Mitologiczne związki frazeologiczne w poezji polskiej – ich rola i funkcja

Związki frazeologiczne mają wielorakie pochodzenie, a jednym z najważniejszych i najpopularniejszych jest mitologia. Jej różnorodność, uniwersalizm i bogactwo decydują, że stała się ona źródłem wielu frazeologizmów, po które następnie wielokrotnie sięgali współcześni poeci. Poniższa praca ma na celu szerzej przeanalizować to zagadnienie i na wybranych przykładach dzieł literackich omówić funkcje, jakie we współczesnej poezji pełnią związki frazeologiczne wywodzące się z mitologii.

Przesłanie Pana Cogito

Tytułowa postać wiersza Zbigniewa Herberta zatytułowanego „Przesłanie Pana Cogito” pełni rolę podmiotu lirycznego przedstawiającego zbiór zasad etycznych, którymi powinni kierować się ludzie „wyprostowani”, o twardym kręgosłupie moralnym. Mówi o odwadze, wytrwałości i determinacji w dążeniu do celu, nieugiętości, wierności prawdzie, godności, honorze, dawaniu dobrego świadectwa i pogardzie dla tchórzy, tworząc tym samym swoisty dekalog człowieka prawego i oddanego fundamentalnym wartościom. W pierwszej strofie utworu pojawia się zdanie:

Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu
po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę

W powyższej wypowiedzi frazeologizmem wywodzącym się z mitologii jest „złote runo”, które odnosi się do antycznego skarbu – magicznej skóry skrzydlatego barana Chrysomallosa. Zdobycie pilnowanego przez smoka złotego runa stało się zwieńczeniem wędrówki Argonautów, którzy pod wodzą Jazona po wielu przygodach dotarli do miejsca docelowego. Znaczenie przenośne frazeologizmu „złote runo” oznacza natomiast cenną, trudną do zdobycia, wymagającą włożenia dużego wysiłku i długo wyczekiwaną nagrodę. W „Przesłaniu Pana Cogito” frazeologizm ten występuje jednak wraz z wyrazem „nicość”, tworząc zestawienie „złote runo nicości”.

Mając na uwadze wymowę utworu i zasady moralne propagowane przez podmiot liryczny, można dojść do wniosku, że owo „złote runo nicości” jest nagrodą bezwartościową, mającą znaczenie wyłącznie symboliczne i idealistyczne i oznacza osiągnięcie celu moralnego, ale nie daje żadnych korzyści instrumentalnych. Dołożenie słowa „nicość” umniejsza wartość złotego runa jako nagrody, co pozwala stwierdzić, że tym samym podmiot liryczny stara się dać do zrozumienia, iż nie należy liczyć na to, że za zachowania, które powinny czymś normalnym, otrzyma się nagrodę.

Za pośrednictwem mitologicznego frazeologizmu połączonego z wyrazem „nicość” „Przesłanie Pana Cogito” zdaje się mówić, że wyprostowana postawa moralna ma służyć innym ludziom i propagować dobro, a nie pysznie dążyć do nagrody. Nie należy jej oczekiwać, ponieważ taka postawa jest obowiązkiem każdego prawego człowieka i nagrodą samą w sobie, która pozwala iść przez życie dumnie, godnie i w sposób wyprostowany.

Lekcja – Wisława Szymborska

W skomponowanym przez Wisławę Szymborską wierszu zatytułowanym „Lekcja” związkiem frazeologicznym wywodzącym się z mitologii jest wyrażenie „węzeł gordyjski”, które pochodzi z legendy o Aleksandrze Macedońskim. Według niej, węzeł gordyjski był tak skomplikowanym wiązaniem, że nikt nie mógł go rozwiązać – żadni filozofie, mędrcy ani rycerze nie byli w stanie tego zrobić. Przepowiednia mówiła natomiast, że ten, komu się powiedzie to zadanie, zostanie panem Azji. Ostatecznie dopiero Aleksandrowi Macedońskiemu udała się ta sztuka i ku zdziwieniu obserwatorów rozsupłał on węzeł nie przy pomocy rozumu i zawiłej logiki, ale przy użyciu miecza oraz własnej siły.

Obecnie wyrażenie „węzeł gordyjski” funkcjonuje w mowie potocznej jako frazeologizm oznaczający nad wyraz skomplikowany problem, którego rozwiązanie wymaga podjęcia radykalnych kroków. W wierszu „Lekcja” Wisława Szymborska posługuje się tym frazeologizmem dosłownie, ukazując sytuację, w której ku zdziwieniu bezsilnych filozofów Aleksander Macedoński rozsupłuje węzeł przy użyciu swojego miecza i siły fizycznej. Autorka próbuje tym samym przekonać czytelnika, że niektóre problemy należy rozwiązywać jak najprostszymi metodami, posługując się nie rozumem symbolizowanym przez ośmieszonych filozofów, lecz właśnie siłą.

Wiersz daje do zrozumienia, że w niektórych sytuacjach konieczne jest sięgnięcie po mało skomplikowane metody, które nierzadko okazują się skuteczniejsze niż zawiłe rozwiązania myślicieli. Tym samym „Lekcja” stawia siłę fizyczną i prostotę ponad rozum. Z kolei przeinaczenie frazeologizmu „węzeł gordyjski” na „węzełki” jako sposób określenia żołnierzy w końcowych partiach tekstu, na czele których stoi Aleksander Macedoński, służy zobrazowaniu człowieka jako istoty skomplikowanej i złożonej, nad którą jednak wielki wódz potrafi zapanować. Taki zabieg sprawia, że portret władcy ulega idealizacji i zostaje ukazany jako osoba nie tylko silna i mężna, ale również doskonały organizator i przywódca potrafiący zapanować nad tysiącami żołnierzy.

Odys – Leopold Staff

Po związek frazeologiczny wywodzący się z mitologia sięga również wiersz „Odys” Leopolda Staffa. Na podstawie jego tytułu łatwo wywnioskować, że odwołuje się on do głównego bohatera „Odysei” Homera, uchodzącego za symbol determinacji, niezłomności, zaradności, sprytu i wytrwałości. We wierszu w następującej formie pojawia się związek frazeologiczny „powrót do Itaki”:

Każdy z nas jest Odysem,
Co wraca do swej Itaki.

To wyrażenie wywodzi się oczywiście od długiej wędrówki Odysa, który przez wiele lat tułał się po świecie, aby w końcu dotrzeć do upragnionego miejsca przeznaczenia, jakim był dom rodzinny, gdzie z utęsknieniem czekała na niego żona i dziecko. W mowie potocznej „powrót do Itaki” oznacza długotrwałe dążeniu do celu pomimo wielu przeciwności losu i najczęściej dotyczy podróżników lub osoby powracające do rodzinnego domu albo ojczyzny. W wierszu Leopolda Staffa wykorzystanie tego frazeologizmu sprawia, że takim Odysem staje się każdy z nas.

Podmiot liryczny ilustruje bowiem wędrówkę zwykłego człowieka, która pełna jest zakrętów, wybojów i innych trudności. Trudy podróży sprawiają, że człowiek często popełnia błędy i musi mierzy się z kolejnymi wyzwaniami. Poprzez frazeologizm „powrót do Itaki” Staff ujmuje więc ludzkie życie jako ciągłą tułaczkę, tak jak życie Odysa było niekończącą się wędrówką. Poeta zdaje się mówić, że każdego dnia dokądś idziemy i skądś wracamy, napotykając w międzyczasie na niejedną przeszkodę.

Nieważne jest to, czy uda się nam ją pokonać, bo nawet pomimo naszej determinacji, zawziętości i zapalczywości zawsze dochodzimy gdzie indziej, niż pierwotnie chcieliśmy. Sięgnięcie po frazeologizm „powrót do Itaki” służy więc ukazaniu metafory życia jako ciągłej wędrówki. W ten sposób podmiot liryczny chce pokazać, że od początku do końca naszych dni dokądś zdążamy, aby w końcu powrócić do domu.

Nitka Ariadny – Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

„Nitka Ariadny” to krótki liryk Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej o charakterze autobiograficznym, opowiadający o wyjeździe autorki z Polski w czasie wybuchu II wojny światowej, kiedy przez dzisiejszą Ukrainę próbowała się przedostać do Rumunii, gdzie napadnięci jednocześnie przez barbarzyńców z Niemiec i Sowietów Polacy mogli znaleźć schronienie. Podmiot liryczny w sposób melancholijny opisuje naturę i kulturę Kresów, a następnie się z nimi żegna. Wiersz jest mocno sentymentalny, jednak iskierkę nadziei stanowi tytułowa nić Ariadny, która staje się symbolem więzi łączącej osobę mówiącą z Polską.

Pozostawiając kłębek w pensjonacie o nazwie „Ariadna” w Zaleszczykach znajdujących się na południowo-wschodnich krańcach ówczesnej II Rzeczypospolitej, a obecnie w zachodniej Ukrainie, autorka wyraża przekonanie, że jeszcze kiedyś dane jej będzie powrócić do ojczyzny. Tytułowa nić Ariadny stanowi alegorię nadziei na ponowne odwiedzenie Polski w przyszłości i świadczy o przywiązaniu autorki do rodzinnych stron. W wierszu Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej znaczenie mitologicznego frazeologizmu jest wobec tego dosłowne, ponieważ również w mitologii nić Ariadny była sposobem na powrót z labiryntu Minotaura.

W sensie przenośnym, najczęściej używanym w mowie potocznej, frazeologizm „nić Ariadny” oznacza bowiem rozwiązanie jakiegoś problemu lub sposób na wyjście z trudnej sytuacji. Natomiast zarówno w liryku, jak i w mitologii nić Ariadny to metoda pozwalająca na nawiązanie połączenia – w mitologii nić bezpośrednio łączy Tezeusza z wyjściem z labiryntu, a w wierszu – emocjonalnie łączy podmiot liryczny z ojczyzną. Niestety Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej nie udało się powrócić do kraju, a jej ostatni pobyt w Polsce został opisany w analizowanym właśnie przeze mnie wierszu. Autorka zmarła w 1945 roku w Anglii, nigdy więcej nie będąc na polskiej ziemi.

Podsumowanie

We współczesnej poezji frazeologizmy wywodzące się z mitologii mogą być ukazywane w sposób dosłowny lub przenośny. Dosłowne ujęcie nawiązuje do pierwotnego znaczenia danego frazeologizmu, tak jak to było w „Nitce Ariadny” Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i „Lekcji” Wisławy Szymborskiej, zaś przenośne zmienia jego wymowę i ma charakter metaforyczny, czego przykładami są utwory „Przesłanie Pana Cogito” oraz „Odys”. Frazeologizmy mające swoje źródło w mitologii często pełnią funkcję symboliczną, alegorycznie przedstawiając określone sytuacje, ideały, postawy czy wydarzenia. Warto również zauważyć, że nierzadko ulegają one modyfikacjom i mogą występować w nieco innej formie niż pierwotna, co widać na przykładzie „złotego runa nicości”, „nitki Ariadny” czy „węzełka gordyjskiego”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Herbert Zbigniew, Przesłanie Pana Cogito, W: Poezja odzyskana: antologia poezji polskiej 1939-1989, Warszawa, WSiP 1992, s. 88-90,
2. Pawlikowska-Jasnorzewska Maria, Nitka Ariadny, [w:] Wiersze zebrane, Warszawa, Muza 2008, s. 23,
3. Staff, Odys, [w:] Dziewięć muz, Warszawa, PIW 1958, s. 66,
4. Szymborska Wisława, Lekcja, dostęp online: http://www.poezjaa.info/index.php?p=2&a=20&u=452, 26.10.2014.

II Literatura przedmiotu:
1. Kosmal Lucyna, Stefański Janusz, Wątróbski Adam, Język polski od A do Z: Starożytność Średniowiecze: repetytorium, Warszawa, Kram 1998, rozdz.: Mitologia jako źródło tematów w literaturze późniejszych epok, s. 43-45,
2. Książkiewicz Zbigniew, „Przeszłość wiecznie żywa”, czyli kulturotwórcza siła mitów, Polonistyka, 1986, nr 6, s. 419-425,
3. Lementowicz Urszula, Poezje Zbigniewa Herberta, Lublin, Biblios 2009, rozdz.: Przesłanie Pana Cogito, s. 18-22,
4. Pajdzińska Anna, Frazeologizmy jako tworzywo współczesnej poezji, Łask, Leksem 2005.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Różnorodność, uniwersalizm i bogactwo mitologii decydują, że stała się ona źródłem wielu frazeologizmów, po które następnie często sięgali współcześni poeci.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Przesłanie Pana Cogito: złote runo nicości jako nagroda za wierność fundamentalnym wartościom, która nie ma jednak żadnej wartości i nie daje żadnych korzyści.
b) Lekcja: „węzeł gordyjski” jako związek frazeologiczny służący podkreśleniu, że niektóre problemy należy rozwiązywać przy pomocy radykalnych i siłowych metod.
c) Odys: „powrót do Itaki” jako związek frazeologiczny o metaforycznym znaczeniu, który mówi, że życie każdego człowieka jest jak tułaczka Odysa do domu.
d) Nitka Ariadny: dosłowne wykorzystanie frazeologizmu „nić Ariadny” w celu zobrazowania więzi pomiędzy podmiotem lirycznym a ojczyzną oraz sposób na wyrażenie nadziei na powrót do Polski.

3. Wnioski:
a) We współczesnej poezji frazeologizmy wywodzące się z mitologii mogą być ukazywane w sposób dosłowny lub przenośny.
b) Frazeologizmy mające swoje źródło w mitologii często pełnią funkcję symboliczną.
c) Związki frazeologiczne wywodzące się z mitologii we współczesnej poezji często ulegają modyfikacjom i mogą występować w nieco innej formie niż pierwotna.