Motyw „Stabat Mater Dolorosa” w literaturze i innych dziedzinach sztuki

Motyw Stabat Mater Dolorosa wywodzi się z liturgii katolickiej odbywającej się w trakcie Wielkiego Postu. Po łacinie znaczy on tyle co matka bolejąca, odnosi się do cierpienia matki opłakującej śmierć syna i ma swoje źródła w rozpaczy Maryi po ukrzyżowaniu oraz śmierci Jezusa. Motyw Stabat Mater Dolorosa ilustruje więc smutek, bezradność, żal i wszystkie inne gwałtowne emocje bolejącej matki.

Na przełomie wieków stał się on mocno popularny i często wykorzystywany w literaturze i sztuce. Za jego pomocą artyści ilustrują zachowania, odczucia i postawy matek po śmierci synów. Funkcjonowanie motywu Stabat Mater Dolorosa w literaturze i innych dziedzinach sztuki będzie tematem mojej prezentacji.

Lament Świętokrzyski

Rozpocznę ją od omówienia „Lamentu świętokrzyskiego”, występującego również pod tytułami „Posłuchajcie bracia miła” oraz „Żale Matki Bożej pod krzyżem”. Ten staropolski liryk pochodzący z XV wieku obrazuje żal i cierpienie Matki Bożej wynikające z faktu uśmiercenia jej syna – Jezusa. Osobą mówiącą jest właśnie Matka Boża, która co prawda godzi się z losem Chrystusa, rozumie Jego przeznaczenie i jest świadoma, że Jego śmierć to zbawienie dla świata, ale mimo wszystko bardzo mocno dotyka Ją widok umęczonego Syna.

Matka znajduje się pod krzyżem i płacze na widok cierpiącego Jezusa. Jej postawa przywołuje na myśl zachowanie każdej zwykłej kobiety, która z pewnością również podobnie zareagowałaby na śmierć syna. „Lament świętokrzyski” ukazuje więc przeżycia matki w sposób dość rzeczywisty i pozbawiony boskiej otoczki, która przecież bynajmniej nie była obca Maryi. Tutaj nie posiada Ona żadnych nadludzkich cech, a Jej lamenty pod krzyżem są maksymalnie zbliżone do tego, w jaki sposób śmierć dziecka przeżywają „ludzkie” matki.

Zabieg desakralizacji motywu Stabat Mater Dolorosa pozwala czytelnikowi wczuć się w sytuacji Maryi, jak najlepiej poznać Jej przeżycia i nie odbierać Jej jako postaci stojącej ponad zwykłymi ludźmi. Początkowo Matka Boska swoje żale kieruje do zgromadzonych obok niej ludzi, podkreślając swój smutek i ubolewając z jego powodu. Da się tu wyczuć nawet swego rodzaju skargę na matczyny los zmuszający Ją do obserwowania agonii Syna. Następnie Maryja zwraca się bezpośrednio do Jezusa i próbuje ukoić Jego ból pieszczotliwy słowami.

Patrząc na powolne umieranie Chrystusa, przeżywa ogromne cierpienie, lecz stara się go za bardzo nie ukazywać i skupia się położeniu Syna. Matka Boska mówi, że wraz z odejściem Jezusa umiera Jej cały świat, a Ona sama wewnętrznie próchnieje. Kolejnymi adresatkami Jej słów są niewiasty, którym życzy, aby nigdy nie musiały przeżywać tego, co Ona. Całość „Lamentu świętokrzyskiego” obrazuje rozżaloną i cierpiącą matkę obserwującą konanie Jezusa bezpośredniego pod Jego krzyżem.

Maryja znajduje się na tyle blisko Jego postaci, aby silnie przeżywać Jego gehennę i rozpaczać nad Nim, a jednocześnie na tyle daleko, aby nie być w stanie Mu pomóc. Przeżycia wewnętrzne Matki Boskiej z jednej strony pełne są emocji, żalu, a nawet gniewu, a z drugiej współczucia, bólu i smutku. Jej postawa, mimo że Jej pochodzenie jest boskie, symbolizuje uniwersalność cierpienia, z jakim spotyka się każda matka po stracie syna.

W celu osiągnięcia odpowiedniego poziom ekspresji autor wykorzystuje takie środki stylistyczne jak zdrobnienia uosabiające troskę matki, epitety ukazujące jej przeżycia wewnętrzne, powtórzenia akcentujące określone uczucia i emocje, apostrofy do syna i zgromadzonych wokół krzyża ludzi oraz metafory. Za ich pomocą „Lament świętokrzyski” wyraża smutek, cierpienie, troskę, a nawet złość matki w stosunku do archanioła. Dzięki temu lirykowi czytelnik jest w stanie choć w znikomym stopniu wyobrazić sobie, jak niepojęty ból i żal, niepomniejszony nawet przez fakt boskiego pochodzenia przeżywa Maryja.

Dziady cz. III

Innym dziełem, w którym pojawia się motyw Stabat Mater Dolorosa, są „Dziady cz. III”. W dramacie Adama Mickiewicza została przedstawiona matka Rollinsona. Jej los w dużej mierze przypomina historię i cierpienie Matki Boskiej. Ta kobieta wychowuje swoje dziecko w duchu patriotyzmu, wpajając mu, że najważniejszą wartością w życiu każdego człowieka powinna być ojczyzna. Mając to na uwadze, nie może dziwić fakt, że Rollinson został uwięziony przez ludzi Senatora.

W niewoli brutalnie torturował go pan Botwinko, lecz mimo to Polak nie wydał swoich kompanów. Na wieść o tragicznym losie syna zrozpaczona matka postanawia odwiedzić oprawcę swojego syna w celu złożenia próśb o łaskę, mając świadomość, że może to kosztować życie jej samej lub jej syna. Kobieta niezwykle cierpi na myśl o tym, że jej najdroższy syn jest więziony za niewinność, podobnie jak Maryja przeżywała ogromny ból z powodu bezzasadnego ukrzyżowania Jezusa. Pani Rollinson nie może się z tym pogodzić, dlatego w rozmowie z Senatorem robi wszystko, aby wywołać w nim ludzkie uczucia i wywrzeć na nim presję w celu uwolnienia jej syna.

Tęsknota za nim, naiwna wiara w dobre serce senatora oraz bezsilność wobec potęgi cesarskiej władzy w połączeniu z wielkim pragnieniem pomocy synowi jeszcze bardziej potęgują boleść i tragizm jej postaci. Gdy pani Rollinson orientuje się, że senator ją okłamał i wbrew jego słowom nie ma zamiaru nic zrobić z sytuacją młodego Rollinsona, wpada w bezgraniczną rozpacz i zaczyna przeklinać oprawców. Jej emocje to mieszanka nieprzejednanej miłości do syna i nienawiści do senatora. Wszystko to upodabnia ją do lamentującej pod krzyżem Maryi, która również nie potrafiła zaakceptować cierpienia Jezusa.

Mimo tych starań matce nie udaje się uratować Rollinsona, który w konsekwencji popełnia samobójstwo. Jak więc widać, w „Dziadach cz. III” sposób przedstawiania matki bolejącej jest ściśle powiązany z losem Matki Boskiej. Obie kobiety w wielkiej mierze poświęcając się dla synów i przeżywają nieopisanymi, zrozumiałymi tylko dla nich samych ból spowodowany utratą pociechy. Ponadto panią Rollinson można uznać za symbol wszystkich matek Polaków cierpiących za działalność patriotyczną w czasie zaborów.

Pasja – Mel Gibson

Motyw Stabat Mater Dolorosa pojawia się również w filmie, czego przykładem jest kontrowersyjna produkcja Mela Gibsona zatytułowana „Pasja”. Jej fabuła to wierne odwzorowaniem historii Jezusa, dlatego nie brak w niej brutalności, cierpienia i krwi. Jedną z głównych ról odgrywa Maryja, która towarzyszy Chrystusowi w Jego męczarniach. Podąża za Nim krok w krok aż do chwili zdjęcia z krzyża, gwałtownie przeżywając Jego los. Nie może się z nim pogodzić i spotyka Ją ogromny wewnętrzny ból. Mimo to zachowuje godność i próbuje tłumić w sobie emocje, ale nie potrafi ich ukryć.

W geście rozpaczy opłakuje, całuje i przytula Jezusa podczas zdejmowania z krzyża Jego ciała. Boleść Maryi w „Pasji” wyłania się z Jej pełnych emocji i jak gdyby nieobecnych oczu. Matka Jezusa wewnętrznie się buntuje, cierpi i boleje, ale jest bezsilna i musi zaufać Synowi oraz Jego praznaczeniu. Chowa w sobie rozpacz do ostatniej chwili, bo wie, że z jednej strony nie przyniesie ona żadnego skutku, a z drugiej przyprawi Jezusa o trwogę. Maryja nie chce więc stanowić przeszkody w Jego zbawieniu, które miało miejsce w momencie śmierci i poprzez cierpienie, lecz jednocześnie zwyczajnie ludzkie emocje nie pozwalają Jej spokojnie patrzeć na agonię syna.

Targają Nią sprzeczne emocje, bo wie, że umiera Jej Syn, ale nie może nic z tym zrobić i musi to zaakceptować. Jej rola jako Matki Boskiej sprawia, że znajduje się w tragicznej sytuacji bez dobrych rozwiązań. Maryja staje się powierniczką cierpienia Jezusa i Jego nieodłączną towarzyszką, a wybuch tłumionych emocji następuje dopiero po Jego śmierci. Do tego czasu niewypowiedziane cierpienie całkowicie Ją opanowuje i nie daje się od siebie uwolnić. Matka Boska z „Pasji” to kobieta, której nie sposób nie współczuć i która swoją postawą wzbudza w czytelnika litość oraz najwyższy szacunek.

Zdjęcie z krzyża – Rogier van der Weyden

Również w malarstwie występuje motyw Stabat Mater Dolorosa, co potwierdza obraz Rogier van der Weydena zatytułowany „Zdjęcie z krzyża”. Jak można się domyślać, przedstawia on moment zdjęcia martwego Jezusa z krzyża, na którym wiele godzin dogorywał. Oprócz Chrystusa na obrazie widać jeszcze 9 różnych postaci biblijnych, w tym również oczywiście Matkę Boską. Ciało Jezusa jest zdejmowane z krzyża przez Józefa, a tuż pod krzyżem leży zemdlała Maryja odziana w długą, niebieską suknię i białą chustę na głowie.

Uwagę zwraca Jej blada twarz, co wskazuje na ogromne emocje, z którymi musiała się mierzyć. Tragiczne uczucia związane z cierpieniem i śmiercią syna okazały dla Niej tak traumatycznym przeżyciem, że straciła nad sobą panowanie i zemdlała. Z kolei Jej przechylona w swoją prawą stronę sylwetka w połączeniu z zamkniętymi oczami łudząco przypomina pozycję, w której znajduje się Chrystus. W ten sposób autor ukazuje jedność Matki i Syna.

Maryja przeżywa śmierć Jezusa, cierpi razem z nim i boleje w niezwykle silny oraz emocjonalny sposób. Fakt identycznego ułożenia Ich ciał sprawia wrażenie zespolenia również Ich dusz, więc można wywnioskować, że autor zrównuje tym samym cierpienie Jezusa i Maryi. Jawi się Ona wręcz jako współodkupicielka, która przyjmuje na Siebie brzmienie Swojego Syna. Obraz „Zdjęcie z krzyża” to kompozycja zamknięta, dynamiczna, o nastroju pełnym bólu i rozpaczy.

Stabat Mater – Karol Szymanowski

Motyw Stabat Mater Dolorosa da się odnaleźć także w muzyce. Potwierdzeniem tego jest monumentalna kompozycja Karola Szymanowskiego wymownie zatytułowana „Stabat Mater”. Trwające ponad 25 min. dzieło w formie trzyczęściowej kantaty wręcz kipi od emocji. Co ciekawe, taki efekt zostaje osiągnięty za sprawą dość skromnych środków wyrazu – nieskomplikowanej harmonii, prostej melodii i niewyszukanej faktury. Utwór rozbrzmiewa powoli, a jego surowość i ekonomiczność bynajmniej nie umniejszają czułości wyrazu.

Niemal ascetyczna forma doskonale komponuje się z polskim tekstem „Stała Matka bolejąca” autorstwa Józefa Jankowskiego. Śpiewana wysokim głosem sentencja chóralna ukazuje postać rozdartej, załamanej i wylewającej łzy matki, która przeżywa cierpienie razem ze swoim synem. W kompozycji Szymanowskiego muzyka i słowa współgrają ze sobą, uzupełniając się wzajemnie i tworząc przejmujące dzieło, za pomocą dźwięków ilustrujące boleść i rozpacz Maryi po śmierci Jezusa.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, motyw Stabat Mater Dolorosa w emocjonalny sposób ukazuje cierpienie matki obserwującej śmierć syna. Wspólnym mianownikiem dla wszystkich dzieł jest wielka troska i miłość w stosunku do syna ze strony wiernych matek, które towarzyszą im do końca ich dni. Przeżywają one wewnętrzne katusze i są rozdarte pomiędzy widokiem umierającego syna a jego przeznaczeniem. Nie potrafią pogodzić się z losem swoich pociech i doznają cierpienia razem z nimi, ale są bezsilne i nie mają szans zmienić biegu rzeczy. Większość omówionych dzieł ma kontekst religijny i odnosi się do śmierci Chrystusa, z czego wyłamuje się trzecia część „Dziadów”.

Bibliografia

I. I Literatura podmiotu:
1. Gibson Mel, Pasja, USA, Icon Productions, 2004,
2. Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, Warszawa, Czytelnik, 1955,
3. Sawicki Stefan, Lament świętokrzyski, W: Z pogranicza literatury i religii. Szkice, Lublin 1978, s. 46-54,
4. Szymanowski Karol, Stabat Mater, dostęp online: http://www.youtube.com/watch?v=zHfS4FwXTPw, 10.01.2014,
5. Weyden van der Rogier, Zdjęcie z krzyża, Madryt, Prado, 1435, olej na desce, 220 x 262 cm.

II Literatura przedmiotu:
1. Kalemba Karina, Pasja – recenzja, dostęp online: http://www.film.org.pl/prace/passion_christ.html, 14.01.2014,
2. Polańczyk Danuta, Liryka średniowiecza, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 9788386581825, s. 17-20,
3. Polańczyk Danuta, III cześć Dziadów Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 978836581757, s. 27-32.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Za pomocą motywu Stabat Mater Dolorsa artyści ukazują przeżycia i zachowania matki po tragicznej śmierci syna.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Lament Świętokrzyski: motyw Stabat Mater ukazany na przykładzie Maryi, która rozpacza nad losem ukrzyżowanego Jezusa.
b) Dziady cz. III: pani Rollinson jako matka katowanego i zabitego Rollinsona, która rozpacza nad jego losem i błagalnie prosi Nowosilcowa o łaskę.
c) Pasja: Maryja, która zamyka w sobie ból i wielkie emocje, a w obliczu gehenny syna czuje się całkowicie bezsilna, zdruzgotana i bezradna.
d) Zdjęcie z krzyża: obraz bladej i omdlałem Maryi, która współcierpi wraz z Jezusem i tak samo przeżywa Jego gehennę jak On sam.
e) Staba Mater: trzyczęściowa kantata, która za pomocą dość skromnych środków wyrazu przedstawia emocje Maryi rozpaczającej po ukrzyżowaniu Chrystusa.

3. Wnioski:
a) Motyw Stabat Mater Dolorosa w emocjonalny sposób ukazuje cierpienie matki obserwującej śmierć swojego syna.
b) Wierne i troskliwe matki towarzyszą do samego końca swoim synom i razem z nimi przeżywają cierpienie.
c) Matki nie potrafią pogodzić się z losem swoich pociech, są bezsilne, nie mają szans zmienić biegu rzeczy, przeżywają wewnętrzne katusze i są rozdarte pomiędzy widokiem umierającego syna a jego przeznaczeniem.