Język przysłów polskich – analiza i charakterystyka

Jak wskazuje definicja zaprezentowana w „Słowniku przysłów”, przysłowia to zdania i wyrażenia utrwalone w tradycji ustnej lub piśmienniczej, które przekazują jakąś ogólną myśl i mają formę reguły życiowej, wskazówki czy przestrogi. Mówi się wręcz, że przysłowia są mądrością narodów, co wskazuje, że odzwierciedlają sposób myślenia i zachowania danego społeczeństwa. Ich rolą jest więc kształtowanie ludzkich postaw, przestrzeganie przed niewłaściwym zachowaniem i wskazywanie na te, które powinno się naśladować.

Funkcjonują one w obrębie dużych grup społecznych posiadających własną tożsamość, a więc nie tylko narodów, ale nawet całych regionów – Europy, Azji czy Ameryki Północnej. Przysłowia muszą być łatwo przyswajalne i zrozumiałe dla każdego z danego kręgu społecznego, ponieważ istnieją w kulturze od tysięcy lat. Niniejsza praca ma na celu je dokładniej omówić, skupiając się na ich analizie językowej. Jej zadanie to zbadać ich strukturę językową, budowę, wykorzystywane w nich środki stylistyczne oraz semantykę, posługując się w tym celu wybranymi przykładami z danej kategorii, którą będzie praca.

Analizę warto rozpocząć od opisania przysłów jako gatunku literackiego, mimo że nie jest to łatwym zadaniem, ponieważ należą one do szczególnej grupy językowej twórczości. Przysłowia trzeba bowiem umieścić na granicy języka potocznego i literatury; z jednej strony istnieją w potocznej świadomości i wykorzystywane są na co dzień, a z drugiej bardzo silnie zakotwiczyły się w kulturze i często przekazywane są za pośrednictwem rozmaitych dzieł literackich.

Patrząc z teoretyczno-historycznego punktu widzenia, polskie przysłowia w formie, jaką znamy obecnie, są rozpoznane od połowy XVII, kiedy ich definicję opracował Aleksander Fredro. Oczywiście istniały one również setki lat wcześniej, jednak nazywano je „porzekadłami” lub „przypowieściami”, które współcześnie językoznawcy różnicują od mających odmienną formę przysłów. Przysłowia to uniwersalny element języka, w mniejszym lub większym stopniu funkcjonujący we wszystkich społeczeństwach.

Nierzadko zdarza się, że choć dosłowna treść danego przysłowia jest różna w wielu językach, to ich znaczenie okazuje się identyczne. Przykładem może być bez pracy nie ma kołaczy, które po niemiecku brzmi ohne Fleiss kein Preis (czyt. one flajs kajn prajs) i znaczy dosłownie bez pracowitości nie ma nagrody, a zatem wyraża to, co polski odpowiednik. Podobnie jest w przypadku angielskiego no pain, no gain (czyt. noł pejn, noł gejn) co dosłownie znaczy brak bólu, brak zysku.

Przysłowia mają formę krótkich jedno- lub dwuzdaniowych wypowiedzi. Przykładem jednozdaniowych przysłów mogą być: praca nie hańbi; praca popłaca; bez pracy nie ma kołaczy czy cudza praca nie utuczy, zaś dwuzdaniowych: kogo nikt do pracy nie zmusi, tego diabeł kusi; kto nie pracuje zimą, będzie cierpiał latem lub z rankiem praca, w wieczór płaca. Przysłowia w formie jednozdaniowej są zarówno rozwinięte, jak i nierozwinięte. Wśród rozwiniętych, czyli nieco dłuższych i posiadających oprócz podmiotu oraz orzeczenia także przydawkę, dopełnienie i okolicznik można wymienić niemiła jest taka praca, za którą nie bywa płaca; hultajska praca w niwecz się obraca czy zła praca wstydzi się robotnika.

Z kolei jako przykłady o wiele rzadziej występujących, jednozdaniowych przysłów mających formę zdań nierozwiniętych, a więc takich, które posiadają wyłącznie podmiot i orzeczenie, można podać praca popłaca; praca złoci lub praca wzbogaca. Jeśli chodzi o przysłowia dwuzdaniowe, to najczęściej pojawiają się wśród nich zdania podrzędnie złożone orzecznikowe względne. Cechują się one tym, że zdanie orzecznikowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym poprzez zaimki takie jak kto, co, jaki, ile, tyle, który, a ich przykładami są: jaka praca, taka płaca; kto ma ręce do pracy, ten się naje kołaczy czy kto nie chce pracy znieść, ten nie ma co jeść.

Niezależnie od tego, czy mowa o przysłowiach jedno- czy dwuzdaniowych, przeważnie na pierwszym miejscu w zdaniu pojawia się grupa podmiotu, a następnie grupa orzeczenia. Wielokrotnie zdarza się, że podmiot występuje w formie bezosobowej jako spójnik kto lub komu, co potwierdzają przykłady komu praca kłopotem, oj! oj! będzie wołał potem; kto z pracy rąk swych żyje, wnet taki utyje czy kto ma ręce do pracy, ten się naje kołaczy. Częstym zjawiskiem jest także budowanie przysłów na zasadzie alternatywy: bez pracy nie ma kołaczy; bez pracy nie ma płacy albo bez pracy trudno dostąpić honoru.

Omawiając środki stylistyczne pojawiające się w przysłowiach, w oczy rzucają się rymy wewnętrzne, co potwierdzają przykłady bez pracy nie ma kołaczy; cudza praca nie wzbogaca czy jaka praca, taka płaca, a także porównania: lepsza praca niedołężna jak próżniactwo doskonałe; szukaj pracy jak chleba, nie jak noża lub praca dobrowolna większą ma wartość jak przymuszona. W przysłowiach nagminnie występują wspomniane przeze mnie paralelizmy składniowe, na bazie których często buduje się ich treść. Widać to w przysłowiach typu kto ma ręce do pracy, ten się naje kołaczy; kto nie chce pracy znieść, ten nie ma co jeść czy jak praca dla chleba, tak modlitwa dla nieba.

Wielokrotnie spotykane są również metafory typu Bóg bez pracy nic nie daje; kto ku pracy ręce skłoni, nie uniży w gmachach skroni albo praca nikogo nie krzywdzi oraz epitety w stylu krzywa praca; cudza praca czy miła praca. Innym popularnym środkiem stylistycznym są archaizmy, których przykłady można znaleźć w takich przysłowiach jak: hultajska praca w niwecz się obraca, gdzie jest nim wyraz niwecz lub w człek do pracy stworzon, ptak do lotu, gdzie archaizmy to człek i stworzon.

Przysłowia mają przeważnie formę pouczenia, zakazu, nakazu lub przestrogi, dlatego można stwierdzić, że pełnią funkcję impresywną, ponieważ oddziałują na odbiorcę i mają na celu kształtowanie jego postaw. Za ich pośrednictwem przekazywane są odwieczne prawdy moralne uznawane w społeczeństwie za pożądane. Mając to na uwadze, można stwierdzić, że przysłowia poruszające tematykę pracy wychwalają ją i pochwalają wysiłek włożony w wykonywanie swoich obowiązków. Dają one do zrozumienia, że praca to cenna wartość, którą należy realizować z zaangażowaniem zarówno z myślą o własnym losie, jak i o interesie całego społeczeństwa.

Przysłowia budują przekonanie, iż warto pracować, ponieważ daje to określone profity i wiąże się z odniesieniem realnych korzyści. Tym samym uświadamiają, że ambicja, pracowitość, zaangażowanie i determinacja to zachowania godne naśladowania i przynoszące pozytywne skutki. Widać to na takich przykładach jak praca pozłaca; żadna praca nie hańbi; praca doskonali cnotę czy każda praca ma zapłatę. Jednocześnie poprzez pokazanie negatywnych konsekwencji złej pracy lub jej braku krytykują lenistwo, o czym świadczą przysłowia typu bez pracy nie ma kołaczy; cudza praca nie wzbogaca bądź Bóg bez pracy nic nie daje. Przysłowia na temat pracy mają więc charakter wartościujący i wskazują, które postawy są pożądane, a których powinno się unikać.

W swojej treści są zatem moralizatorskie i pełnią funkcję dydaktyczną. Ich cechą charakterystyczną jest też fakt, że mają podwójny sens i mimo że traktują o jakichś mniej lub bardziej konkretnych sytuacjach i zachowaniach, to ich wymowa jest głębsza, niż dosłowny przekaz. Dla przykładu, choć przysłowie bez pracy nie ma kołaczy mówi o tym, że nie pracując, nie ma się kołacza, czyli chleba, to w powszechnej świadomości społecznej wiadomo, iż wskazuje ono na to, że aby coś osiągnąć lub zrealizować, najpierw trzeba w to włożyć pracę.

Podobnie sytuacja wygląda w przypadku przysłowia kto się do pracy leni, nie wart jeść pieczenie, w którym znaczenie dosłowne sugeruje, że osoby leniwe nie zasługują na zjedzenie pieczeni, a alegoryczne uświadamia, że lenistwo to powód do wstydu, który dodatkowo może stać się czynnikiem powodującym biedę i niedostatek. Sens przysłów jest wobec tego uniwersalny i tak głęboko zakodowany w świadomości społecznej, że rozpoznaje go większość osób z tego samego kręgu kulturowego. Dzięki temu przysłowia mogą przetrwać wiele wieków i przez kolejne pokolenia w prosty sposób powtarzać życiowe prawdy, kształtując tym samym postawy ludzkie i dając do zrozumienia, jakie zachowania oraz wartości są najbardziej cenione w społeczeństwie, a jakie należy odrzucić.

Przeprowadzona analiza przysłów odnoszących się do kwestii pracy pokazuje, że są one krótkimi, jedno-lub dwuzdaniowymi wyrażeniami, które w alegoryczny sposób, za pomocą metafor i przy wykorzystaniu nielicznych środków stylistycznych niosą ze sobą jakiś głębszy przekaz moralny. Najczęściej mają one formę pouczeń, przestróg, zakazów lub nakazów, ich sens jest ukryty, a znaczenie podwójne. Przysłowia oraz ich treść i znaczenie są utrwalone w społeczeństwie i z jednej strony kształtują obowiązujące w nim postawy oraz ideały, a z drugiej je odzwierciedlają, negatywnie lub pozytywnie wartościując określone zachowania i pokazując ich skutki.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Kłosińska Katarzyna, Słownik przysłów. Przysłownik, Warszawa, Publicat, 2012, ISBN 9788324518814.

II Literatura przedmiotu:
1) Lewicki Andrzej Maria, Od przysłowia do frazeologizmu, W: Studia lingwistyczne ofiarowane profesorowi Kazimierzowi Polańskiemu na 70-lecie Jego urodzin, pod red. Banysia Wiesława, Bednarczuka Leszka, Karolaka Stanisława, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1999, s. 157-163, ISBN 8322608577,
2) Mieder Wolfgang, Ogólne uwagi o naturze przysłów, Literatura Ludowa, 1993, nr 3, s. 49-63,
3) Szpila Grzegorz, Przysłowie – semantyka tekstu jednozdaniowego, Język Polski, 1999, nr 5, s. 371-378,
4) Świrko Stanisław, Z dziejów przysłowioznawstwa polskiego , Literatura Ludowa, t. 3, 1959, nr 5/6, s. 12-23.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Przysłowia to zdania i wyrażenia utrwalone w tradycji ustnej lub piśmienniczej, które przekazują jakąś ogólną myśl i mają formę reguły życiowej, wskazówki czy przestrogi.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Gatunek: forma przekazu ustnego lub literackiego, która znajduje się na granicy literatury oraz mowy potocznej.
b) Budowa: krótkie, jedno- lub dwuzdaniowe zdaniowe wypowiedzi, w których podmiot często funkcjonuje jako spójnik
c) Środki stylistyczne: rymy wewnętrzne, paralelizmy składniowe, metafory, epitety, archaizmy.
d) Semantyka: przysłowia jako element głęboko zakorzeniony w świadomości społecznej element kultury, który ma charakter umoralniający i kształtuje powszechnie pożądane zachowania.

3. Wnioski:
a) Przysłowia są krótkimi, jedno-lub dwuzdaniowymi wyrażeniami, które w alegoryczny sposób, za pomocą metafor i przy wykorzystaniu nielicznych środków stylistycznych niosą ze sobą jakiś głębszy przekaz moralny.
b) Przysłowia najczęściej mają formę pouczeń, przestróg, zakazów lub nakazów, ich sens jest ukryty, a znaczenie podwójne.
c) Przysłowia oraz ich treść i znaczenie są utrwalone w społeczeństwie i z jednej strony kształtują obowiązujące w nim postawy oraz ideały, a z drugiej je odzwierciedlają, negatywnie lub pozytywnie wartościując określone zachowania i pokazując ich skutki.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *