Motyw ucieczki bohaterów literackich – przed karą, sobą, rzeczywistością

Ucieczka to proces polegający na chęci pozostawienia za sobą dotychczasowego życia, światopoglądu czy otaczającej nas rzeczywistości. Uciekamy, jeśli coś nam nie pasuje w świecie lub jeżeli pragniemy zmodyfikować własne życie i skierować je na nowe tory. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że ucieczka to wyraz niezadowolenia człowieka ze swojej sytuacji, który za jej pośrednictwem chce ją zmienić. Potwierdza to nie tylko życie codzienne, ale również literatura ukazująca bohaterów uciekających przed karą, sobą lub rzeczywistością.

Król Edyp

W swoim słynnym dramacie Sofokles przedstawia dzieje tytułowego bohatera, które z uwagi na przepowiednię delfickiej musi uciekać przed samym sobą i ścigającym go fatum. Zgodnie z przepowiednią Edyp najpierw zabije ojca, a następnie poślubi matkę i przyczyni się do upadku Teb. Dowiadując się o swoim przyszłym losie, władca postanawia przed nim uciec, jednak ostatecznie i tak w trakcie wędrówki przez przypadek śmiertelnie rani własnego ojca, nie wiedząc, że to on, aby następnie otrzymać rękę własnej matki – Jokasty – w nagrodę za rozwikłanie zagadki Sfinksa. Ucieczka Edypa wynika z fatum, które w pełni kieruje jego życiem.

Pomimo prób i chęci tytułowy bohater nie jest jednak w stanie zmienić z góry ustalonego losu, dlatego podejmowane przez niego, pełne poświęcenia, heroizmu i determinacji próby ucieczki są z góry skazane na niepowodzenie i świadczą o jego tragizmie. Przeznaczenie realizuje się samoistnienie i jest mocniejsze od człowieka, który na przykładzie Edypa jawi się jako marionetka w rękach jakiejś wyższej siły. Mimo że za wszelką cenę chce uniknąć zabójstwa ojca, poślubienia matki i uciec przepowiedni, to i tak w końcu to robi. Paradoksalnie próba ucieczki okazuje się przyczyną jego klęski, bo w jej trakcie zabija ojca, a następnie poślubia matkę. Ucieczka to zatem symbol klęski Edypa i bezpośrednia przyczyna jego klęski.

Nie-boska komedia

Romantyczny dramat Zygmunta Krasińskiego przedstawia dzieje hrabiego Henryka, którego w pierwszej części poznajemy jako męża troskliwej i wiernej wobec niego Marii oraz ojca małego Orcia dotkniętego ślepotą. Na początku utworu, po ślubie z Marią, główny bohater szybko decyduje się na ucieczkę od domowej, rodzinnej rzeczywistości, do której namawia go zjawa Dziewicy uosabiająca ułudę poezji. Poprzez ucieczkę hrabia zdradza żonę i tym samym odrzuca obietnicę łaski oraz opieki ze strony anioła pod warunkiem dotrzymania małżeńskich przyrzeczeń.

Choć początkowo jest zakochany w żonie, przekonany o swojej miłości do niej i pragnie dotrzymać wierności wobec niej, to ślepo podążą za kochanką pod postacią zjawy. Decyzję Henryka należy uznać za ucieczkę od codziennej rzeczywistości, nudnego życia rodzinnego i powtarzających się obowiązków w sferę marzeń, poezji i podniosłych ideałów. Jest to ucieczka niespełnionego romantyka marzącego o wielkich porywach serca i uniesieniach emocjonalnych, który nie potrafi się zorientować, że porywająca go zjawa jest szkaradna, a jej piękno – powierzchowne i ulotne.

Główny bohater zostaje skuszony do ucieczki i ulega ułudzie zjawy, w efekcie czego z powodu klątwy sprowadza na żonę depresję i przyczynia się do jej śmierci, a jego dziecko rodzi się ślepe. Bezmyślna ucieczka Henryka podyktowana zaślepieniem wobec zjawy niszczy jego życie rodzinne i sprowadza tragedię na syna oraz żonę. Dopiero kiedy Dziewczyna przemienia się w trupa, główny bohater uświadamia sobie, że decyzja o ucieczce była błędna.

Zbrodnia i kara

Fiodor Dostojewski w „Zbrodni i karze” przedstawia dzieje dwudziestotrzyletniego studenta mieszkającego w Petersburgu, który z powodu przekonania o własnej wyjątkowości, otaczającej go biedy oraz chęci pomocy potrzebującym zabija starą lichwiarkę. Mimo że przed popełnieniem morderstwa nie ma wątpliwości co do swojej odporności psychicznej, to po jego dokonaniu szybko okazuje się, że nie radzi sobie z jego konsekwencjami. Wówczas zaczyna się jego ucieczką przed karą i przed wyrzutami sumienia, którą należy rozpatrywać zarówno w sensie fizycznym, jak i moralnym.

Z jednej strony Rodion ucieka bowiem przed sprawiedliwością, czego najlepszym przykładem są jego spotkania ze śledczym Porfirym, a z drugiej – przed wyrzutami sumienia i świadomością popełnienia zła, które niszczy jego psychikę. Ucieczka Raskolnikowa zaczyna się tuż po dokonaniu morderstwa, kiedy przerażony tym, co zrobił, w pospiechu wybiega z mieszkania, a następnie ukrywa ukradzione pieniądze i nie wykorzystuje ich w zamierzony sposób. Rodion nie chce przyznać się do mordu, aby nie iść do więzienia, dlatego oszukuje śledczego, stara się zmylić jego trop, oskarża go o kłamstwa, naprowadza na błędne ślady i wypiera się własnej winy.

Z kolei jego ucieczka w sensie psychicznym polega na odsuwaniu od siebie wyrzutów sumienia, odpieraniu pomocy ze strony Sonii i próbie wmówienia sobie, że nie zrobił niczego zło, a stara lichwiarka powinna była zginąć. Rodion ucieka od świadomości popełnionego czynu i jest na tyle dumny i pyszny, że nie chce przyjąć do siebie wiadomości, iż popełnił błąd. Choć próbuje zapomnieć o winie, to nie potrafi tego zrobić, dlatego choruje, nie panuje nad własnym emocjami, zamyka się w sobie, staje się nerwowy i miewa napady wściekłości. Ucieczka fizyczna i psychiczna Raskolnikowa okazuje się tak bardzo trudna i wymagająca, że w końcu się poddaje i przyznaje się do winy, aby odpokutować ją w trakcie zsyłki do obozu pracy.

Ferdydurke

Klęską kończy się ucieczka głównego bohatera „Ferdydurke” – Józia Kowalskiego. Polega ona na buncie przeciwko schematom narzucanym przez społeczeństwo i formom sztywno określającym zachowanie człowieka. Józio czuje się przez nie zniewolony, dlatego pragnie od nich uciec i pożąda spontaniczności oraz wyzwolenia z więzów społecznych krępujących ludzki indywidualizm, naturalność i swobodę zachowań. Jego walka z formą odbywa się w trzech miejscach: w szkole, gdzie próbuje przeciwstawić się skostniałym schematom nauczania i próbom ogłupiania uczniów; w domu państwa Młodziaków, gdzie odkrywa sztuczność i wpisanie w formę rodziny próbującej uchodzić za nowoczesną oraz u Hurleckich, gdzie konfrontuje się z pozornym konserwatyzmem ziemiańskim.

Józio za każdym razem skutecznie kompromituje formy społeczne nazywane przez niego „pupą”, „gębą” i „łydką”, odkrywając nienaturalność ludzką i schematyczność zachowań człowieka, który jest taki, jak oczekuje tego społeczeństwo, a nie jakim jest w rzeczywistości. Wszystkie działania głównego bohatera „Ferdydurke” są podporządkowane ucieczce od owej formy, jednak ostatecznie kończy się ona porażką, ponieważ dochodzi on do świadomości, że nie ma schronienia przed „gębą” jak tylko w innej „gębie”, a więc forma rządzi światem i nie da się jej pokonać. Wszakże w szkole Józio nie potrafi przeciwstawić się Pimce i postępuje jak inni uczniowie, u Młodziaków zakochuje się w Zucie i przyjmuje rolę romantycznego kochanka, a u Hurleckich zachowuje się jak młody szlachcic. Ucieczka paradoksalnie uświadamia mu, że tak naprawdę nie ma sensu buntować się przeciwko schematom społecznym, ponieważ w takiej lub innej formie prędzej czy później i tak one nas dopadną.

Na przykładzie nieudanej ucieczki Józia Gombrowicz pokazuje, że jako ludzie jesteśmy zależni od innych ludzi i w kontaktach z nimi wzajemnie kształtujemy swoje postawy. Autor daje do zrozumienia, że w społeczeństwie nie ma miejsca na wolną wolę, gdyż – świadomie lub nie – każdy z podporządkuje się normom kulturowym i obyczajowym, które w ogromnym stopniu określają nasze postawy, nawet jeśli tego nie chce.

Podsumowanie

Ucieczka to proces, który z reguły kończy się porażką i przynosi negatywne skutki. Głównym celem ucieczki bohaterów literackich jest zaś odnalezienie wolności w takiej lub innej formie, jednak w żadnym przypadku ucieczka nie spełniła pokładanych w niej nadziei. W kontekście wniosków warto zauważyć, że może ona odbywać się w sensie dosłownym, czyli fizycznym, a także w sensie przenośnym, czyli psychicznym, moralnym bądź społecznym.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Dostojewski F., Zbrodnia i kara, Kraków 2009.
2) Gombrowicz W., Ferdydurke, Kraków 2009.
3) Krasiński Z., Nie-Boska Komedia, Janki 1993.
4) Sofokles, Król Edyp, przeł. Morawski K., Kraków 2009.

II Literatura przedmiotu:
1) Farent T., Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego, Lublin 2011, s. 24-26.
2) Lubach A., Mit, człowiek, literatura, Warszawa 1992s. 151-185.
3) Polańczyk D., Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin 2012, s. 33-36.
4) Wardęga M., Między formą a nicością, czyli z Gombrowiczem ku wolności, Polonistyka, 2001, nr 10, s. 613-618.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Ucieczka to wyraz niezadowolenia człowieka ze swojej sytuacji, który za jej pośrednictwem chce ją zmienić.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Król Edyp”: ucieczka przed przeznaczeniem i przepowiednią, która pomimo starań Edypa kończy się jej spełnieniem, co świadczy o jego tragicznym losie.
b) „Nie-boska komedia”: ucieczka hrabiego Henryka przed nudnym życiem rodzinnym w ramiona Dziewicy, która sprowadza klątwę na jego rodzinę.
c) „Zbrodnia i kara”: Rodion jako bohater uciekający w sensie fizycznym, moralnym i psychicznym przed karą za morderstwo.
d) „Ferdydurke”: Józio Kowalski próbujący uciec od form, konwenansów i schematów społecznych, które eliminują ludzką naturalność i spontaniczność.

3. Wnioski:
a) Ucieczka to trudne zadanie, które z reguły kończy się porażką.
b) Ucieczka może odbywać się w sensie dosłownym, czyli fizycznym, a także przenośnym, czyli psychicznym, moralnym bądź społecznym.
c) Ucieczki bohaterów mają na celu odnalezienie wolności.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *