Romantyczny światopogląd przedstawiony w „Balladach i romansach” A. Mickiewicza

Romantyzm to charakterystyczny okres, który wytworzył określony i bardzo specyficzny światopogląd, w dużym stopniu odróżniający się od innych epok literackich. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu był bez wątpienia Adam Mickiewicz, którego tomik zatytułowany „Ballady i romanse” tak naprawdę otworzył w Polsce nową epokę. Ze względu na fakt, że „Ballady i romanse” przedstawiają typowy światopogląd tego okresu, bez wątpienia można je nazwać dziełem będącym manifestem programowym romantyków.

Czym się on charakteryzuje? Jakie są jego specyficzne cechy? Jakiego typu wartości uznaje za nadrzędne? Na te i inne pytania związane z romantycznym światopoglądem przedstawionym przez Mickiewicza w „Balladach i romansach” próbuje odpowiedzieć poniższe opracowanie.

Romantyczność

„Romantyczność” przedstawia scenę, w której opętana obłędem Karusia widzi ukochanego Jaśka, ukazującego się jej pod postacią zjawy. Tłum obserwujący jej zachowanie co prawda nie jest w stanie zauważyć ducha, jednak szczerze w niego wierzy, wyrażając opinię, że miłość jest w stanie przekraczać granice rzeczywistości i świata materialnego. „Romantyczność” pokazuje, że największe ludzkie uczucie jest irracjonalne i nie da się go wytłumaczyć za pomocą metod naukowych ani logicznego myślenia.

Według Mickiewicza, prawdziwą, wielką miłość da się bowiem pojąć jedynie poprzez emocje, uczucia i intuicje. O zasadności tego twierdzenia świadczy fakt, że Karusia nie jest postrzegana przez obserwujący ją tłum jako dziwaczka czy ktoś szalony, lecz jako człowiek, któremu dzięki obłędowi dane jest mieć kontakt z rzeczywistością niematerialną. Symptomatyczna jest także postawa staruszka symbolizującego poglądy klasycystyczne i poddającego w wątpliwość wizje Karusi, ponieważ Mickiewicz krytykuje jego postawę, stwierdzając, że niektóre rzeczy można zobaczyć tylko sercem, a nie za pomocą szkiełka i oka, tak jak chciałby tego starzec.

Widać więc, że „Romantyczność” przedstawia miłość jako ogromną siłę potrafiącą przekroczyć granicę śmierci, możliwą do pełnego poznania wyłącznie za pomocą serca, emocji i uczuć. Oprócz uczuć ważną rolę w kontekście tematu odgrywa postać samej zjawy, gdyż uświadamia ona, że Mickiewicz obserwował nie tylko miłość, ale również rzeczywistość za pomocą intuicji, uczuć i emocji. Fantastyka stanowi zresztą nieodłączny element „Ballad i romansów”, co postaram się udowodnić również na podstawie kolejnych utworów.

Z kolei za pośrednictwem Jaśka i reakcji tłumu poeta stawia na piedestał ludowe wierzenia, które często niewiele miały wspólnego z racjonalnym myśleniem. Właśnie ludowość jest kolejną cechą romantycznego światopoglądu przedstawione w „Romantyczności”, a polega ona na fascynacji prostym pojmowaniem świata, nieopierającym się jedynie na logice i racjonalizmie, a także na występowaniu gwary i strojów ludowych. Warto też zwrócić uwagę na nastrój grozy i tajemniczości, jaki panuje w „Romantyczności”, który podobnie jak elementy fantastyczne, jest integralną częścią „Ballad i romansów”.

Lilie

Zaprezentowana w „Liliach” historia opowiada o pewnej kobiecie, która zabija wracającego z wojny męża, tak aby nie dowiedział się o jej zdradzie. Po morderstwie zakopuje ciało, a na grobie ukochanego zasadza tytułowe lilie, jednak z powodu obawy przez karą nie może zaznać spokoju. Z tego względu udaje się do pustelnika, który daje jej kilka rad, a następnie z uwagi na fakt, że o jej rękę starają się bracia zmarłego męża, kobieta urządza między nimi konkurs. Ostatecznie dochodzi do bójki pomiędzy braćmi, zakończonej wizytą ducha męża, który doprowadza do śmierci zarówno ich, jak i żonę.

Jeśli chodzi o wyrażony w „Liliach” światopogląd, to należy zacząć od samej historii, mającej swoje korzenie w podaniach ludowych. Świadczy o tym chociażby sam tytuł ballady, ponieważ w całości brzmi on „Lilie – Ballada (z pieśni gminnej)”. Ludowość w tym utworze można jednak zauważyć również na podstawie innych elementów, jak np. prosta moralność, polegająca na tym, że nie ma zbrodni bez kary. Zasłużona kara spotyka bowiem nie tylko żonę, ale też braci zmarłego męża, gdyż szybko zapomnieli oni o swoim bracie i zdecydowali się na walkę o rękę jego byłej żony. Surowe zasady moralne są więc wzięte wprost z prostego, ludowego myślenia.

Kolejny element tworzący romantyczny światopogląd w „Liliach” to występowanie fantastycznych postaci, a mianowicie widma zmarłego męża, który wymierza karę żonie i braciom. Jego postać ma za zadanie równoważyć złe uczynki i pokazać, że każda zbrodnia musi zostać sprawiedliwie osądzona, nawet jeśli nie wyjdzie ona na jaw. W parze z fantastyką idzie tajemniczy nastrój grozy, szczególnie wyraźnie widoczny, gdy główna bohaterka biegnie przez las i słyszy różnego rodzaju odgłosy drzew i zwierząt.

Przyroda ma zresztą duże znaczenie w całym utworze i również można ją uznać za element romantycznego światopoglądu, o czym świadczą nie tylko tajemnicze odgłosy lasu, ale także rola, jaką mają do odegrania tytułowe lilie, które odkrywają tożsamość morderczyni. Natura stanowi tło wydarzeń i doskonale współgra ze wszystkim, co opisuje narrator. Warto też zwrócić uwagę na postać pustelnika, ponieważ podobnie jak Karusia w „Romantyczności”, tak i on potrafi nawiązać kontakt z zaświatami i jest swego rodzaju czynnikiem łączącym rzeczywistość materialną z transcendentną, które przenikają się w „Liliach”.

Świtezianka

Elementy fantastyczne występują również w „Świteziance” – dziele przedstawiającym losy dwojga nieco tajemniczych kochanków. Spotykają się oni nad jeziorem Świteź, gdzie mężczyzna wyznaje swojej oblubienicy uczucia i zapewnia ją o sile uczucia, jakim ją darzy, lecz ta nie wierzy do końca w jego zapewnienia. Aby je zweryfikować, dziewczyna, która okazuje się nimfą, postanawia sprawdzić kochanka, przemieniając się piękną niewiastę i kusząc go własnym wdziękiem. Jak się okazuje, młody kochanek ulega urokowi i jest skory do zdrady, dlatego za karę jego dusza zostaje zamknięta w stojącym u brzegu jeziora modrzewiu.

Oprócz fantastyki i obecności istot transcendentnych uosabianych przez główną bohaterkę ważnym elementem światopoglądu romantycznego obecnego w „Świteziance” jest prosta, ludowa moralność, która żywo przypomina tę z „Lilii”. W obu utworach mamy bowiem do czynienia z winą i karą za popełniony grzech, czyli niewierność wobec ukochanej osoby. Poza tym należy zwrócić uwagę na tajemniczy nastrój grozy, wprowadzony przede wszystkim dzięki sugestywnym opisom leśnej przyrody i samego jeziora. W kontekście tematu istotne jest także przenikanie się świata rzeczywistego z fantastycznym, gdyż Świteź jest realnie istniejącym miejscem, co stanowi nieodłączny element romantycznego światopoglądu obecne nie tylko w „Świteziance”, ale też w innych balladach i romansach.

Świteź

Sama geneza „Świtezi” ma związek z romantycznym światopoglądem, ponieważ ta ballada wywodzi się wprost z ludowych podań. Do wiejskiego ludu należy także narrator, który w pierwszej części w sugestywny sposób opisuje tajemnicze i wzbudzające nastrój grozy tytułowe jezioro. Widać więc, że podobnie jak w „Liliach” i w „Świteziance”, tak i tutaj przyroda ma ogromne znaczenie dla atmosfery utworu i nadaje mu odpowiedni charakter.

Z kolei ludowe wierzenia występują wówczas, gdy ksiądz błogosławi narratora, aby ten mógł spokojnie udać się nad jezioro, nad którym ponoć straszy, dlatego jedynie Boska siła może ustrzec narratora przed zjawami. Kiedy udaje się w to miejsce, zauważa wychodzące z widmo kobiety. Zjawa opowiada dramatyczną historię, jaka zdarzyła się przed laty, gdy carskie wojska najechały na tytułową Świteź i chciały zagrabić wioskę, w której wówczas znajdowały się wyłącznie kobiety, starcy i dzieci. W tym momencie kobieta zaczęła modlić się do Boga o rychłą śmierć, na co Stwórca nie pozostał obojętny, gdyż zatopił miasto, a lud zamienił w kwiaty. Kiedy Rosjanie zaczęli je zrywać, wszyscy umarli, co należy odczytywać jako karę za popełnione grzechy.

„Świteź” jest zatem kolejną balladą, w której świat transcendentny przenika się z realnym. Łącznikiem pomiędzy tymi dwiema rzeczywistościami jest oczywiście zjawa kobiety. Za jej pośrednictwem możemy ujrzeć, jak działa ludowa moralność, kolejny raz potwierdzająca, że za każde przewinienie człowieka spotyka kara, tak jak miało to miejsce w przypadku carskich wojsk. Inne elementy romantycznego światopoglądu występujące w „Świtezi” to wspomniana ludowość, tajemniczy nastrój grozy wywoływane przez opisy przyrody, a także oparcie utworu o ludową, gminną legendę.

Podsumowanie

„Ballady i romanse” to zbiór dzieł, które bez wątpienia można określić jako manifest programowy romantyzmu. Na światopogląd epoki składają się bowiem następujące czynniki: przenikanie się świata rzeczywistego i transcendentnego, obecność istot fantastycznych, ludowa moralność, odwoływanie się do prostego, ludowego myślenia, stawianie na piedestale uczuć, emocji i intuicji, tajemniczy nastrój utworów, występowanie motywu winy i kary oraz duże znaczenie przyrody w kształtowaniu atmosfery.

Te cechy można odnaleźć nie tylko w czterech omówionych dziś przeze mnie utworach, ale również w innych dziełach wchodzących w skład „Ballad i romansów”. Mają one za zadanie ukazać sposób, w jaki romantycy postrzegali rzeczywistość, który oparty był w równym stopniu na logice i racjonalnym myśleniu, jak na wierze w świat pozaziemski i odbieraniu wszystkiego za pomocą uczuć i emocji.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Mickiewicz Adam, Lilie, [w:] Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344,
2) Mickiewicz Adam, Romantyczność, [w:] Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344,
3) Mickiewicz Adam, Świtezianka, [w:] Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344,
4) Mickiewicz Adam, Świteź, [w:] Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344.

II Literatura przedmiotu:
1) Kępiński Zdzisław, Mickiewicz hermetyczny, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980. ISBN 8306004841,
2) Witkowska Alina, Przybylski Ryszard, Romantyzm, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, ISBN 8301138483,
3) Zgorzelski Czesław, O sztuce poetyckiej Mickiewicza, Warszawa, Rytm, 2001, ISBN 8388794493.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: „Ballady i romanse” to cykl utworów, które zawierają cechy ukazujące typowy romantyczny światopogląd.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Romantyczność”: ludowość, przenikanie się światów fantastycznego i rzeczywistego, uwznioślenie miłości, ukazanie zasadności postrzegania rzeczywistości za pomocą emocji i uczuć, tajemniczy nastrój.
b) „Lilie”: ludowość, nastrój grozy i tajemniczości, przyroda jako czynnik wywołujący nastrój utworu, motyw winy i kary, ludowa moralność, przenikanie się światów rzeczywistego i transcendentnego, występowanie istot fantastycznych.
c) „Świtezianka”: ludowość, tajemniczość, nastrój grozy, przenikanie się światów rzeczywistego i niematerialnego, motyw winy i kary, występowanie istot fantastycznych, przyroda jako czynnik określający nastrój utworu.
d) „Świteź”: utwór inspirowany ludowymi podaniami, ludowość, występowanie istot fantastycznych, przenikanie się dwóch światów, motyw winy i kary, nastrój grozy, przyroda wyznaczająca nastrój utworu.

3. Wnioski:
a) Romantyczny światopogląd występujący w „Balladach i romansach” polega na: uwzniośleniu uczuć kosztem logiki i racjonalizmu, występowaniu elementów ludowych, obecności przyrody wyznaczającej atmosferę utworu, tajemniczym klimacie grozy, przedstawianiu motywu winy i kary, ukazywaniu prostej, ludowej moralności, kreowaniu istot fantastycznych i przenikaniu się świata transcendentnego z rzeczywistym.
b) Romantyczny światopogląd obecny w „Balladach i romansach” ma pokazać, że rzeczywistość można odbierać nie tylko za pomocą rozumu, ale również poprzez emocje, uczucia i intuicję.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *