Sposoby tworzenia nastroju grozy w literaturze, malarstwie i sztuce

Tworzenie nastroju grozy polega na tym, aby za pomocą określonych sposobów sprawić, żeby pod wpływem utworów literackich lub dzieł sztuki czytelnik bądź widz poczuł strach, przerażenie, napięcie lub niepewność. W ten sposób artyści angażują jego uwagę, zaciekawiają i nie pozwalają pozostać obojętnym wobec swojej twórczości. Nastrój grozy kojarzy się przede wszystkim z horrorami i thrillerami, jednak pojawia się również w innych gatunkach. Choć metody jego budowania są wielorakie, to z całą pewnością można stwierdzić, że tworzenie nastroju grozy odbywa się poprzez odpowiednie wykreowanie świata przedstawionego, wydarzeń i postaci.

Lilie

Ballada Adama Mickiewicza zatytułowana „Lilie” przedstawia ona historię pewnej kobiety, która w związku z obawami o wykrycie zdrady decyduje się zabić męża i zakopuje jego ciało w lesie, a następnie przykrywa je kwiatami lilii. Scena morderstwa to pierwszy element tworzący nastrój grozy i potęgujący napięcie. Od tego momentu czytelnik ma świadomość, że w kolejnych wersach będą działy się rzeczy mroczne i bynajmniej się nie zawodzi. Złowrogą atmosferę w dużej mierze kreuje opis miejsc akcji, którymi są łąka, las i położona na uboczu chatka pustelnika. Fakt, że wszystko dzieje się w nocy przy blasku księżyca, świszczącym wietrze, krakaniu wron i puchaniu sów, przeraża jeszcze bardziej. Napięcie kreuje bieg głównej bohaterki zmierzającej nerwowo do chatki pustelnika, aby uzyskać od niego poradę.

Zresztą sam opis kobiety jako zdenerwowanej, niepanującej nad sobą, drżącej, zakrwawionej i przypominającej upiora wprowadza niepokój i podpowiada, że dzieje się coś złego. Ważną rolę odgrywa tajemnica, którą kobieta w sobie skrywa, ponieważ czytelnik wie, że coś nieprzewidzianego musi z niej wyniknąć. Opis jej emocji, w którym podmiot liryczny podkreśla jej nerwowość oraz ciągłe zadręczanie się zbrodnią i wskazuje, że morderczynię nawiedza zjawa męża i słyszy jego głosy, ale nie zna źródła ich pochodzenia, to również sposób na stworzenie nastroju grozy.

Upiór pojawia się we własnej osobie w ostatniej scenie „Lilii” mającej miejsce w kaplicy, kiedy napięcie i nastrój grozy sięgają zenitu: drzwi same się zamykają, gasną świecie i niespodziewanie wchodzi biała postać, a następnie dokonuje aktu zniszczenia budowli i wszystkich znajdujących się w niej osób. Omówione powyżej sposoby pozwalają Mickiewiczowi na skuteczne wykreowanie mrocznej atmosferę ballady.

Drakula

Wydana pod koniec XIX wieku powieść Brama Stokera przedstawia historię pościgu za tytułowym bohaterem – okrutnym i złowrogim wampirem. Sama kreacja jego postaci sprawia, że utwór skutecznie przeraża czytelnika. Drakula jest bowiem istotą niezwykle mroczną i tajemniczą, po której nie wiadomo, czego się spodziewać. Choć jest oczywiste, że zaraz wydarzy się coś niepokojącego, nie jest możliwe przewidzenie, co to będzie.

Dopiero kiedy główny bohater – Jonathan Harker – odkrywa, że Drakula to wampir, jego przerażające oblicze wychodzi na jaw. Fakt, że spożywa on krew ludzką, nocą poluje na ofiary i śpi w trumnie, znacznie potęguje nastrój grozy. Z groźnym wizerunkiem Drakuli koresponduje miejsce akcji, którym jest zamczysko położone na odludziu z daleka od wszelkiej cywilizacji, w wysokich górach rumuńskiej Transylwanii. Uwięzienie i izolacja Jonathana w wampirzej posiadłości jeszcze bardziej potęgują mroczną atmosferę utworu.

Bram Stoker buduje nastrój grozy również poprzez niespodziewane i zagadkowe wydarzenia, takie jak przypłynięcie statku bez załogi; krzyki dobiegające nie wiadomo skąd na pokładzie statku; ginący bez śladu marynarze czy znikanie dzieci na noc z domów, a po odnalezieniu ich odkrywanie na ich szyjach niezidentyfikowanych śladów. Przerażające są opisy morderstw i trupów, w których roi się od przymiotników i epitetów nacechowanych negatywnie, takich jak „trupio blada twarz”, „zakrwawione usta” czy „demoniczne spojrzenie”.

Obrazy zabijanych ludzi, rozkładających się ciał, ucinanych głów czy wbijania wampirowi kołka w serce sprawiają, że czytelnik ogarnia strach, w czym pomocne okazuje się także odpowiednie wykreowanie otoczenia, w którym dzieje się akcja. Mianowicie przeważnie ma ona miejsce w nocy, w opuszczonym lesie, odludnym zamku lub na cmentarzu, pośród burzy, ciemności, ledwie palących się lamp, odgłosów ujadających psów, beczenia owiec, stukotu końskich kopyt, wycia wilków i przelatujących nad głowami nietoperzy. Wszystko to sprawia, że „Drakula” jest utworem zdolnym do przestraszenia czytelnika.

Lśnienie

Do najbardziej znanych i uważanych za najlepsze wśród współczesnych horrorów należy „Lśnienie” Stephena Kinga. Powieść w całej swojej treści buduje napięcie i nastrój grozy, z każdą kolejną stroną budząc u czytelnika wiele emocji i obaw co dalszych losów bohaterów. Stephen King, jako współczesny mistrz horroru, w swojej powieści zastosował wszelkie możliwe sposoby na zbudowanie nastroju grozy, wzbudzając w czytelniku obawy, lęk i przerażenie. Dzięki wyjątkowemu sposobowi narracji, wartkiej akcji, zwalnianej w tajemniczych i ważnych momentach, szczegółowym opisom zdarzeń i postaci, fabuła jest bardzo ciekawa i intrygująca. W „Lśnieniu” King zbudował nastrój grozy dzięki mrocznej scenerii, jaką był opustoszały, ogromny gmach hotelu oraz tajemniczym miejscom i zjawiskom.

Nie bez znaczenia ma tu obecność nadprzyrodzonych sił, fantastycznych bohaterów, dusz zmarłych sprzed lat mieszkańców hotelu i ich ingerencji w życie rodziny Torrance. Niezrozumiałe wydarzenia, tajemnicze postacie i irracjonalne sytuacje powodują, iż powieść budzi lęk, niepewność i strach u czytelnika. Wyraźnie widać to na przykładzie dziecka o imieniu Danny, które ma nadprzyrodzoną umiejętność jasnowidzenia, widzi różnego rodzaju zjawy oraz zachowuje się w sposób niepojęty i absurdalny, przez co czytelnik nie ma pojęcia, czego się po nim spodziewać.

Tak samo sytuacja wygląda w przypadku jego ojca – człowieka niezrównoważonego i nieświadomego swojego zachowania, na którego wybuch czytelnik czeka przez długi czas. Również użycie odpowiednich słów o zabarwieniu negatywnym ma ogromne znaczenie dla mrocznej treści dzieła. Przykładem tego może być okrutna historia hotelu, w której stróż hotelowy zabił siekierą swoją żonę i córki, tnąc ich ciała na kawałki. Zagadkowe sytuacje i niezrozumiałe zjawiska budują napięcie oraz osaczenie wśród głównego bohatera, dzięki któremu czytelnik z zapartym tchem brnie przez kolejne strony.

Zbigniew Beksiński – bez tytułu

Pozbawiony tytułu obraz Zbigniewa Beksińskiego ilustruje wejście do bliżej nieokreślonej przestrzeni. Kilkanaście niskich i – co ważne – zakrwawionych schodów prowadzi w otchłań, skąd dobiega jasne światło. Na sklepieniu owej tajemniczej jaskini znajdują się zawiesiny przypominające wielkie pajęcze sieci, z których ku ziemi wyrastają zdeformowane i pozbawione liści drzewa.

W jaki sposób Zbigniew Beksiński tworzy nastrój grozy na swoim obrazie? Przede wszystkim poprzez tajemniczość i niedopowiedzenie, które wzbudzają w widzu niepokój i jednocześnie ciekawość. Patrząc na to dzieło, jest się świadomość, że w głębi bezkresnej otchłani czyha coś złego i przerażającego, a mimo to pojawia się ochota, aby zajrzeć do środka. Choć teoretycznie nie wiadomo, co tam się kryje, to spływająca ze schodów krew podpowiada, że bynajmniej nic przyjemnego.

Wydaje się, jakby zło zapraszało do środka, a widz z chęcią by to zapraszanie przyjął, pomimo świadomości, że czeka go tam strach. Istotną rolę w kontekście kreowania nastroju grozy odgrywa również zdeformowana rzeczywistość zilustrowana przez autora, która składa się z elementów nienaturalnych i niemożliwych do zaistnienia w rzeczywistości. Ponadto należy zwrócić uwagę na grę świateł i kontrast ciemnych schodów z jasnością dobiegającą z wnętrza jaskini.

Zmartwychwstanie Jezusa – Auli Pawła VI w Watykanie

Znajdująca się na ołtarzu watykańskiej Auli Pawła VI rzeźba zaprojektowana przez Piera Luigiego Nervi nosi tytuł „Zmartwychwstanie Jezusa” i jak można się domyślać, przedstawia scenę powstania Chrystusa z martwych. Dlaczego to wyjątkowe dzieło plastyczne można uznać za przerażające? Przede wszystkim z uwagi na jego monumentalizm, na który składają się rozłożyste, nieregularne i zdeformowane krzewy gęsto oplatające wyłaniającego się z nich Jezusa.

Ich surowość i wielkość górują nad widzem mogącym czuć z ich powodu przytłoczenie. Równie ogromna jest sylwetka Chrystusa, która dominuje w całej kompozycji i jest nienaturalna, ponieważ dolna część Jego ciała zlewa się w jedność z krzewami, co także potęguje nastrój grozy. Symbolizm, tajemniczość i niejednoznaczność obrazu to kolejne istotne elementy mające duże znaczenie w tym kontekście.

Podsumowanie

Nastój grozy w omówionych dziełach opiera się na dramatyzmie konkretnych sytuacji zaprezentowanych przez artystów. Okoliczności sprzyjają budowanemu przerażeniu i poczuciu strachu; noc, burze, wichury, odgłosy zwierząt i odludne miejsca to podstawowe sposoby budowania nastroju grozy. Użycie odpowiednich słów nacechowanych negatywnie i określeń ilustrujących przerażające wydarzenia oraz hiperbolizacja opisywanych zjawisk wprowadzają czytelnika w mroczny klimat, powodując coraz większe zaciekawienie i zainteresowanie dalszymi losami bohaterów.

Ogromny wpływ na to mają również przemyślenia bohaterów, wyrażany przez nich strach, wewnętrzna walka i niepokój, co pozwala się z nimi utożsamić i odczuwać podobne emocje. Dodanie elementów fantastyki – wiedźm, wampirów, nienaturalnych zjawisk i demonicznych sił – dodatkowo wywołuje przerażenie, ponieważ ludzie zwykle boją się tego, co nieznane. W literaturze ponadto duże znaczenie ma szaleństwo, brak opanowania i opętanie bohaterów, którzy zachowują się nieprzewidywalnie i nie wiadomo, czego się po nich spodziewać.

Z kolei dla sztuk plastycznych charakterystyczna jest deformacja rzeczywistości i tajemniczy symbolizm poruszający wyobraźnię czytelnika. Wykreowany na takie sposoby nastrój grozy ma zaciekawić czytelnika i pobudzać jego wyobraźnię, by zwiększyć jego zaangażowanie w lekturę i pozwolić utożsamić się z bohaterami. To, co jest straszne, tajemnicze i nieznane staje się dla czytelnika intrygujące, godne zainteresowania i ciekawe.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Beksiński Zdzisław, https://powidok.files.wordpress.com/2011/11/beksic584ski-06.jpg, dostęp online: https://powidok.files.wordpress.com/2011/11/beksic584ski-06.jpg, 08.02.2015,
2) King Stephen, Lśnienie, Warszawa, Prószyński i Spółka, 2009, ISBN 9788374696005,
3) Nervi Pier Luigi, Zmartwychwstanie Jezusa, rzeźba, Watykan, Aula Pawła VI, 1973, dostęp online: http://www.voyager64.com/watykangaleria/00346.jpg
4) Mickiewicz Adam, Lilie, W: Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344,
5) Stoker Bram, Dracula, Kraków, Zielona Sowa, 2009, ISBN 8345788910.

II Literatura przedmiotu:
1) Dunin Kinga, Horror: groza bytu, Ex Libris, 1993, nr VI, s. 12-13,
2) Gemra Anna, Gabinety strachu. O horrorze w sztuce i literaturze, Literatura Ludowa, 2000, nr 2, s. 25-36,
3) Nawrocki Michał, Strach się bać. O twórczości Stephena Kinga, Tygodnik Powszechny, 2000, nr 18, s. 15,
4) Polańczyk Danuta, Poezje Adama Mickiewicza część I, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581818, s. 25-29.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Tworzenie nastroju grozy odbywa się poprzez odpowiednie wykreowanie świata przedstawionego, wydarzeń i postaci.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Lilie: zabójstwo, miejsce akcji, nerwowe zachowanie morderczyni, tajemnica bohaterki, zjawa męża, nienaturalne wydarzenia.
b) Dracula: kreacja wampira jako wcielenia zła, miejsce akcji, opisy morderstw, zagadkowe i fantastyczne wydarzenia.
c) Lśnienie: mroczna sceneria, obecność istot fantastycznych, niezrozumiałe wydarzenia, irracjonalne zachowania bohaterów, opisy mordów.
d) Obraz Z. Brzezińskiego: tajemniczość, niedopowiedzenie, deformacja rzeczywistości, kontrast.
e) Zmartwychwstanie Jezusa: monumentalizm, symbolizm, tajemniczość, deformacja i surowość kształtów.

3. Wnioski:
a) Tworzenie nastroju grozy w literaturze odbywa się poprzez opis miejsca akcji, sceny mordów, niespodziewane i tajemnicze wydarzenia, obecność istot nadprzyrodzonych, wykorzystanie odpowiedniego słownictwa oraz nieprzewidywalność bohaterów.
b) W tworzeniu nastroju grozy w sztukach plastycznych charakterystyczna jest deformacja rzeczywistości i tajemniczy symbolizm poruszający wyobraźnię czytelnika.
c) Nastrój grozy ma zaciekawić czytelnika lub widza, pobudzać jego wyobraźnię i zaangażować w dzieło.