Miłość jako próba przezwyciężenia zła w okresie wojny i okupacji na przykładzie literatury i filmu

Wojna i okupacja w latach 1939-1945 to okres wprost niewyobrażalnego zła wywołanego przez nazistowskie Niemcy Hitlera i sowiecką Rosję Stalina. Obaj ludobójcy doprowadzili do zagłady dziesiątek milionów istnień, spośród których większość była całkowicie niewinna i oddała życia wyłącznie z uwagi na swoje pochodzenie, poglądy, a nawet wygląd.

Z perspektywy współczesnego człowieka trudno pojąć i zrozumieć tamten okres, lecz z całą pewnością można stwierdzić, że był czasem odwróconej moralności, kiedy wszystkie podstawowe wartości oraz ideały straciły na znaczeniu. Mimo to istniała jednak miłość, która była jednym z niewielu sposobów na przezwyciężenie ówczesnego zła. Postaram się dokładniej omówić to zagadnienie, analizując na wybranych przykładach literackich oraz filmowych miłość w czasie wojny i okupacji jako metodę na pokonanie zła.

Początek

Pierwszym dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć dzisiejsze rozważania, będzie „Początek”. Powieść Andrzeja Szczypiorskiego na przykładzie najróżniejszych postaw ludzkich przedstawia skomplikowane losy narodu żydowskiego, polskiego i niemieckiego w trakcie II wojny światowej. Jeden z bohaterów to Paweł Kryński – dwudziestoletni młodzieniec, któremu przychodzi zmierzyć się z wojennym koszmarem. Co ciekawe, Paweł kocha jednocześnie dwie kobiety – rówieśniczkę Monikę poznaną na tajnym uniwersytecie oraz piękną i starszą Irmę Seidenman. Kryński idealizuję Monikę i kocha ją w sposób niemal romantyczny. Ubóstwia jej osobę i traktuje jak swoją muzę, w związku z czym nie boi się nawet snuć marzeń o wzięciu jej za żonę.

Namiętność do Moniki jest sposobem na ucieczkę od wojennego zła, która pozwala Pawłowi pomyśleć o przyszłości i skupić się na uczuciach, tak rzadkich w czasie II wojny światowej. Miłość daje możliwość wyzwolenia pokładów wrażliwości i emocjonalności, co bez wątpienia można określić jako próbę przezwyciężenia zła. Z kolei uczucie do Irmy sprawia, że Paweł decyduje się na jej uratowanie. Innym przykładem bohatera, który przeżywa miłość w trakcie wojny, jest Henio Fichtelbaum.

W jego przypadku mamy jednak do czynienia nie tyle z uczuciem, co z miłością fizyczną. Henio spędza bowiem noc z nad wyraz miłą dla niego prostytutką, dzięki której może się najeść, umyć i wyspać w normalnym łóżku. Zbliżenie z kobietą lekkich obyczajów staje się momentem przełomowym dla bohatera, ponieważ za jego sprawą godzi się z losem, dojrzewa i podejmuje decyzję o powrocie do getta. Miłość z prostytutką daje mu szansę na zrozumienie wojennego zła i akceptację trudnej sytuacji, w której się znajduje.

Kamienie na szaniec

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, będą „Kamienie na szaniec”. Powieść Aleksandra Kamińskiego opisuje życie i patriotyczne działania młodych harcerzy walczących o wolność Polski w trakcie II wojny światowej. Główni bohaterowie to Alek, Zośka i Rudy, którzy mieli swoich odpowiedników w rzeczywistości. Motyw miłości pojawia się na przykładzie związku pomiędzy Alkiem a Basią Sapińską-Eytner – uczennicą Gimnazjum I Liceum Haliny Gepner w Warszawie biorącą udział w Małym Sabotażu. Basia i Alek poznają się na początku wojny i zakochują się w sobie, jednak obecne wszędzie wokoło okrucieństwo i niebezpieczeństwo nie pozwala im spędzać ze sobą zbyt wiele czasu.

Wyjątkiem jest okres, kiedy z powodu zagrożenia ze strony Gestapo Alek udaje się na wieś do rodziny ukochanej, gdzie ukrywa się przez jakiś czas. Z całą pewnością można stwierdzić, że wówczas miłość dwojga młodych ludzi okazuje się sposobem na pokonanie wszechobecnego zła. Wynika to z faktu, że mogą oni skupić się wyłącznie na sobie i choć na chwilę zapomnieć o tym, co ich otacza. Każdego dnia wychodzą z samego rana lub popołudniu i do wieczora wspólnie spacerują w lesie, prowadząc rozmowy dotyczące przyszłości, marzeń, filozofii i psychologii. Przy Basi Alek zyskuje wrażliwość, gdyż ukochana otacza go aurą serdeczności, ciepła i spokoju.

Ich związek pozwala odetchnąć od wojennej pożogi i uciec w świat książek, które są ich wspólną fascynacją. Razem odnajdują zagubioną w walce z Niemcami beztroskę, wspólnie planują przyszłość i myślą nad tym, kim będą, kiedy już naziści opuszczą Polskę. Należy zwrócić uwagę na niewinność ich miłości, ponieważ bardziej bazuje ona na przyjaźni i wzajemnej fascynacji niż na pociągu fizycznym, od którego Kamiński całkowicie abstrahuje. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w „Kamieniach na szaniec” z całą pewnością mamy do czynienia z motywem miłości jako próby przezwyciężenia zła w okresie wojny i okupacji.

Inny świat

Miłość pojawia się również w powieści „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Utwór ten został napisany w formie wspomnień autora z sowieckiego obozu pracy zwanego gułagiem. Na ich podstawie czytelnik dowiaduje się, jak okrutnym i brutalnym systemem był stalinowski totalitaryzm, który doprowadził do zniewolenia, upodlenia, wyzysku i często śmierci milionów niewinnych ludzi, skazanych całkowicie bezpodstawnie na katorgę w obozie. Nic więc dziwnego, że uratowanie godności i przezwyciężenie zła w tak okrutnym miejscu jest nad wyraz trudne, jednak mimo wszystko możliwe.

Tę tezę potwierdza przykład uczucia zrodzonego pomiędzy obozową pielęgniarką – Jewgieniją Fiodorowną – a jednym z więźniów – studentem Jarosławem R. Narrator opisuje, jak Jewgienija i Jarosław zakochali się w sobie bez pamięci i bez względu na wszystko postanowili żyć wspólnie. Patrząc na siebie, czuli wielkie szczęście i przypływ niespotykanych w czasie wojny uczuć oraz emocji. Z kolei Michaił Stiepanowicz stwierdza, że miłość dała kobiecie zmartwychwstanie i pozwoliła na odnalezienie radości i sensu życia oraz uratowanie godności w warunkach obozowych, które bynajmniej nie były ku temu sprzyjające.

Uczucie pomiędzy Jewgieniją a Jarosławem można określić jako czyste, niewinne i spełnione, jednak kończy się ono tragicznie, ponieważ kobieta udaje się na etap, chcąc towarzyszyć swojemu wybrankowi. Ostatecznie umiera podczas porodu, rodząc ukochanemu ich wspólne dziecko, które stanowi najważniejszy dowód ich niepowtarzalnego uczucia. Na przykładzie miłości Jewgienij i Jarosława widać, że jest ona sposobem na przezwyciężenie zła i zachowanie resztek człowieczeństwa w obliczu obozowej rzeczywistości dążącej do jego degradacji.

Życie jest piękne

Zgoła odmienną konwencję prezentuje film Roberto Beningiego zatytułowany „Życie jest piękne”. Zamysłem reżysera jest uświadomienie widzowi, że nawet w czasie tak dramatycznych wydarzeń, jakie mają miejsce podczas wojny, można kierować się uczuciami i miłością do rodziny, tak jak robi to Guido. Kiedy wraz z najbliższymi zostaje wysłany do obozu zagłady, wmawia synowi, że wszystko, co im się przytrafia, to tylko gra, w której za zdobycie tysiąca punktów można otrzymać główną nagrodę. Tłumacząc mu zasady konkursu, usprawiedliwia okrutne działania strażników, tak aby syn nie był świadomy otaczającego go zła i cierpienia. Jednocześnie za wszelką cenę stara się odnaleźć żonę i pokazać jej swoje uczucia, jak chociażby wówczas, gdy specjalnie dla niej puszcza piosenkę w obozowym radiu.

Życie obozowe jest bardzo trudne dla głównego bohatera, lecz grana przez Guido ani na chwilę się nie poddaje, cały czas dbając o rodzinę i syna. Mimo okrucieństw, ciężkiej pracy i poniżenia, jakie go spotyka ze strony ze strony Hitlerowców, optymistycznie podchodzi do życia i kieruje się miłością do syna oraz żony. Często w tym celu ryzykuje życie, co potwierdza, jak duże znaczenie mają dla niego najbliżsi. Tym samym reżyser uświadamia odbiorcy, że życie może być naprawdę piękne i że nawet w tak drastycznych warunkach, jakie stwarza Holocaust, można kierować się wyższymi uczuciami i miłością do najbliższych, pokonując w wymiarze etycznym wszechogarniające zło.

Podsumowane

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie przykłady potwierdzają postawioną na wstępie tezę, że miłość to sposób na przezwyciężenie zła w okresie wojny i okupacji. Staje się ona ucieczką od nieludzkiego świata wojny i pozwala choć na chwilę zapomnieć o okrucieństwach z nią związanych. Uczucie podczas wojny wiąże się z uratowaniem godności, człowieczeństwa i fundamentalnych ludzkich wartości, których nie da się zniszczyć nawet karabinami i poprzez zniewolenie. Przytoczone przykłady utworów literackich dają do zrozumienia, że miłość to siła większa od zła i śmierci. Należy jednak zauważyć, że jej realizacja często wymaga od bohaterów największego poświęcenia i heroizmu, a nierzadko wiąże się nawet z ofiarowaniem życia w jej imię.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Beningi Roberto, Życie jest piękne, USA, Miramax, 1997,
2. Herling- Grudziński Gustaw, Inny świat, Warszawa, Literat, 2009, ISBN 9788375272567,
3. Kamiński Aleksander, Kamienie na szaniec, Warszawa, Nasza Księgarnia, 2003, ISBN 8310108893,
4. Szczypiorski Andrzej, Początek, Warszawa, Sens, 2004, ISBN 8386944625.

II Literatura przedmiotu:
1. Chrząstowska Bożena, Wiegandtowa Ewa, Wysłouch Seweryna, Literatura współczesna: podręcznik dla klas maturalnych, Poznań, Nakom, 1992, rozdz.: W kręgu wojny i przemocy, ISBN 8385060375, s. 102-117,
2. Kwiatkowska-Ratajczak Maria, Komu potrzebny patriotyzm? O Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego, W: Kompetencje szkolnego polonisty: szkice i artykuły z metodyki, red. Chrząstowska Bożena, Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1997, ISBN 8302057029, s. 209-216,
3. Marzec Anna, Co jest w człowieku: interpretacje prozy współczesnej, Łódź, Juka, 1993, rozdz.: Książka o ludzkim cierpieniu (G. Herling-Grudziński :”Inny świat”), ISBN 8390096196, s. 60-75,
4. Polańczyk Danuta, Początek Andrzeja Szczypiorskiego, Lublin, Biblios, 2004, ISBN 8386581573, s. 14-46.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Miłość to sposób na przezwyciężenie zła w okresie wojny i okupacji.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Początek”: miłość Pawła Kryńskiego jako sposób na snucie marzeń i planów na przyszłość; fizyczna miłość Henia, która pozwala mu dojrzeć i pogodzić się z losem.
b) „Kamienie na szaniec”: niewinna i beztroska miłość Alka i Basi, która jest odskocznią od walki z Niemcami.
c) „Inny świat”: uczucie pomiędzy Jewgieniją Fiodorowną a Jarosławem R., które pozwala im odnaleźć sens życia w obozie i uratować własną godność.
d) „Życie jest piękne”: miłość do syna i żony, która daje możliwość uratowania się przed destrukcyjnym wpływem wojny na psychikę i emocje człowieka.

3. Wnioski:
a) Miłość jest ucieczką od nieludzkiego świata wojny i pozwala choć na chwilę zapomnieć o okrucieństwach z nią związanych.
b) Uczucie podczas wojny wiąże się z uratowaniem godności, człowieczeństwa i fundamentalnych ludzkich wartości, których nie da się zniszczyć nawet karabinami i poprzez zniewolenie.
c) Realizacja miłości często wymaga od bohaterów największego poświęcenia i heroizmu, a nierzadko wiąże się nawet z ofiarowaniem życia w jej imię.