca się na fresku, czyli również trzymany przez aniołów nagi Adam o sylwetce smukłej przypominającej antycznych wojowników, wyciąga ku Bogu lewą rękę, a jego chłodny wzrok oraz niezachwiana postawa wskazują na pewność siebie. Z uwagi na fakt, że Adam został umieszczony na niemal równorzędnej pozycji co Bóg, a jego sylwetkę można określić jako idealną, da się wysnuć wniosek, że zaprezentowana przez Michała Anioła renesansowa wizja człowieka stawia go prawie na równi ze Stwórcą. Na podstawie postaci Adama można stwierdzić, że człowiek w odrodzeniu został stworzony przez Boga na Jego własne podobieństwo i łączy w sobie spokój, pewność siebie, wolność oraz współgrającą ze sobą harmonię ducha i ciała.

Podsumowanie

W renesansie to człowiek, a nie Bóg znajdował się w centrum zainteresowania i traktowany był jako istota wyjątkowa. Człowiek renesansu wyróżnia się wolną wolą, wszechstronnością, wewnętrzną i często zewnętrzną doskonałością, umiejętnością myślenia i tworzenia, możliwością samorozwoju, świadomością własnych celów i wartości, optymizmem, niezależnością i ambicją. Choć został stworzony przez Boga, w mniemaniu twórców renesansowych to właśnie człowiek, a nie Stwórca znajduje się w centrum wszechświata i to on kieruje swoim losem, a nie żadna odgórna siła. Taka wizja stanowi odpowiedź na pesymistyczny obraz człowieka w Średniowieczu, kiedy to artyści podkreślali, że ludzie w ogromnej mierze są uzależnieni od Boga i mają niewielki wpływ na swój los.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Anioł Michał, Stworzenie Adama, Watykan, Kaplica Sykstyńska, 1510, fresk, 280 x 570 cm,
2) Pico della Mirandola Giovanni, Mowa o godności człowieka, Warszawa, PAN, 2010, ISBN 9788376830162,
3) Kochanowski Jan, Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy; Nie porzucaj nadzieję, W: Wybór Pieśni, Fraszek i Trenów, Warszawa, Ibis, 2012, ISBN 8302019281.

II Literatura przedmiotu:
1) Burke Peter, Renesans, Kraków, UJ, 2009, ISBN 8300928172, s. 21-40,
2) Chałońska Joanna, Harmonia i dysharmonia w wizji świata i człowieka na podstawie Jana Kochanowskiego i Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – propozycja lekcji w klasie I liceum, W: Język Polski w Szkole Średniej 1986/1987, nr 2, s. 21-29,
3) Litman Ewa, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Renesans, Barok, Oświecenie: repetytorium, Warszawa, Kram, 2002, rozdz.: Ideał człowieka Renesansu w ujęciu różnych twórców (Człowiek Poczciwy, Dworzenin, obywatel, artysta), ISBN 8386075821, s. 21-23,
4) Swieżawski Stefan, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, t. 6: Człowiek, Warszawa, PWN, 1983, s. 112-118.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Wizja człowieka w dobie renesansu wynika z wyznawanych wówczas wartości i stawia istotę ludzką w centrum zainteresowania myślicieli, artystów oraz pisarzy.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mowa o godności człowieka: człowiek przedstawiony jako istota stworzona przez Boga, która posiada wolną wolę, potrafi posługiwać się rozumem i sama kształtuje swoje życie.
b) Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy: człowiek istotą wyjątkową, która dzięki umiejętności myślenia i porozumiewania się odróżnia się od zwierząt; ludzie dbający o swoje człowieczeństwo i starający się zyskać szacunek wśród innych.
c) Nie porzucaj nadzieję: człowiek jako rozumny optymista, który potrafi zachować w życiu harmonię wewnętrzną i z uśmiechem brnąć przez życie.
d) Stworzenie Adama: człowiek stworzony na wzór Boga; człowiek jako istota niemal doskonała, łącząca w sobie harmonię zewnętrzną i wewnętrzną.

3. Wnioski:
a) Wizja człowieka w renesansie przedstawia go jako istotę wyjątkową, która została stworzona przez Boga na Jego wzór i jest obdarzona przez Niego niepowtarzalnymi umiejętnościami.
b) W renesansie to Bóg istnieje dla człowieka, a nie człowiek dla Boga.
c) Duży wpływ na obraz człowieka w renesansie miała epoka średniowiecza, w opozycji do której artyści i filozofowie tworzyli swoje wizje.