Ironia w literaturze – funkcje, przykłady zastosowanie

Ironia jest zjawiskiem językowym, które polega na opisywaniu rzeczywistości w sposób nieprawdziwy, a wręcz sprzeczny ze stanem faktycznym. Jest to forma kpiny, złośliwości, a wręcz szyderstwa, który ukryty jest pod pozornym żartem lub aprobatą. Ma ona dwa poziomy – dosłowny i ukryty, prezentując dystans nadawcy wypowiedzi do świata, czy też danej sytuacji. Ironia dotyczy również zjawisk i sytuacji, które są niezgodne z oczekiwaniami odbiorcy.

Wyróżnić tu można ironię sytuacyjną, czy też ironię losu. Wiele ludzi charakteryzuje się postawą ironiczną, objawiającą się dystansem do świata, brakiem zaangażowania i rozwagą, a także udawaniem kogoś innego i byciem chytrym. W literaturze, sztuce i filmie odnaleźć można wiele przejawów ironii. Ma ona wiele funkcji, w zależności od celów, jakie ma autor danego dzieła. Może być sposobem na wykpienie postępowania innego człowieka, jego cech i poglądów. Jednocześnie, może wzmocnić argumenty nadawcy, nadając jego wywodom silniejszy przekaz.

Autorzy wielokrotnie okazują swoje zdystansowanie wobec danych sytuacji i zjawisk, a także innych osób, bądź samych siebie, kpiąc ze swoich wad i nawyków. Dzięki temu mogą zjednywać sobie grupy ludzi, a nawet sugerować im oceny danych zjawisk. Tematem mojej pracy jest ironia i jej funkcje w wybranych utworach literackich. Swoje rozważania pragnę oprzeć na wybranej przeze mnie literaturze, tj.: „Do króla” Ignacego Krasickiego, „Po ziemi naszej” Czesława Miłosza, „Przepis na powieść warszawską” Cypriana Kamila Norwida, „Król Edyp” Sofoklesa, jak również „Sto pociech” Wisławy Szymborskiej.

Król Edyp

Jednym z najwybitniejszych dzieł Sofoklesa jest „Król Edyp”. Autor w swoim utworze ukazał typową dla antycznej literatury, ironię losu, względem którego człowiek jest bezsilny i bezbronny. W takiej sytuacji właśnie znalazł się główny bohater utworu – Edyp, chcący oszukać przeznaczenie. Tragizm jego postaci polegał na tym, iż jako dziecko został skazany na śmierć, ponieważ według wyroczni, miał zabić swojego ojca – Lajosa i związać się z własną matką- Jokastą. Jednakże Edyp został ocalony przez pasterzy i żył wśród nich w nieświadomości, kim jest i skąd naprawdę pochodzi. Dowiedziawszy się od wyroczni o przepowiedni, postanawia opuścić rodzinę pasterzy, obawiając się, że dopuści się morderstwa na swoim ojcu.

W czasie podróży napotkał pana, z którym doszło do kłótni, w efekcie której, Edyp zabił go, nie wiedząc, iż był to jego prawdziwy ojciec – Lajos. Następnie, objął tron w Tebach i poślubił Jokastę, swoją matkę. Historia Edypa jest jednym wielkim nieuniknionym splotem okoliczności, bohater, mimo że stara się uniknąć tragedii, która jest mu przeznaczona, sam ściąga na siebie zgubę. Jest to cecha typowa dla ironii losu – człowiek chce uciec przed swoim przeznaczeniem, stara się, jak może, a i tak wydarzy się to, co ma się wydarzyć.

Edyp, poszukując zabójcy własnego ojca, rzuca na niego klątwę, zupełnie nieświadom, iż poszukuje samego siebie. Kiedy dowiaduje się prawdy, załamuje się, trudno mu uwierzyć i nie potrafi zrozumieć, co się stało. Wie, że odkąd pamięta, starał się postępować rozsądnie i uczciwie, chciał dobrze dla swojej rodziny, a okazało się, że jego dobre zamiary miały tragiczny efekt. Los zadrwił z niego.

Sofokles, wykorzystując ironię losu, z jaką spotkał się bohater utworu, chciał pokazać, że człowiek może być zupełnie bezsilny wobec swojego przeznaczenia i nie zawsze działania w dobrej wierze, mogą mieć dobry efekt. Im bardziej Edyp starał się uniknąć swojego losu, tym bardziej on zbliżał się do niego. Ironia w utworze zdecydowanie ma wyraz tragiczny, typowy dla utworów antycznych.

Do króla

„Do króla” jest utworem, pochodzącym z pierwszego cyklu „Satyr” Ignacego Krasickiego, powstałego w 1779 roku. Sam Stanisław August wprowadził do utworu swoje poprawki. Podmiot liryczny wiersza zwraca się bezpośrednio do monarchy. Niepodważalnie, jest to utwór pełen ironii. Autor krytykuje króla, jego działania i zachowanie, a ma do tego prawo, ponieważ król, jako głowa państwa, jest poddawany ocenie przez całą społeczność. Utwór nie obraża monarchy, jest formą sądu nad jego postępowaniem, a podmiot liryczny zaznacza, iż darzy go szacunkiem i czuje wobec niego respekt.

Ironicznie zwraca uwagę na grzechy monarchy oraz jego słabe strony, takie jak jego pochodzenie, brak królewskich korzeni, młody wiek, a także do grzechów władcy zalicza jego dobroć i zamiłowanie do książek. Są to absurdalne zarzuty, ponieważ zalety ukazywane są jako wady władcy. Zastosowana ironia ma na celu wykpić społeczeństwo, szlachtę i wszystkich poddanych króla, którzy go krytykują. Ignacy Krasicki, chcąc ukazać niedorzeczność i absurdalność tych opinii, stosuje właśnie ironię, dzięki której, wymieniając niby-wady króla, w rzeczywistości obnaża wady szlachty, ich ignorancję i głupotę. Tym samym, autor pochwalił władcę nie- wprost, posłużył się pośrednia formą, która nadała utworowi nietypowy i delikatnie prześmiewczy wyraz.

Przepis na powieść warszawską

Utwór Cypriana Kamila Norwida „Przepis na powieść warszawską” jest pewnego rodzaju ironiczną odpowiedzią na powieści, jakie wydawane były w drugiej połowie XIX wieku. Autor postanowił napisać fraszkę, w której wykpił i zadrwił ze schematów, z jakich korzystają polscy twórcy tamtych czasów. Ironia ta jest przepisem, w którym składnikami stali się szlachcice, ekonomiści, Żydzi, panny i pieniądze. Oczywistym celem ironii, zastosowanej w utworze jest wykpienie postępowania pisarzy XIX-nastowiecznych, ich cech i poglądów.

Autor, chcąc wzmocnić swoje argumenty, krytykujące ich, użył ironii, która nadała utworowi silniejszy przekaz. Niestety, nie został on zrozumiany przez ówczesnych amatorów- pisarzy, którzy potraktowali rady Cypriana Kamila Norwida dosłownie, pisząc zgodnie z jego zaleceniami. Efekt tego był oczywisty – dzieła te, mimo że wówczas setki ich trafiły na rynek księgarski, nie cieszą się zainteresowaniem. Tym samym, Norwid ukazał, jak bardzo jest niezrozumiałym autorem, oraz jakie konsekwencje może mieć potraktowanie ironii dosłownie.

Sto pociech

W utworze Wisławy Szymborskiej już samy tytuł jest wyrazem ironii, ponieważ „Sto pociech” jest jednoznaczne z „setką kłopotów”. Podmiot liryczny zwraca się do człowieka ironicznie, odbiorcą tego może być każdy z ludzi. Świadczy o tym fragment: „Zachciało mu się szczęścia, zachciało mu się prawdy, zachciało mu się wieczności, patrzcie go!”. Jednocześnie ukazuje jak prostej budowy jest człowiek, a mechanizmy, które rządzą jego zachowaniem i życiem są wręcz prymitywne, a dotyczy to głównie zmysłów.

W ironiczny sposób odnosi się również do osiągnięć człowieka, do tego, że wydaje się ludziom, że tak wiele już zdobyli, a w rzeczywistości świat nadal nie jest w ich zasięgu. Podmiot liryczny ma dystans do człowieka, w sposób ironiczny wymienia jego wady i złe postawy. Jest ironicznie martwiący się o gatunek ludzki, wydawać się może, iż jest to pewnego rodzaju złośliwość, ale i troska. Wisława Szymborska, stosując w swoim utworze ironię, ukazała słabe strony człowieka, chciała zwrócić uwagę odbiorców a świat ludzki.

Kpi z człowieka, mimo że sama nim jest. Jednocześnie, pragnie narzucić odbiorcom swój punkt widzenia, zjednać ich, by interpretowali rzeczywistość tak, jak ona. Podmiot liryczny jest zdystansowany, obserwuje ludzi z boku, starając się obiektywniej ocenić omawiane zjawiska. Zwraca uwagę na cechy typowe dla ludzi – uzurpowanie sobie prawa do władania światem, do decydowania o nim, i poczucia własności do wartości, jakie on oferuje.

Brakuje mu pokory, choć jednocześnie odznacza się uporem i zdecydowaniem. Autorka ukazuje ironię w ludzkim losie – mimo że ma świadomość swojej śmiertelności, człowiek żyje niedbale, szybko i nie korzysta z każdej chwili. Mimo strachu przed śmiercią ryzykuje i wielokrotnie przybliża ten moment. Mimo iż uważa się za najsilniejsze stworzenie na Ziemi, w rzeczywistości jest bezbronny i bezsilny wobec sił przyrody, jak małe dziecko.

Po ziemi naszej

Utwór Czesława Miłosza „Po ziemi naszej” powstał w 1961 roku i opublikowany został w tomie „Król Popiel i inne wiersze”. Jest to bardzo krótki utwór, lecz niezwykle wymowny. Jego główną cechą charakterystyczną jest fakt, iż autor zastosował w nim autoironię. Czesław Miłosz stosuje nietypowe, a wręcz prześmiewcze porównanie odbioru przez człowieka otaczającego go świata z chomikiem, który obserwuje w teatrze balet. Słyszy muzykę, widzi ruchy baletu i oświetlenie, jednak nie ma pewności, czy rozumie to, co wokół niego się dzieje.

Autor ukazuje, iż ma świadomość różnorodności i nieskończoności świata, a sam utożsamia się z chomikiem, którego stosunek z baletem jest podobny do stosunku autora i otaczającej go rzeczywistości. Autor, mimo iż stosuje ironię, stara się ukazać odbiorcy, że to, co dla nas jest czymś oczywistym, niekoniecznie jest takie proste dla innych i odwrotnie. Tym samym ukazał, iż ma dystans do świata i do samego siebie, jego postawa jest postawą ironiczną.

Podsumowanie

Na podstawie zaprezentowanych utworów literackich można zauważyć, iż użyta w ich treści ironia ma na celu wykpienie i wyszydzenie danego zjawiska, czy też osoby. Autorzy chcą wskazać wady i grzechy, jakie związane są z ludzkim działaniem, które zwykle uważane są za zalety, bądź też odwrotnie – zalety człowieka oceniane są przez opinię publiczną, jako jego wady. Ironia może również wskazywać na niezwykły dystans autora do świata, a także do samego siebie. Może być to wyrażane w sposób humorystyczny, ale i również poważny. Ważne, aby odbiorca wychwycił, iż jest to ironia i nie traktował danego tekstu dosłownie. Najczęściej, ironię wykorzystują poeci w swoich lirykach, w których podmiot liryczny staje się obserwatorem i opisuje zjawiska, których jest świadkiem, czy też oceniając zachowania ludzi, przyjmując postawę ironiczną.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Krasicki, Ignacy, Do króla, W: Satyry, Kraków, Universitas, 2003, ISBN 8324203044,
2. Miłosz Czesław, Po ziemi naszej, dostęp online: http://www.zs2.lubartow.pl/liceum/index.php/miosz-od-nowa/57-wiersze-miosza/891-po-ziemi-naszej-, 30.03.2015,
3. Norwid Cyprian Kamil, Przepis na powieść warszawską, dostęp online: http://pl.wikisource.org/wiki/Przepis_na_powie%C5%9B%C4%87_warszawsk%C4%85, 30.03.2015,
4. Sofokles, Król Edyp, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8374351838,
5. Szymborska Wisława, Sto pociech, W: Wiersze wybrane, Kraków, a5, 2007, ISBN 9788385568957, s. 55.

II Literatura przedmiotu:
1. Głowiński Michał, Ironia, Gdańsk, Słowo/obraz terytoria, 2002, ISBN 8388560638,
2. Kryk-Filar Dorota, Ironia jako działanie pragmatyczno-językowe, Przegląd Humanistyczny, 1992, nr 4, s. 45-54,
3. Ligęza Wojciech, O poezji Wisławy Szymborskiej. Świat w stanie korekty, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, ISBN 8308031919, s. 8-24,
4. Lubach Andrzej, Edyp, W: Mit, człowiek, literatura, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 8301103973, s. 151-185,
5. Węgrzyniakowa Anna, Nic dwa razy Szymborskiej, W: Słownik Literatury Polskiej XX wieku, Katowice 2001, s. 447.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Ironia jako zjawisko językowe polegające na celowym opisywaniu rzeczywistości w sposób sprzeczny ze stanem faktycznym lub niezgodny z oczekiwaniami odbiorcy.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Król Edyp Sofokles:
– ironia tragiczna jako ironia losu, polegająca na tym, że pomimo licznych prób przeciwdziałania klątwie i tak się ona realizuje,
– ironia tragiczna jako sposób na zaprezentowanie antycznej koncepcji losu.
b) Do króla Ignacy Krasicki:
– ironia polegająca na odwróceniu znaczeń cech przypisywanych królowi,
– ironia obnażająca głupotę szlachty, a przy okazji dająca pozytywną ocenę królowi.
c) Przepis na powieść warszawską Cyprian Kamil Norwid:
– utwór stylizowany na przepis kulinarny, który ma ironicznie wykpić jedną z powieści zapomnianej warszawskiej autorki.
d) Sto pociech Wisława Szymborska:
– ironia na temat ludzkiej natury i jej egzystencji pozwalająca podmiotowi nabrać dystansu do świata, do drugiego człowieka, jak i do samego siebie,
e) Po ziemi naszej Czesław Miłosz:
– wykorzystanie zaskakującej sceny ze zwierzęciem w teatrze jako sposób na ironiczne wyrażenie przekonania, iż słowami nie da się opisać tego, czym jest świat.

3. Wnioski:
a) Ironia służy w celu szyderstwa i kpiny, wyrażenia dystansu wobec świata lub ukazania prawd na temat rzeczywistości.
b) Ironia może być wyrażana w sposób humorystyczny lub poważny.
c) Ironia najczęściej wykorzystywana jest w poezji.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *