Etos inteligenta i jego demaskacja

W każdej grupie społecznej obowiązuje i jest realizowany pewien zbiór wzorów kulturowych uważanych za idealne. Są one jasno określone, a poprzez ich realizację zaobserwować można wartości wyznawane przez tę grupę, które kształtują jej styl życia. Etos ma zabarwienie pozytywne, ponieważ nie zawierają się w nim zachowania i normy negatywnie oddziałujące na społeczeństwo. Poprzez inteligencję zaś rozumie się warstwę ludzi wykształconych, zajmujących się pracą naukową, artystyczną lub twórczością kulturalną. Na podstawie ich działania, kreowana była opinia publiczna oraz wzory postępowania dla całego narodu. Jednak realizacja wyniosłych idei i zamiarów nie zawsze miała swoje odzwierciedlenie w praktyce i rzeczywistości społecznej.

Odkrycie niezgodności pomiędzy etosem a niezgodną z jego zasadami praktyką działania nazywa się demaskacją. Tematem etosu inteligenta i jego demaskacją zajęli się twórcy literaccy różnych epok, gdzie rola tej grupy była ogromna, a jeszcze większe oczekiwania wobec niej, lecz nie zostały one spełnione. Swoje rozważania pragnę oprzeć na dramacie Stanisława Wyspiańskiego „Wesele”, „Tanga” Sławomira Mrożka oraz powieści Stanisława Żeromskiego „Ludzie bezdomni”.

Wesele

Dramat Stanisława Wyspiańskiego „Wesele” zawiera bardzo dokładny i szczegółowy obraz polskiej inteligencji. Autor ukazał ją na tle grupy chłopów w sposób jednoznacznie negatywny. Przedstawicielami inteligencji w dramacie byli: Pan Młody – Lucjan Rydel, dziennikarz Rudolf Starzewski, znany poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Isia oraz Antonina Domańska – ciotka Rydla. Wyspiański ukazuje tę grupę społeczną jako pełną hipokryzji, zafałszowania, egoizmu i nieuzasadnionego poczucia wyższości wobec innych warstw. Wynika to z podejścia inteligentów do chłopów, których uważają za gorszych i głupszych od siebie, dlatego w ich mniemaniu chłop nie powinien angażować się w sprawy polityczne kraju, ponieważ nie nabył odpowiedniej wiedzy, przez co nie jest przygotowany, by czynnie uczestniczyć w polityce.

Z tego względu – w opinii inteligencji – jedyne, do czego nadają się chłopi, to praca na roli, a sprawy bardziej skomplikowane muszą zostawić właśnie inteligentom. W „Weselu” ukazany został również ogromny zachwyt wyrażany przez przedstawicieli grupy inteligenckiej nad polską wsią, zwany wręcz chłopomanią. Polegał on na powierzchownej fascynacji samą wsią i chłopami, co było zupełnie nieadekwatne do wiedzy inteligentów na temat ich mentalności i realiów życia codziennego na gospodarstwie i roli. Przykładem takiej postawy było zachowanie Pana Młodego, zakochanego w chłopce i chcącego zamieszkać na wsi, choć zupełnie nie rozumiał i nie chciał zrozumieć problemów ludzi pochodzących ze wsi. Mimo braku jakiejkolwiek orientacji w tym temacie inteligenci bardzo chętnie wypowiadali się na temat pracy chłopów, a wręcz ich pouczali.

Wyspiański ukazał polską inteligencję jako grupę wypaloną, dekadencką, która wszelkimi niepowodzeniami obarcza chłopów i na nich zrzuca winę i odpowiedzialność za swoje złe decyzje lub ich brak. Jest to sposób dbania o własne interesy i ignorancja problemów innych klas społecznych. Przykładem zrzucenia odpowiedzialności na chłopów jest przekazanie przez Gospodarza Jaśkowi złotego rogu i wici, co symbolizuje polityczne „umycie rąk” i obarczenie młodego chłopa obowiązkami, które należą do klasy inteligenckiej. Przez ich apatię i zupełną bierność naród nie miał motywacji, by walczyć o wolność, dlatego winę za niepowodzenia Polski ponosiła właśnie grupa inteligencka, która z założenia powinna motywować wszystkie grupy społeczne do działania, ponieważ ich wykształcenie i świadomość rzeczywistości pozwalała im na to.

Autor ukazuje dekadentyzm inteligencji w tamtych czasach, dzięki czemu ich nastroje zastawić można z nastrojami Polaków epoki romantyzmu, pełnych zapału, chęci zmian i sprawstwa. W „Weselu” nawet najmniejsze przeszkody sprawiają im problem i zniechęcają, dając poczucie beznadziei i pogrążając w apatii. Nawet artyści (przykład zrezygnowanego Poety), w przeciwieństwie do czasów romantycznych nie mają ochoty i poczucia obowiązku tworzyć dzieł, aby porwać naród do walki, wesprzeć go i dać nadzieję, ku pokrzepieniu serc. U Wyspiańskiego etos inteligencki nie istnieje, ponieważ żaden z ukazanych przedstawicieli tej warstwy społecznej nie wprowadza w życie zasad i norm, które powinny charakteryzować osobę wykształconą i światłą. Autor demaskuje pozory i zakłamanie tej grupy, która inteligencką okazuje się jedynie z pozoru.

Tango

„Tango” Sławomira Mrożka, jako dramat w znacznej mierze podejmujący problemy społeczne i obyczajowe, ukazuje rolę i obraz polskiego inteligenta we współczesnym świecie. Autor w sposób groteskowy i prześmiewczy prezentuje mentalność i funkcjonowanie przedstawicieli grupy inteligenckiej w rodzinie Stomila i Eleonory. Ich życie pełne jest absurdów i irracjonalnych sytuacji, które mają miejsce w rodzinnym mieszkaniu, gdzie panuje bałagan i chaos. Małżeństwo stara się reprezentować pokolenie nowoczesne, buntując się przeciwko normom i zasadom społecznym. Pragną żyć według własnych reguł, polegających na wizji świata bez logiki i jakiegokolwiek porządku.

Mrożek ukazuje inteligencję jako grupę bez jakichkolwiek zasad moralnych i obyczajowych, z poczuciem własnej wartości, uważającą się za geniuszy i artystów, łamiącą wszelkie konwenanse. Ich dążenia do nowoczesności są śmieszne, nieuzasadnione, a nawet żenujące. Wieczne analizowanie otaczających zjawisk i zwalczanie wszelkich reguł doprowadziło Stomila wręcz do przeintelektualizowania. Jego myślenie i działanie było pozbawione jakiegokolwiek sensu, podobnie jak absurdalne zachowanie Eugeniusza i Eugenii, najstarszego pokolenia rodziny, którzy mimo sędziwego wieku chcą żyć jak nastolatki, by nadążyć za modą.

Z kolei cham i prymityw Edek za swoją spontaniczność i naturalność, która daje mu władzę wśród mieszkańców domu, zyskuje sobie wśród nich poklask i szacunek. Wprowadza rządy totalitarne, oparte na przemocy i sile. Każdy z domowników reprezentuje inne wady współczesnej inteligencji, które Stanisław Mrożek ukazuje jako irracjonalne, puste i bezwartościowe. Jednocześnie przedstawione zostają antagonizmy między tym, co powinna reprezentować inteligencja a tym, co w rzeczywistości reprezentuje. Grupa społeczna, po której każdy spodziewa się racjonalnego i przemyślanego działania oraz przestrzegania norm społecznych, popada w pełną prymitywizmu, absurdalną wizję świata bez wartości.

Mrożek, posługując się obrazem rodziny Stomila, ilustruje sytuację współczesnej inteligencji, której brakuje kultury, honoru, obyczajów i racjonalnego myślenia. W swoim dramacie nawiązuje do „Wesela”, kiedy w ostatniej scenie Edek i Eugeniusz tańczą, przypominając chocholi taniec, pochodzący z dramatu Wyspiańskiego. Jest to wyraz ich zwycięstwa nad wszelkimi wartościami i zasadami moralnymi, a w rzeczywistości reprezentuje współczesny kryzys polskiej inteligencji, jej dekadentyzm i marazm, w którym żyje. Podobnie jak Wyspiański, Mrożek uświadamia, jak bohaterowie należący do grupy inteligenckiej sprzeniewierzają się wszelkim ideałom i wartościom, które powinny przez całe życie im przyświecać.

Ludzie bezdomni

Tomasz Judym – pochodzący z niskiej klasy społecznej, którą reprezentowała jego uboga rodzina, to główny bohater powieści Stanisława Żeromskiego „Ludzi bezdomni”. Z własnej perspektywy obserwuje i komentuje obraz ówczesnej inteligencji, reprezentowanej głównie przez grupę lekarzy, z którymi miał okazję współpracować. Mimo iż mieszkał w biednej i patologicznej rodzinie, dzięki pomocy bogatej ciotki zdobył wykształcenie i został wprowadzony w towarzystwo majętnych ludzi, należących do najwyższych klas społecznych. Dzięki podjętym studiom medycznym i postawie pełnej wartości moralnych oraz ideałów Judym pragnął zmieniać otaczającą go rzeczywistość i mieć na nią wpływ, pomagając innym ludziom, pochodzącym głównie z niskich klas społecznych.

Jego działania na rzecz pomocy najuboższym spotkały się jednak z krytyką środowiska lekarskiego Warszawy, ponieważ nie byli oni zainteresowani losami niższych klas społecznych, a wręcz je ignorowali. Roztacza przez Judyma, idealistyczna wizja szerszej pomocy najuboższym była dla nich utopią i rzeczą nie do zrealizowania. Podobną postawę reprezentował zarządca w Cisach, gdzie Tomasz dopatrzył się wielu nadużyć. Pragnął osuszyć pobliskie stawy, które zagrażały zdrowiu i życiu mieszkańców wsi, narażonych przez to na choroby, między innymi malarię. Mimo silnych argumentów Judyma administrator Krzywosąd Chobrzański zignorował problem, ponieważ zupełnie nie interesowała go sytuacja ubogich mieszkańców wsi.

Z czasem Judym zaczął popadać w skrajności, pragnął poświecić się dla ubogich, zrezygnować ze swojego szczęścia, założenia rodziny, pieniędzy, by zrealizować swoje cele, które zdawały się marazmem, choć z założenia były poświęceniem w imię wyższych idei, zatem czymś dobrym i godnym podziwu. Poprzez swoje nonkonformistyczne zachowanie, zgodne z wyznawanymi wartościami, stracił on szacunek i posłuch wśród środowiska lekarskiego, co w efekcie wiązało się z ostracyzmem zawodowym. Wszelkie przedsięwzięcia Judyma, związane z realizacją utopijnych zamiarów wyeliminowania biedy i ubóstwa kończyły się klęską.

Mimo ogromnego zaangażowania i poświęcenia się sprawie, działania bohatera nie skończyły się pomyślnie, ponieważ Judym nie potrafił zaszczepić u innych swoich pomysłów i idei. Judym prezentuje zupełnie inny obraz inteligenta i jego funkcjonowanie w społeczeństwie. W „Weselu” i „Tangu” przedstawiciele najwyższej grupy społecznej ukazani byli jako bezwartościowi społecznie, pełni apatii i egoizmu ludzie, pozbawieni wyższych idei i wartości moralno- obyczajowych.

W przeciwieństwie do nich, Judym to człowiek światły, pełen chęci i zaangażowania w swoje działanie na rzecz zmieniania rzeczywistości. Odznacza się on chęcią pomocy ludziom, niezależnie od ich majątku i pozycji społecznej. Tym samym prezentuje osobę wdrążającą w swoje życie etos inteligencki, realizując założone i oczekiwane od nich zadania. Judym jest wzorem do naśladowania, mimo negatywnego odbioru przez innych przedstawicieli jego warstwy społecznej i wykluczenia go z towarzystwa.

Podsumowanie

Na podstawie prezentowanych utworów literackich można zauważyć, iż grupę inteligencką reprezentowali przedstawiciele różnych klas społecznych – przykładem tu był Judym, pochodzący z ubogiej rodziny. Jednak ich cechą wspólną miała być praca umysłowa, uczestnictwo w kulturze i dbanie o jak najlepsze wykształcenie. Dzięki wytworzonemu przez tę grupę określonego stylu życia i zespołu wyobrażeń o ich niezwykłym i szczególnym powołaniu i realizowaniu funkcji społecznych, na przestrzeni wieków właśnie od inteligentów spodziewano się przywództwa i wodzostwa wobec pozostałych grup społecznych. I tak też działo się przy każdej zmianie ustrojowej w Polsce.

Jednak na podstawie „Wesela” oraz „Tanga” widać, iż misja i zadanie dla inteligencji oraz ich założone przywództwo nie zawsze realizowane było z powodzeniem. Autorzy prezentowanych utworów w sposób bezpośredni wskazywali na brak zainteresowania ze strony wyższych klas społecznych problemami kraju, co uniemożliwiało rozwój państwa i walkę o wolność. Ich surowa ocena na podstawie bohaterów poszczególnych dzieł jest uzasadniona i słuszna, ponieważ zachowania i myślenie ówczesnych inteligentów nie miało nic wspólnego z obowiązującym etosem.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

  1. Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa, Noir Sur Blanc, 2008, ISBN 9788373922631,
  2. Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków Greg, 2000, ISBN 8373272372,
  3. Żeromski Stefan, Ludzie Bezdomni, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373271724.

II Literatura przedmiotu:

  1. Inteligent, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kosiek Teresa, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 129-133,
  2. Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917, s. 25-34,
  3. Wilczycka Danuta, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581269, s. 19-30,
  4. Zaworska Helena, Po upadku mitów inteligenckich, W: Z problemów literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Babicki Zbigniew, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965, s. 85-107.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Demaskacja etosu inteligenta w literaturze polega na zobrazowaniu postaw i zachowań niezgodnych z ideałami, które z racji pełnienia swojej roli i funkcji społecznej powinny przyświecać inteligencji.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wesele: krytyczny obraz inteligencji jako zrezygnowanej, niezdolnej do działania, słabej, nieodpowiedzialnej i niegotowej do przewodzenia narodowi warstwy społecznej, która marnuje szanse na powodzenie powstania narodowego.
b) Tango: inteligencja, która straciła instynkt samozachowawczy i przeistoczyła się w ludzi, dla których żadne wartości, tradycje ani obyczaje nie mają najmniejszego znaczenia.
c) Ludzie bezdomni: śmietanka warszawskich lekarzy i zarządcy sanatorium w Cisach jako przykłady inteligentów, którzy są niewrażliwymi egoistami dbającymi wyłącznie o własne interesy, często kosztem najsłabszych.

3. Wnioski:
a) Poprzez demaskację etosu inteligenta pisarze pokazują, że ta warstwa społeczna nie wywiązuje się z zadań, które teoretycznie powinna realizować w społeczeństwie.
b) Demaskując etos inteligenta, utwory literackie kreują bohaterów na czarnych charakterów i skrajnie negatywne postaci.
c) Demaskacja etosu inteligenta wskazuje, że przedstawiciele tej warstwy społecznej to ludzie egoistyczni, bierni, cyniczni i niezaangażowani w wyższe ideały.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *