Frazeologia biblijna i mitologiczna we współczesnej polszczyźnie

Związki frazeologiczne to powszechnie używane w określonych sytuacjach zestawienia wyrazów o znaczeniu głębszym niż to, które wynikałaby z ich poszczególnych części składowych. Często ich wymowa jest metaforyczna, a treść ma zabawny lub zaskakujący charakter i przyjmuje formę rymowanego przysłowia bądź sentencji. Przykładem związku frazeologicznego jest zdanie „Zostać trafionym strzałą Amora”. Jego dosłowne znaczenie mówi o tym, że ktoś został ustrzelony przez mitologicznego Amora, jednak nie ma to oczywiście żadnego znaczenia, bo ukryty przekaz jest rozumiany przez wszystkich Polaków i wskazuje na fakt zakochania się.

Frazeologizmy występujące w języku polskim bardzo często wywodzą się z właśnie z mitologii, a także z Biblii. Traktujemy je jako integralny element naszej mowy i często posługujemy się nimi machinalnie. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej omówić to zagadnienie, analizując zagadnienie frazeologii biblijnej i mitologicznej.

Rozważania warto rozpocząć od dokładnej kategoryzacji związków frazeologicznych jako elementu języka. Przyjmując kryteria gramatyczne, można je podzielić na wyrażenia, zwroty i frazy. Wyrażenia składają się z więcej niż dwóch słów, które są rzeczownikami, przymiotnikami lub przysłówkami. Co ważne, nie zawierają one w sobie czasowników. Jako przykład można podać takie wyrażenia jak: pięta achillesowa, Arka Noego, Dawid i Goliat, czy koń trojański. Z kolei zwroty są to kilkuwyrazowe połączenia składniowe, w których główną rolę odgrywa czasownik. Przykłady zwrotów to przeciąć węzeł gordyjski, przerwać nić Ariadny, nadstawiać drugi policzek czy zamienić się w słup soli.

Frazy są zaś najbardziej rozbudowanymi pod względem gramatycznym związkami frazeologicznymi, które przyjmuję postać całych zdań. Oczywiście nie każde wypowiedziane przez nas zdanie automatycznie staje się frazą, ponieważ musi ono spełniać określone warunki, a mianowicie powinno mieć utarty charakter, jego znaczenie powinno być zrozumiałe dla wszystkich ludzi z danego kręgu społecznego, a treść rozpowszechniona i rozpoznawalna. Przykładami fraz często są przysłowia, sentencje, powiedzenia czy maksymy, takie jak: mowa jest srebrem, milczenie złotem, nie samym chlebem człowiek żyje czy wpaść w objęcia Orfeusza. Inne kryterium podziału związków frazeologicznych dotyczy ich łączliwości, tzn. podatności do zmianę ich poszczególnych elementów składowych na inne.

Mianowicie niektóre związki frazeologiczne należą do grupy stałych, tzn. takich, które po zamianie lub wyeliminowaniu jednego z jej członów tracą swoje znaczenie. Jako przykład można podać złożenie nić Ariadny, gdyż jeżeli zamienimy słowo „nić” np. na „sznurek”, traci ono swój pierwotny sens. Z kolei związki frazeologiczne zaliczane do kategorii luźnych są bardziej elastyczne, a ich części składowe są ruchome, jak chociażby wizja Kasandry, ale też sen Kasandry. Inny przykład związku luźnego, w którym możliwe jest wykorzystanie synonimu za jeden z jego członów, to Kainowe znamię, które może być też Kainowym piętnem lub Hiobowa wieść, która może być również Hiobową wiadomością.

Dokonawszy ogólnego podziału frazeologizmów, chciałbym przejść do kategoryzacji tych pochodzących z Biblii i mitologii. Mianowicie można je pogrupować na frazeologizmy odnoszące się do bohaterów, przedmiotów, miejsc, sytuacji oraz wartości i ideałów wywodzących się z Biblii i mitologii. W tym momencie chciałbym dokonać podziału frazeologizmów zgodnie z powyższymi kryteriami, podając odpowiadające im przykłady. Zacznijmy wobec tego od związków frazeologicznych odwołujących się do starożytnych postaci.

Ich liczba w języku polskim jest bardzo, a jako przykłady można podać takie złożenia jak chociażby: Syzyfowe prace, co oznacza bezproduktywny i bezcelowy wysiłek; prometejska postawa, czyli gotowość do poświęcenia się na rzecz wyższych ideałów; pięta achillesowa to czyjaś słaba strona, słaby punkt; hiobowa wieść to smutna i złowieszcza informacja; syn marnotrawny to określenie na zdrajcę, który przyznaje się do swojego czynu; Sfinks symbolizuje tajemnicę i zagadkę, Temida – sprawiedliwość, wpadnięcie w objęcia Morfeusza oznacza, że zapada się w sen, a Dawid i Goliat to uosobienie dwóch przeciwstawnych postaci rywalizujących ze sobą.

Równie często pojawiającymi się w języku współczesnym frazeologizmami wywodzącymi się z mitologii i Biblii są te odnoszące się do przedmiotów. Wśród nich można wymienić i objaśnić następujące przykłady: puszka Pandory, czyli źródło nieszczęść i kłopotów; węzeł Gordyjski, a więc jakiś skomplikowany i trudny do rozwiązania problem; nić Ariadny, czyli określenie na sposób pozwalający rozwiązać jakąś zagmatwaną sprawę; koń trojański, który symbolizuje jakiś zgubny i podstępny podarunek; dziesiąta muza jako określenie na sztukę filmową; Arka Noego, czyli metafora ocalania i pomocy; Wieża Babel, a więc zamęt i bałagan; manna z nieba, czyli niespodziewany dar; Judaszowe srebrniki będące alegorią haniebnie zarobionych pieniędzy czy zmienić się w słup soli, czyli zaniemówić i zesztywnieć z wrażenia.

Nieco mniej liczną grupę stanowią frazeologizmy nawiązujące do biblijnych i mitologicznych miejsc, takie jak: Sodoma i Gomora, które są biblijnymi miastami symbolizującymi miejsca pełne grzechu i niemoralnych występków; Pola Elizejskie oznaczające raj; stajnia Augiasza, która obecnie znaczy tyle co wielki nieporządek i bałagan; biblijna Golgota będąca alegorią ludzkiego cierpienia; przekroczyć Rubikon, czyli podjąć jakąś bardzo ważną i nieodwracalną w skutkach decyzję czy wywodzący się ze Starego Testamentu Eden, a więc symbol cudownej, arkadyjskiej krainy.

Źródłem współczesnych frazeologizmów biblijnych i mitologicznych stały się również starożytne wydarzenia. Dowodem na potwierdzenie tej tezy są takie sentencje jak: powstać jak Feniks z popiołów, czyli odrodzić i podnieść się z kolan, tak jak odradzał się Feniks; ikarowy lot definiujący podjęcie jakiejś śmiałej i ryzykownej decyzji zagrożonej niebezpieczeństwem, której symbolem jest upadek Ikara; inspirowany dziesięcioletnią tułaczką powrót do Itaki, czyli powrót do domu po długiej nieobecności; odnieść pyrrusowe zwycięstwo, czyli odnieść sukces, ale niepełny i okupiony wielkimi stratami, takimi jak ponieśli Grecy pod dowództwem Pyrrusa podczas bitwy pod Ausculum; sąd Parysa, a zatem konieczność podjęcia bardzo trudnej, niemal niemożliwej decyzji, którą musiał podjąć Parys, podarowując jabłko najpiękniejszej z Bogiń; droga krzyżowa, którą przed śmiercią przeszedł Bóg, będąca symbolem życia pełnego udręk i problemów czy lata tłuste i chude, a więc określenie na okres szczęścia i powodzeń, po którym przychodzą porażki i klęski.

Ostatnią wyodrębnioną przeze mnie kategorią są frazeologizmy biblijne i mitologiczne nawiązujące do niematerialnych ideałów i wartości. Wśród nich można wymienić następujące przykłady: olimpijski spokój uosabiający poważną, zdystansowaną, zdroworozsądkową i chłodną postawę; prometejski ogień oznaczający natchnienie i chęć życia; róg obfitości symbolizujący bogactwo i sukces materialny; spartańskie wychowanie, a więc synonim surowego wychowania; Temida jako alegoria sprawiedliwości oraz systemu sądownictwa; wierność Penelopy, czyli najwyższa wytrwałość i lojalność w miłości; Alfa i Omega jako określenie człowieka posiadającego dużą wiedzę; cierniowa korona, czyli symbol męki i cierpienia; dekalog będący metaforą zbioru określającego zasady postępowania człowieka czy gałązka oliwna jako symbol nadziei i przymierza.

Przeprowadzona przeze mnie analiza pokazuje, że związki frazeologiczne pochodzące z mitologii i Biblii to jedno z tworzyw naszego codziennego języka. Wkomponowały się one w język polski na tyle silnie, że używamy ich bez większego zastanowienia, jednocześnie mając świadomość, jakie są ich znaczenia. Co ważne, większość Polaków dobrze wie, jaką treść niosą ze sobą poszczególne związki frazeologiczne, nawet jeśli nie mają żadnego pojęcia o Biblii oraz mitologii. Frazeologizmy biblijne i mitologiczne w symboliczny sposób ukazują ludzkie postawy, zachowania i cechy osobowościowe, a także różnego rodzaju sytuacje, zdarzenia, wartości i ideały.

Tego typu związki frazeologiczne cechują się więc metaforycznością, która łączy się z ekspresjonizmem. Wykorzystujemy je dlatego, że są uniwersalne i ekspresyjne oraz pozwalają na skondensowanie wypowiedzi i obrazowe przekazanie myśli. Popularność związków frazeologicznych wywodzących się z Biblii i mitologii udowadnia, że starożytne mity oraz przekazy biblijne nieodłącznym są elementem naszego kodu kulturowego, czy tego chcemy, czy nie.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:

  1. Koziara S., Frazeologia biblijna w języku polskim, Łask, 2009, ISBN 9788360178690,
  2. Puda-Blokesz M., Frazeologizmy pochodzenia mitologicznego w języku polskim (zasób, stan i perspektywy opisu), W: Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej Teoria. Zagadnienia ogólne, pod red. Bąby S., Skibskiego K., Szczyszka M., Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2010, ISBN 9788323222163.

II Literatura przedmiotu:

  1. Bąba S., Liberek J., Kilka uwag o współczesnym uzusie frazeologicznym, W: Norma językowa w polszczyźnie, red. Bugajski M., Zielona Góra, Wyższa Szkoła im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1995, ISBN 8385693599, s. 67- 79,
  2. Chlebda W., Frazeologia w międzyludzkiej przestrzeni komunikacyjnej, W: Problemy Frazeologii Europejskiej. Tom VI, pod red. Lewicki A.M., Lublin, Norbertinum, 2004, ISBN 8372220867, s.11-20,
  3. Lewicki A.M., Pajdzińska A., Rejakowa B., Z zagadnień frazeologii. Problemy leksykograficzne, Warszawa, PIW, 1987, ISBN 8301071648,
  4. Rozumienie frazeologizmów biblijnych i mitologicznych przez uczniów gimnazjum i studentów filologii polskiej, W: Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dziś, pod red. Wosiak-Śliwy R., Gdańsk, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, ISBN 8360693005, s. 251-260.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Związki frazeologiczne to jeden z elementów języka potocznego, za pośrednictwem którego metaforycznie opisuje się rzeczywistość.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Charakterystyka związków frazeologicznych: definicja, kategoryzacja, przykłady.
b) Podział frazeologizmów biblijnych i mitologicznych na odnoszące się do:
• postaci (syzyfowe prace, hiobowa wieść, pięta achillesowa, Temida, Dawid i Goliat);
• przedmiotów (puszka Pandory, nić Ariadny, koń trojański, wieża Babel);
• miejsc (Sodoma i Gomora, stajnia Augiasza, Golgota, przekroczyć Rubikon, Eden);
• sytuacji i wydarzeń (powstać jak Feniks z popiołów, ikarowy lot, powrót do Itaki, odnieść pyrrusowe zwycięstwo, sąd Parysa, droga krzyżowa, lata tłuste i chude);
• wartości oraz ideałów (olimpijski spokój, prometejski ogień, róg obfitości, Temida, wierność Penelopy, Alfa i Omega, cierniowa korona, dekalog, gałązka oliwna).

3. Wnioski:
a) Związki frazeologiczne pochodzące z mitologii i Biblii to jedno z tworzyw języka codziennego.
b) Związki frazeologiczne używane są machinalnie i bez większego zastanowienia, jednak większość ludzi ma świadomość, jakie są ich znaczenia.
c) Frazeologizmy biblijne i mitologiczne w symboliczny sposób ukazują ludzkie postawy, zachowania i cechy osobowościowe, a także różnego rodzaju sytuacje, zdarzenia, wartości i ideały.
d) Stosowanie frazeologizmów biblijnych i mitologicznych pozwala na skondensowanie wypowiedzi i obrazowe przekazanie myśli.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *