Obraz Łodzi w literaturze i filmie

Łódź to jedno z największych i najbardziej zaludnionych miast Polski, które odgrywa dużą rolę gospodarczą, kulturalną i edukacyjną dla naszego kraju. Na jego terenie znajduje się duża liczba różnego rodzaju przedsiębiorstw, szereg szkół i uniwersytetów oraz wiele rozmaitych ośrodków kultury i sztuki. Mimo tak dużego zróżnicowania pod względem infrastruktury społecznej Łódź jest postrzegana jako miasto przemysłowe, w którym najważniejszą rolę odgrywa – lub raczej odgrywała – produkcja, w szczególności wyrobów włókienniczych, na co duży wpływ ma robotnicza historia. Tego typu stereotypowe myślenie, jak również przemysłowa historia miasta oddziałują na sposób, w jaki obraz Łodzi prezentują artyści.

Ziemia obiecana

Jednym z najsłynniejszych utworów, w których zaprezentowano Łódź, jest z całą pewnością „Ziemia obiecana” napisana przez Władysława Reymonta. Autor w swojej powieści chciał ukazać losy przedstawicieli różnych warstw społecznych w obliczu szybkiego rozwoju gospodarczego, jaki miał miejsce pod koniec XIX wieku. W tym czasie Łódź przeszła ogromną modernizację, z małego miasteczka na początku wieku stając się wielkim ośrodkiem przemysłowym, do którego w poszukiwaniu pracy i z chęci zrobienia kariery tłumnie przybywało tysiące ludzi.

Od początku powieści jest to miasto zindustrializowane i wielokulturowe, gdzie obok siebie żyją Polacy, Niemcy, Żydzi, Rosjanie, Czesi oraz inne nacje. W „Ziemi obiecanej” Łódź jawi się jako miejsce kapitalistycznej rozgrywki, w której szanse mają tylko najsilniejsi, najlepiej zorganizowani i najbardziej przedsiębiorczy. Osoby nie radzące sobie w tej rzeczywistości są skazane na marny los podrzędnego pracownika wykonującego katorżniczą pracę w fabryce. U Reymonta Łódź jest miastem kontrastów społecznych, zamieszkanym przez niezwykle bogatych właścicieli fabryk oraz ich pracowników, którzy ledwo co wiążą koniec z końcem.

W „Ziemi obiecanej” centrum miasta stanowi obszar zindustrializowany, gdzie znajdują się liczne fabryki, a ludzie żyją w dobrobycie, natomiast pozostałe tereny okryty są nędzą i ubóstwem. Reymont serwuje czytelnikowi nie tylko bardzo dokładne opisy samych ulic i mieszkań, ale również fabryk, w których odbywa się katorżnicza praca. Opisy te sprawiają, że Łódź wygląda jak centrum przemysłu, podporządkowane jedynie zyskowi. O tym, że dla mieszkańców miasta najważniejsze są pieniądze, świadczą chociażby liczne podpalenia fabryk mające na celu wyłudzenie odszkodowań.

Z kolei ten, kto nie umie się dostosować do kapitalistycznych reguł, w których silniejszy wygrywa, a słabszy nie ma żadnych szans na godne życie, jest całkowicie przegrany. Przykład takiej postaci stanowi Niemiec Baum nie potrafiący odnaleźć się w łódzkiej rzeczywistości i z tego względu traktowany przez innych jako dziwak. Podsumowują, Łódź w „Ziemi obiecanej” to raczej ponure, przemysłowe miasto, w którym rządzi pieniądz i rodzący się, jeszcze nieokiełznany, dziki kapitalizm.

Łódź – Władysław Broniewski

Skomponowany przez Władysława Broniewskiego wiersz „Łódź” ukazuje tytułowe miasto jako miejsce wyzysku Polaków przez – jak to sam mówi – Scheiblerów, czyli niemieckich przemysłowców inwestujących w swoje fabryki na terenie Łodzi. W fabrykach ciężko pracują nasi rodacy, wylewając ostatnie krople potu, lecz podmiot liryczny wyraża nadzieję, że już niedługo dojdzie do buntu wobec właścicieli przedsiębiorstw, którzy według niego zawłaszczyli sobie Łódź. To przez nich stała się ona ośrodkiem przemysłowym pełnym dymu i brudu.

Podmiot liryczny jest zdania, że obcokrajowcy będący właścicielami fabryk osiągają zyski dzięki katorżniczej pracy Polaków, których nawołuje do zaprzestania wykonywania swoich obowiązków. Podmiot liryczny postuluje, aby zrezygnować z pracy i ogłosić strajk mający na celu zatrzymanie fabryk i wyartykułowanie potrzeb przez robotników opisywanych przez niego jako duma miasta. Widać więc, że w wierszu Broniewskiego, tak jak w „Ziemi obiecanej” Łódź jawi się jako zindustrializowany obszar, gdzie robotnicy wykonują katorżniczą pracę, a właściciele fabryk opływają w luksusy. Jest to brudne i zanieczyszczone przez fabryczny dym miasto, które zostało opanowane przez obcokrajowców.

Edi

Jednym z filmów, którego akcja dzieje się w Łodzi, jest „Edi” Piotra Trzaskalskiego. Reżyser opowiada historię dwóch zbieraczy złomu mieszkających w starej, dużej fabryce gotowej do rozbiórki. Jest ona symbolem dawnej przemysłowej świetności Łodzi, o której tak dokładnie pisał Reymont w „Ziemi obiecanej”. Film był kręcony w tym mieście, dlatego bardzo dobrze widać jego obraz. Jest on jednak raczej ponury, szary i smutny, na co wpływ ma wykorzystana przez reżysera sceneria. W filmie pokazano bowiem takie miejsca jak skup złomu, bar przywołujący wspomnienia z PRL-em, wysypisko śmieci czy duże blokowiska, również będące reliktem komunizmu.

W „Edim” ulice Łodzi są szare i bez wyrazu, a mieszkańcy miasta stanowią bardzo kolorowy i różnorodny przekrój społeczny. Można w nim odnaleźć zarówno biednych bezdomnych zarabiających na życie poprzez zbieranie złomu, czego przykładem są główni bohaterowie, jak również bogatych obywateli wyrzucających na śmietnik sprawny telewizor czy dobre łóżko, a nawet gangsterów. W filmie Trzaskalskiego przeważają jednak obrazy brudnych, szarych ulic oraz opuszczonych fabryk zamieszkałych przez bezdomnych, którzy ledwo wiążą koniec z końcem. Łódź w „Edim” jest jak gdyby symbolem dawnych lat świetności gospodarczej miasta, kiedy przyciągało do siebie ludzi chcących znaleźć pracę i zrobić karierę.

Męska sprawa

W Łodzi kręcono zdjęcia do filmu „Męska sprawa” wyreżyserowanego przez Sławomira Fabickiego. Ta krótka, niespełna półgodzinna, czarno-biała produkcja opowiada historię biednej, łódzkiej rodziny z marginesu społecznego. Bezrobotny ojciec często bez powodu bije swoich synów, a na życie zarabia matka zajmująca się składaniem lalek. Ponura atmosfera filmu zostaje dopełniona przez przygnębiający obraz Łodzi jako miasta pełnego patologii społecznych, biedy, nędzy i bezrobocia. Mieszkańcy nie mają żadnych szans na godne życie, a ich domy są bliskie zniszczenia.

Szare ulice, brudne i ciemne zaułki, betonowa i zaniedbana szkoła czy przepełnione zwierzętami schronisko dla psów składają się na bardzo smutny i przygnębiający obraz miasta. Z kolei mieszkańcy Łodzi zostali zaprezentowani w negatywnym świetle, jako osoby nie potrafiący radzić sobie w życiu, leniwe i rozładowujące swoje frustracje na dzieciach oraz uczniach. W „Męskiej sprawie” to właśnie dzieci są największą ofiarą brutalnej, łódzkiej rzeczywistości, w której jest pełno przemocy, biedy i brak jakichkolwiek perspektyw na lepsze jutro. Jest to najbardziej smutny i dołujący obraz Łodzi ze wszystkich dzisiaj omówionych.

Z miasta Łodzi

Zrealizowana w ramach studiów na łódzkiej akademii produkcja Krzysztofa Kieślowskiego „Z miasta Łodzi” ukazuje z różnych perspektyw komunistyczną Łódź końca lat 60. Najpierw widzimy ją z perspektywy ogromnej fabryki bawełny, gdzie pracują w większości kobiety. Co jednak ciekawe, są one zadowolone ze swojej pracy i wyrażają wdzięczność wobec pracodawców za to, że o nich dbają. I rzeczywiście tak jest, czego dowód stanowi wykonywanie ćwiczeń rozciągających przez całą brygadę czy organizacja imprezy pożegnalnej dla jednej z kobiet odchodzących na emeryturę.

Pracownicy fabryki są ze sobą zżyci i angażują się w wykonywanie swoich obowiązków. Widać więc, że jest to całkowicie odmienny obraz od tego, co zaprezentował chociażby Broniewski w swoim wierszu czy Reymont w „Ziemi obiecanej”. W filmie Kieślowskiego obraz Łodzi nie kończy się jednak na wielkich fabrykach, gdyż reżyser pokazuje również ulice i domy. Mieszkania są w bardzo złym stanie i wyglądają, jakby miały się zaraz zawalić, natomiast ulice wydają się szare i ponure, lecz mimo to są gwarne i zatłoczone, a ludzie uśmiechnięci.

Mieszkańcy Łodzi zostali zaprezentowani w pozytywnym świetle, jako osoby skore do pracy i angażujące się w życie społeczne miasta. Świadczy o tym chociażby udział w festiwalu piosenki czy walka o przywrócenie lokalnego zespołu do życia. Podsumowując, choć Kieślowski ukazał Łódź jako miejsce wielkiego przemysłu, które z wyglądu wydaje się szare, ponure i zaniedbane, to jego mieszkańcy są szczęśliwi, uśmiechnięci i wdzięczni za to, co mają.

Podsumowanie

Łódź jest ilustrowana przede wszystkim jako miasto robotnicze i przemysłowe. Różnice polegają w sposobie jego ujęcia, gdyż raz jest on pozytywny, tak jak w produkcji Kieślowskiego, a innym razem negatywny, co udowadnia dzieło Broniewskiego i film „Męska sprawa”. Duże znaczenie w kontekście prezentacji obrazu Łodzi mają mieszkańcy, którzy wyróżniają się różnorodnym przekrojem społecznym. Równie istotne są czynniki ekonomiczne, czyli pieniądze i praca mające niemały wpływ na sposób przedstawiania Łodzi w poszczególnych dziełach.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Broniewski Władysław, Łódź, W: Wiersze Władysława Broniewskiego, Warszawa, Wydawnictwa i Pedagogiczne, 1992, ISBN 830204637X,
2) Fabicki Sławomir, Męska sprawa, Polska, Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, 2001,
3) Kieślowski Krzysztof, Z miasta Łodzi, Polska, Łódzka Szkoła Filmowa, 1968,
4) Trzaskalski Piotr, Edi, Polska, SPI, 2002,
5) Reymont Władysław, Ziemia obiecana, Kraków, Zielona Sowa, 2002, ISBN 8372204152.

II Literatura przedmiotu:
1) http://www.filmowalodz.pl/pages/filmy/edi.html 05.11.2011,
2) Kino Kieślowskiego, kino po Kieślowskim, pod red. Anny Gwóźdź, Warszawa, Skorpion, 2006, ISBN 8386466529, s. 21,
3) Lichodziejewska Feliksa, Broniewski bez cenzury 1939-1945, Warszawa, Wydawnictwo Społeczne KOS, 1992, ISBN 8354117852,
4) Rurawski Józef, Władysław Reymont, Warszawa, Wiedza Powszechna, 1977.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Duży wpływ na obraz Łodzi w literaturze i filmie ma przemysłowa historia tego miasta i stereotypowe myślenie na jego temat jako miejsca zagospodarowanego przez wielkie fabryki i zamieszkałego w większości przez robotników.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Ziemia obiecana: XIX-wieczna Łódź ukazana w kontekście szybkiego rozwoju kapitalizmu; ponure, robotnicze i pełne fabryk wielokulturowe miasto nierówności społecznych, w którym mieszkańcy dbają przede wszystkim o sprawy materialne.
b) Łódź: Łódź jako miasto przemysłowe zawłaszczone przez zagranicznych przedsiębiorców, którzy wykorzystują Polaków do pracy.
c) Edi: współczesna Łódź jako ponury, szary i smutny symbol dawnej potęgi przemysłowej.
d) Męska sprawa: przygnębiający obraz współczesnej Łodzi jako miasta brudnego, szarego i pełnego patologii społecznych, które nie daje szans na godne życie.
e) Z miasta Łodzi: Łódź lat 60. jako ponure, szare i zaniedbane miasto przemysłowe, w którym żyją szczęśliwi ludzie angażujący się w życie społeczne i gospodarcze.

3. Wnioski:
a) Łódź jest ukazywana przede wszystkim jako miasto robotnicze i centrum przemysłu.
b) Obraz Łodzi może być pozytywny (Z miasta Łodzi) lub negatywny (Ziemia obiecana, Męska sprawa, Łódź).
c) Istotny wpływ na sposób prezentacji obrazu Łodzi mają takie czynniki jak: duże zróżnicowanie społeczne i kulturowe mieszkańców, pogoń za pieniędzmi oraz praca wynikająca z przemysłowego charakteru miasta.