Reportaż literacki i fotograficzny – jego ocena ich rola we współczesnym świecie

Reportażem określa się gatunek literacki i dziedzinę fotografii, które dążą do zobrazowania jakiegoś wycinka otaczającej nas rzeczywistości w oparciu o osobiste doświadczenia autora lub relacje świadków. Główne cechy reportażu to realizm i obiektywizm w sposobie ukazywania świata, tak aby jego wizja była jak najbardziej zbliżona do stanu faktycznego. Rolą reportażu jest zatem przekazanie prawdy i zilustrowanie faktów bez zniekształceń i w taki sposób, w jaki się je widzi lub widzą inni.

Medaliony

„Medaliony” to zbiór ośmiu opowiadań o tematyce II wojny światowej powstał na bazie uczestnictwa Zofii Nałkowskiej w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, w której działalność aktywnie się zaangażowała w 1945 roku. Dzięki temu osobiście udała się do miejsc, gdzie Niemcy zabijali Żydów, Cyganów, Romów i Polaków, a także przeprowadziła wywiady ze świadkami, obserwatorami i uczestnikami tych tragicznych wydarzeń, które następnie zawarła w „Medalionach”.

Fakt ten sprawia, że ich wartość poznawcza jest bardzo wysoka i dokładnie oddaje czas II wojny światowej, ponieważ bazuje na w pełni wiarygodnych, udokumentowanych i sprawdzonych źródłach, do jakich udało się dotrzeć Zofii Nałkowskiej w wyniku pracy w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. „Medaliony” przedstawiają bestialstwo Niemców, którzy z powodu poczucia rasowej supremacji w sposób kompletnie bezemocjonalny bestialsko zabijali setki niewinnych osób, nie wykazując się przy tym najmniejszymi ludzkimi odruchami. Nałkowska opisuje to wszystko bezpośrednio i bardzo dosadnie, bez ogródek ukazując obrazy wszechobecnego cierpienia, śmierci i zniszczenia fizycznego, psychicznego oraz moralnego.

Nie ma tu miejsca na jakiekolwiek adnotacje i komentarze odautorskie, ponieważ autorka daje wybrzmieć faktom, uznając, że są one tak mocne, iż potrafią same przemówić do czytelnika i przekonać go o bestialstwie i barbarzyństwie II wojny światowej. W „Medalionach” pojawiają się nazwy prawdziwych miejsc, jak np. obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, a także ludzi, czego przykładem jest chociażby profesor Spanner wykonujący nieludzkie eksperymenty na Żydach i ich ciałach, poseł Mayer czy Dwojra Zielona.

Na wartość poznawczą „Medalionów” składają się również dokładne i makabryczne opisy zbrodni dokonywanych na ofiarach oraz relacje świadków, jak chociażby w opowiadaniach „Dwojra Zielona” oraz „Kobieta cmentarna”. Autorka przyjmuje natomiast pozycję obserwatora i sprawozdawcy z Holocaustu, który stoi jak gdyby obok wydarzeń i bezemocjonalnie je komentuje. „Medalionów” to reportaż z całą stanowczością i w sposób nad wyraz rzeczywisty, a przez to poruszający i mrożący krew w żyłach oddający grozę Holocaustu i II wojny światowej oraz gehennę ofiar i bestialstwo katów.

Za sprawą tego zbioru czytelnik ma szansę poznać, jak naprawdę wyglądały realia tego okresu, nie bojąc się, że obraz zostanie zniekształcony przez artystyczną wizję autorki. Forma reportażu pozwala Nałkowskiej przemówić do widza za pomocą niewiarygodnych i przerażających faktów, w które być może by nie uwierzył, gdyby nie świadomość, że „Medaliony” to bazujący na prawdziwych dokumentach i relacjach reportaż. W efekcie czytelnik choć w znikomym stopniu może pojąć, co przeżyły ofiary Holokaustu i jak niewyobrażalnej katordze zostały poddane, aby zrealizować plany niemieckiej supremacji rasowej.

Światu nie mamy czego zazdrościć. Zwyczajne losy mieszkańców Korei Północnej

Reportaż Barbary Demick zatytułowany „Światu nie mamy czego zazdrościć. Zwyczajne losy mieszkańców Korei Północnej” dotyczy jednego z ostatnich komunistycznych krajów na świecie – biednej i zacofanej Korei Północnej, gdzie do dzisiaj rządzi totalitarny reżim. Aby zaprezentować codzienne życie w tym kraju, autorka bazuje na opowieściach mieszkańców miasta Chongjin, którym udało się z niego uciec do Korei Południowej. Jej rozmówcy pochodzą z różnych warstw społecznych, są w różnym wieku, mają różne poglądy i skupiają się na czasach wielkiej klęski głodu oraz upadku gospodarki w latach 90.

Szeroki wachlarz osobowości i charakterów sprawia, że reportaż Barbary Demick można uznać za obiektywną wizję jakże mało nam znanej rzeczywistości Korei Północnej. Historie sześciu wybranych przez autorkę osób ilustrują ich indywidualne życie, doświadczenia, emocje i uczucia, z czego wyłania się ogólny obraz codzienności w jednym z ostatnich totalitarnych reżimów komunistycznych na świecie. Z reportażu wyłania się uderzająca swoją surowością, niewyobrażalna dla ludzi zachodniej cywilizacji wizja społeczeństwa, w którym każdego dnia trzeba walczyć o przetrwanie i jednocześnie zachowywać się i myśleć tak, jak żąda władza.

Wszechobecność plakatów propagandowych na ulicach miasta oraz fakt, że w każdym domu na ścianie musi wisieć portret przywódcy, bo inaczej należy liczyć się z karą, daje do zrozumienia, jak bardzo zindoktrynowanym narodem są Północni Koreańczycy. Korzystając z informacji uzyskanych od rozmówców, autorka pokazuje, że awans społeczny jest dla nich niemożliwy, gdyż ludzie kategoryzowani są na różne grupy, pomiędzy którymi nie można przechodzić. Ponadto trzeba mieć zgodę na przejazd z jednego miasta do drugiego, a władza określa nawet to, jak ludzie mogą się ubierać i jakie powinni mieć fryzury.

Ludzie żyją w grupach, w których zawsze znajduje się co najmniej jeden agent władzy, gotowy do złożenia donosu w razie zachowania niezgodnego z linią reżimu, dlatego trzeba uważać na to, co się mówi, ponieważ w razie krytyki władzy grozi kara zesłania do obozu pracy. Brak prądu i związana z tym całkowita zapaść gospodarki skutkują klęską głodu, prowadzącą do śmierci 20% mieszkańców miasta. Porażające są wspomnienia ludzi przytaczających sceny, w których wygłodniałe dzieci umierają na ulicach, a dorośli przyrządzają zupę z kory drzew lub zjadają trawę, aby chociaż oszukać głód.

Reportaż Barbary Demick łączy rozmowy z obywatelami Korei Północnej z naukowymi pracami na temat tego kraju, a także przytacza konteksty kulturowe, historyczne, polityczne i społeczne, co sprawia, że jeszcze bardziej zyskuje na realizmie i dobitniej przemawia za pomocą faktów. Za jego pośrednictwem można dowiedzieć się, jak trudno żyć w normalnym świecie człowiekowi, który całe życie spędził w ramach totalitarnego reżimu eliminującego wolność i swobodę zachowań.

Gdyby nie ten reportaż, czytelnicy nie wiedzieliby, jakie piekło czeka mieszkańców Korei Północnej. Pomaga on zrozumieć komunistyczną rzeczywistość i choć trochę wyobrazić sobie zniewolenie ludzi, którzy żyją w jej obrębie. Książka Barbary Demick otwiera oczy i pokazuje, w jak niewyobrażalnie trudnych i upadlających warunkach żyją ludzie w innych zakątkach świata, o których większość z nas nie ma większego pojęcia. W efekcie czytelnik zadaje sobie pytanie, jak to jest możliwe, że gdzieś w świecie funkcjonuje jeszcze reżim zdolny do takiego upodlenia człowieka i deptania godności.

Cyborgi z Doniecka

O mających współcześnie miejsce na Ukrainie wydarzeniach związanych z wojną rosyjsko-ukraińską traktuje reportaż fotograficzny Siergieja Loiko, który jako jedyny dziennikarz przez kilka miesięcy towarzyszył ukraińskim żołnierzom broniącym lotniska w opanowanym przez rosyjskich terrorystów Doniecku.

Autor, w swoim reportażu „Cyborgi z Doniecka” za pomocą aparatu fotograficznego od wewnątrz pokazuje, jak wygląda prawdziwa wojna i walka z wrogiem o wolność ojczyzny. Obrazy zniszczonego lotniska dają wyobrażenie o niszczycielskich skutkach wojny, która tętniące życiem i nowoczesne miejsce potrafi zmienić w zrujnowane wysypisko śmieci. Autor uświadamia, jak niszczycielskie konsekwencje wiążą się z konfliktem zbrojnym panującym obecnie na terenach wschodniej Ukrainy.

Fotografie żołnierzy, którzy pośród gruzów, w zdezelowanych barakach pełnych śmieci i broni przygotowują się do odparcia ataku Rosjan, dają natomiast do zrozumienia, jaką ogromną wytrzymałość, determinację i odwagę trzeba mieć w sobie, aby z bronią w ręku walczyć w obronie ojczyzny. W swoim reportażu Siergiej Loiko ukazuje również codzienne życie żołnierzy. Co ważne, zdjęcia rzadko kiedy są pozowane, autor robi je spontanicznie, uchwytując momenty pełne emocji i napięcia, w związku z czym stanowią one doskonałe odwzorowanie wojennej rzeczywistości z perspektywy żołnierzy.

Za sprawą tego reportażu można zobaczyć, jak z punktu widzenia człowieka osobiście zaangażowanego w działania militarne wygląda walka z najeźdźcą. Dzięki temu czytelnik ma szansę docenić postawę ukraińskich żołnierzy i zrozumieć, jak wiele musieli ofiarować, aby służyć swojemu narodowi. Żywe i robione z bliska zdjęcia pokazują ich emocje i uzewnętrzniają ich stan ducha w obliczu ciągłego ryzyka śmierci. Przy użyciu reportażu autor portretuje ukraińskich żołnierzy jako zwykłych ludzi, takich jak każdy z nas, którzy jednak mają w sobie na tyle odwagi, determinacji i patriotyzmu, aby w chwili zagrożenia ojczyzny zaryzykować życie i zdrowie, broniąc rodzinnego kraju oraz swoich najbliższych.

Podsumowanie

Rola reportażu polega na pokazaniu rzeczywistość taką, jaka ona jest naprawdę, w sposób obiektywny i bez świadomych przeinaczeń. Reportaże ukazują świat od kuchni i pozwalają zajrzeć za kulisy, do których zwykły śmiertelnik nie ma dostępu. Przedstawiają ważne wydarzenia i sytuacje społeczne z punktu widzenia ich świadków, w sposób nieprzetworzony, a przez to realistyczny i zgodny z prawdą. Tym samym poszerzają wiedzę o świecie, a zarazem wywołują emocje, a zatem pełnią jednocześnie funkcję edukacyjną i artystyczną.

Reportaże cechuje ogromna siła przekazu, uderzająca sugestywność i realizm, które każą czytelnikowi zastanowić się nad otaczającą go rzeczywistością, zmuszają do myślenia i pozostawiają z trudnymi pytaniami, na które każdy z nas musi sobie odpowiedzieć. Wszystko to sprawia, że oceniam rolę reportażu w sposób bardzo pozytywny, jako gatunek literacki niosący wielką wartość dla czytelnika.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Demick Barbara, Światu nie mamy czego zazdrościć. Zwyczajne losy mieszkańców Korei Północnej, Warszawa, Czarne, 2011, ISBN 9788375362855,
2) Loiko Siergiej, Cyborgi z Doniecka [fotoreportaż], dostęp online: http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,138589,16912863,Odnalezc_siebie_w_sercu_najgorszego_piekla__Sergei.html, 10.03.2015,
3) Nałkowska Zofia, Medaliony, Wrocław, Siedmioróg, 2004, ISBN 8372543712.

II Literatura przedmiotu:
1) Lementowicz Urszula, Medaliony Zofii Nałkowskiej, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581832,
s. 34-38,
2) Litwin Jadwiga, Język i styl polskiego reportażu (Na materiale z lat 1945-1975), Rzeszów, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1989,
3) Niedzielski Czesław, Reportaż, W: Literatura polska: przewodnik encyklopedyczny, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 280-282,
ISBN 8301053690,
4) Wolny Kazimierz, Kształtowanie się reportażu i jego systematyka, W: Język Polski w Szkole IV – VIII, 1990/1991, nr 2/3, s. 5-19.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Rolą reportażu jest przekazanie prawdy i zilustrowanie faktów bez zniekształceń i w taki sposób, w jaki się je widzi lub widzą inni.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Medaliony: ujęcie II wojny światowej zaprezentowane na bazie informacji pochodzących z dokumentów Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, relacji świadków i pobytu w miejscach, gdzie działa się tragedia.
b) Światu nie mamy czego zazdrościć. Zwyczajne losy mieszkańców Korei Północnej: reportaż, który na podstawie wspomnień mieszkańców Korei Północnej ukazuje sposób życia w tym kraju i funkcjonowanie tamtejszej władzy oraz tamtejszego społeczeństwa.
c) Cyborgi z Doniecka: reportaż fotograficzny ukazujący wojnę ukraińsko-rosyjską z perspektywy żołnierzy osobiście zaangażowanych w konflikt.

3. Wnioski:
a) Reportaże ukazują świat od kuchni i pozwalają zajrzeć za kulisy, do których zwykły śmiertelnik nie ma dostępu.
b) Reportaże przedstawiają ważne wydarzenia i sytuacje społeczne z punktu widzenia ich świadków, w sposób nieprzetworzony, a przez to realistyczny i zgodny z prawdą.
c) Reportaże poszerzają wiedzę o świecie, a zarazem wywołują emocje, pełniąc jednocześnie funkcję edukacyjną i artystyczną.